Publiczne prawo bankowe
Zasadniczo wyróżnia się 2 modele systemu bankowego:
dwustopniowy (dwuszczeblowy) system bankowy
jednostopniowy (jednoszczeblowy) system bankowy monobank
Model dwustopniowego systemu bankowego
Trzon systemu bankowego w modelu dwustopniowym stanowią banki komercyjne (handlowe), które są zorganizowane w różnych formach tak jeżeli chodzi o ich strukturę, jak i o stosunki własnościowe.
Z prawnego punktu widzenia banki komercyjne to samodzielni przedsiębiorcy konkurujący między sobą w wykonywaniu wszelkich czynności bankowych, z wyjątkiem tych czynności, które zostały zastrzeżone dla banku centralnego.
Działalność banków komercyjnych podporządkowana jest podstawowemu celowi, jakim jest osiąganie i maksymalizacja zysku.
Bank centralny w modelu dwustopniowym charakteryzują trzy zasadnicze elementy, które wyraźnie odróżniają go od innych banków:
cel działania
pozycja prawna
zakres realizowanych funkcji
[cel działania]
Bank centralny powołany jest do realizacji specyficznego, niekomercyjnego celu w postaci zapewnienia ochrony wartości i stabilności pieniądza krajowego. Jest to swoisty strażnik w systemie monetarnym.
[pozycja prawna]
Ten szczególny cel działania banku centralnego wyznacza w znacznym stopniu jego pozycję prawną jako banku, który jest realizatorem istotnego elementu publicznej polityki gospodarczej, a jednocześnie jako podmiotu wyposażonego w atrybuty władztwa publicznoprawnego.
Na kanwie tak określonej pozycji prawnej formułuje się dwie koncepcje samodzielności banku centralnego:
Pierwsza z nich to idea ograniczonej samodzielności banku centralnego jako instytucji doradczo - wykonawczej.
Zgodnie z założeniami tej koncepcji bank centralny pełni przede wszystkim rolę doradczą wobec tych organów państwowych, które odpowiadają za ostateczny kształt polityki pieniężnej, przy czym bank centralny staje się jednocześnie wykonawcą ustaleń tej polityki.
Druga koncepcja, znacznie młodsza, kształtuje bank centralny jako podmiot niezależny od bieżącej polityki społeczno - gospodarczej, za którą odpowiedzialny jest rząd. Zadaniem banku centralnego natomiast jest wyłącznie prowadzenie długofalowej polityki pieniężnej.
Koncepcja ta w istocie rzeczy zakłada szeroką niezależność banku centralnego zarówno w zakresie planowania polityki pieniężnej jak i jej wykonywania.
Na tle tej koncepcji formułuje się w doktrynie pojęcie tzw. czwartej władzy monetarnej. Istota tego pojęcia sprowadza się do wyznaczenia podmiotu decydującego o emisji pieniądza i zobowiązanego do ochrony jego wartości, pod warunkiem jednak, iż podmiot ten zachowuje niezależność w trzech następujących sferach:
Niezależność personalna, rozumiana jako wykluczenie wpływu rządu na obsadę stanowisk kierowniczych w banku centralnym. Jednocześnie przyjmuje się gwarancję kadencyjności władz tego banku.
Niezależność finansowa. Występuje wówczas, kiedy bank centralny nie jest obarczony prawnym obowiązkiem finansowania wydatków publicznych, przy czym rozmiary zadłużenia w tym zakresie zostały poddane ścisłej, ustawowej reglamentacji.
Niezależność funkcjonalna. Uprawnienie banku centralnego do samodzielnego kreowania założeń i metod realizacji prowadzonej polityki monetarnej.
[zakres realizowanych funkcji]
Domeną współczesnych banków centralnych pozostaje realizacja dwóch zasadniczych funkcji: funkcja banku państwa i funkcja emisyjna.
Rola banku państwa sprowadza się do świadczenia szeroko rozumianych usług bankowych na rzecz rządu.
Funkcję emisyjną można rozpatrywać w dwóch aspektach:
w ujęciu węższym - uprawnienie do emisji znaków pieniężnych, czyli wprowadzania i wycofywania z obiegu prawnych środków płatniczych
w ujęciu szerszym - utożsamiana z uprawnieniem do regulowania ilości pieniądza w obiegu, a zatem bank centralny nie tylko wprowadza i wycofuje z obiegu znaki pieniężne, ale także planuje i realizuje w imieniu i na rzecz państwa politykę pieniężną jako część polityki gospodarczej, której bezpośrednim celem jest niedopuszczenie do deprecjacji pieniądza.
Instrumenty polityki pieniężnej prowadzonej przez bank centralny:
klasyczne (pośrednie) mają pośredni (niewładczy) charakter oddziaływania
instrumenty bezpośrednie zawierają w sobie elementy władczego oddziaływania.
Instrumenty POŚREDNIE to m.in.:
polityka podstawowej stopy procentowej
operacje otwartego rynku
system rezerw obowiązkowych
Ad.1.
Pod pojęciem stopy procentowej rozumienie się cenę oprocentowania kredytów udzielanych przez bank centralny pozostałym bankom. Bank centralny ustalając wysokość oprocentowania tych kredytów jako bank banków determinuje w znacznym stopniu cenę pieniądza w całej gospodarce, a przede wszystkim stopę procentową kredytów, pożyczek, lokat oferowanych przez banki komercyjne.
Regulując poziom oprocentowania swoich kredytów, bank centralny prowadzi politykę tzw. łatwego lub trudnego pieniądza.
Ad. 2.
Instrument ten oparty jest na posiadanym przez bank centralny uprawnieniu do zakupu i sprzedaży papierów wartościowych o stałym oprocentowaniu. Jeżeli bank centralny zamierza ograniczyć zdolność banków komercyjnych do kreacji pieniądza gotówkowego, oferuje tym bankom sprzedaż papierów wartościowych na korzystnych warunkach. Te atrakcyjne warunki, a także ograniczone ryzyko zachęcają banki centralne do skorzystania z tej oferty, a tym samym banki komercyjne ograniczają swoją zdolność kredytową. Kredyt do uzyskania w banku komercyjnym staje się trudniejszy.
Ad.3.
Rezerwy obowiązkowe to aktywa, które banki komercyjne są zobowiązane utrzymywać w banku centralnym. Poziom tych rezerw określany jest procentowo w stosunku do ustalonej części zobowiązań banku centralnego (w tym przede wszystkim ze zobowiązań ze gromadzonych wpłat i lokat).
Środek rezerw obowiązkowych to przede wszystkim instrument regulacji potencjału kredytowego banków komercyjnych. W ten sposób bank centralny może pośrednio wpływać na podaż pieniądza kredytowego.
Instrumenty pośrednie zatem pozwalają bankowi centralnemu przede wszystkim regulować ilość pieniądza w obiegu oraz cenę tego pieniądza.
Instrumenty bezpośrednie są oparte na władczym oddziaływaniu banku centralnego na banki komercyjne. Trzeba podkreślić, że w ramach gospodarki wolnorynkowej powinny one mieć jedynie interwencyjny, wyjątkowy charakter a ich zastosowanie powinno być uwarunkowane szczególnymi, ustawowo uregulowanymi przesłankami.
Np. limity kredytowe, dyrektywne określenie celów kredytów, terminów ich płatności.
Monobank
Koncepcja ta oparta jest na dwóch wiodących regułach:
monopolowego banku państwa
zasadzie połączenia funkcji emisyjnej z bezpośrednim prowadzeniem działalności kredytowej.
Monobank, będąc typową instytucją prawa publicznego staje się w tym systemie organem wykazującym cechy właściwe dla administracji państwowej.
Nadto, dominującą cechą monobanku jest jego całkowite podporządkowanie rządowi. W tych warunkach jedyną racją bytu monobanku jest wykonywanie decyzji rządu.
W systemie jednoszczeblowym wyklucza się więc w istocie rzeczy konkurencję pomiędzy bankami komercyjnymi, wprowadzając w to miejsce daleko posuniętą centralizację wszelkich decyzji.
Charakterystyczne jest tutaj również to, iż stosunki pomiędzy klientem a bankiem tracą swój cywilnoprawny charakter, przekształcając się w stosunki o charakterze administracyjnym.
W Polsce - monobank socjalistyczny.