Retrospekcja

Retrospekcja (łac. retrospicio, retro-spectum = spoglądam w tył) - 1) od­woływanie się do faktów lub stadiów wcześniejszych jakiegoś zjawiska; 2) w utworze epickim jest to przywoływa­nie wydarzeń wcześniejszych z punktu widzenia bohatera.

Homer „Odyseja" - Dzieje wędrówki Odyseusza poznajemy z jego własnej relacji. Podczas pobytu na dworze króla Feaków, Alkinoosa, Odys opowiada his­torię dziesięciu lat tułaczki. Wspomnie­nia doprowadza do momentu, gdy księż­niczka Nauzykaa znajduje go nieprzy­tomnego na brzegu morza.

Horacy „Exegi monumentum" - Ho­racy patrzy na swą twórczość z perspek­tywy czasowej. Uznaje ją za pomnik trwalszy niż ze spiżu, a siebie samego nie tylko za doskonałego poetę, ale i za tego, który przybliżył Rzymianom lirykę gre­cką. Patrz: autotematyzm.

„Legenda o św. Aleksym" - patrz: list.

Francois Yillon „Wielki Testament"

- Powrót do lat młodzieńczych, jak

i dorosłego życia, jest starym motywem utworu, który mówi przede wszystkim o przemijaniu. Poeta patrzy wstecz oczyma człowieka chorego, czekające­go na śmierć, a jednak czyni to z dystan­sem, bez patosu, za to z dużą dozą ironii, mówiąc np. o młodości: Aż do mych lat podeszłych mdłości iam pożegnanie z nią oddalał.

K. Janicki Elegia VII (O sobie samym do potomności) - Utwór ma charakter autobiograficzny; prerenesansowy poe­ta stawia sobie samemu pomnik, jedno­cześnie

opowiadając o początkach swej twórczości, latach nauki, mecenasach. Czyni to z perspektywy człowieka, któ­rego czeka rychła śmierć. Patrz: auto­tematyzm.

J. Kochanowski „Do gór i lasów" - j

Jest to autobiograficzna fraszka, którą l poeta spisuje w podeszłym wieku (sreb­rne w głowie nici). W zwięzłej formie ^; pisze o swoich podróżach, o studiach, jak i o latach spędzonych na dworze. Spojrzenie w przeszłość pełne jest spo-koju i zadumy, daje też poecie prawo do wypowiedzenia credo: ...a ja z tym • trzymam, kto co w czas uchwyci.

J. Kochanowski „Treny" - Patrząc wstecz, podmiot liryczny (sam Kocha­nowski) idealizuje zmarłą córkę. Urszul-ka przedstawiona została nie tylko jako wyjątkowe dziecko, ale także jako dzie­dziczka talentu ojca (Sofo słowieńska). Taka konwencja artystyczna ma pod­kreślić tylko ból i cierpienie ojca z po­wodu straty niezwykłego dziecka.

W. Szekspir „Hamlet" - 1) Kiedy na murach Elsynoru pojawia się Duch, opowiada on młodemu Hamletowi pra­wdziwą historię śmierci jego ojca. W rzeczywistości Duch jest widmem zmarłego Hamleta-ojca, które wraca do przeszłości i dokładnie rekonstruuje zbrodnię. 2) Na cmentarzu Hamlet snuje wspomnienia dotyczące błazna królew­skiego, Jorika. Trzymając w dłoniach jego czaszkę, królewicz wraca do lat, kiedy ten człowiek niewyczerpany w żar­tach, niezrównanej fantazji bawił cały dwór i zajmował się wychowaniem sa­mego królewicza.

J.W. Goethe „Cierpienia młodego Wertera" - Aby opowiedzieć historię Wertera, Wilhelm (przyjaciel bohatera) rekonstruuje jego dzieje, sięga do prze­szłości, wraca do korespondencji z Wer-terem. Powieść jest nie tylko retrospek­tywnym ujęciem historii miłosnej, ale także historii przyjaźni między tymi dwoma mężczyznami.

G.G. Byron „Giaur" - Spowiedź Giau-ra, będąca rekonstrukcją losów bohate­ra, to powrót do bolesnych wspomnień z przeszłości, a zarazem podsumowanie życia. Giaur nie żałuje, że zamordował Hassana, jedynym prawdziwym bólem jest dla niego wciąż świadomość utraty Leili.

A. Mickiewicz „Romantyczność" -

Nieskładna opowieść Karusi, szalonej dziewczyny, to dokładny obraz jej prze­szłości, miłości do Jaśka. To, co innym wydawałoby się tu retrospekcją, dla Karusi jest teraźniejszością; czas za­trzymał się dla niej dawno temu, przed śmiercią ukochanego. Patrz: szaleńst­wo.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. H - Każdy z duchów pojawiających się na obrzę­dzie (z wyjątkiem widma młodzieńca) wraca do przeszłości, do swego życia na ziemi, by szukać tam przyczyny, dla której nie może znaleźć spokoju po śmie­rci. Patrz: zjawy - upiory - wampiry.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. IV - Tłu­macząc Księdzu swą filozofię życia opartą na uczuciu, Gustaw wraca do lat miłości do Maryli, by udowodnić, że taki związek dusz jest silniejszy nad rozumowe pojmowanie świata czy pra­wdy wiary. Dla bohatera opowiadanie tych wydarzeń, wskrzeszanie przeszło­ści, jest tak samo bolesne, jak ich prze­żywanie. Patrz: miłość trudna.

A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod"

- patrz: uczta - wieczerza - przyjęcie.

A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - 1)

Opowieść Gerwazego to dla starego klucznika powrót do przeszłości, wi­dzianej teraz czysto subiektywnie. Stol­nik Horeszko urasta do rangi jedynego sprawiedliwego, a Jacek Soplica widzia­ny jest jako hulaka i morderca. To spojrzenie w przeszłość, ubarwione emocjonalnie, ma wzbudzić w hrabim uczucie nienawiści do rodu Sopliców. 2) Umierając, Jacek Soplica spowiada się i wraca do przeszłości, by ukazać, jak z warchoła i hulaki stał się patriotą i emisariuszem. Spowiedź ta da pod­stawę do jego pośmiertnej rehabilitacji.

J. Słowacki „Testament mój" - Podob­nie jak Yillon, Słowacki w formie tes­tamentu poetyckiego podsumowuje swe życie. Obok motywów żegnania się ze światem i przyjaciółmi, pojawiają się odniesienia do przeszłości poety, tragi­cznej i niedocenionej przez współczes­nych (Imię moje tak przeszło jako błys­kawica l będzie jak dźwięk pusty trwać przez pokolenia").

E.A. Poe „Opowieści niesamowite"

- Większość opowiadań została ujęta w konwencję retrospekcji, gdzie nar­ratorem jest główny bohater. Zadziwia­jące jest to, że o zbrodniach („Czarny kot"), wynaturzeniach („Berenice") czy obsesjach („Przewczesny pogrzeb") opowiada on niemal ze spokojem, za­uważając jednocześnie patologiczne ce­chy swego charakteru.

E. Bronte „Wichrowe Wzgórza" - Po­wieść ma formę retrospekcyjnej relacji o dziejach rodów Earnshawów i Lin-tonów. Jednym z dwóch narratorów jest Nelly Dean, gospodyni najpierw w Wi­chrowych Wzgórzach, a potem w Droz-dowym Gnieździe. Jej spojrzenie na przeszłość jest emocjonalne i subiek­tywne, często krzywdzące dla osób, o których opowiada (Heathcliff), lub idealizujące pewne postacie (Edgar Lin-ton). Wbrew jej intencjom ani pan Lock-wood (jej słuchacz), ani czytelnik nie odbiera bohaterów tak jednoznacznie jak ona.

A. Dumas „Trzej muszkieterowie" -

Większość retrospekcji w powieści do­tyczy osoby Milady. Zarówno opowia­danie Atosa o rzekomo nie żyjącej żonie

- zbrodniarce, jak relacja lorda de Win-ter (mówi o bratowej, która owdowiała w zaskakująco szybkim czasie) oraz kata z Lilie, który opowiada o bracie - mnichu uwiedzionym przez występną zakonnicę, mają na celu uzasadnić wyrok wydany na Milady przez muszkieterów.

E. Orzeszkowa „Nad Niemnem"

- Przedstawione tu w retrospektywnym ujęciu powstanie styczniowe opisane zostało jako czas, gdy panowie bratali się z ludem, gdy najlepsi synowie rodzin szli walczyć za ojczyznę. Dla Marty Korczyńskiej był to okres miłości do Anzelma Bohatyrowicza, dla niego zaś

- najważniejszy z punktu widzenia Po­laka - patrioty okres w życiu. Powraca­nie do przeszłości ma uzmysłowić mło­dym (zarówno bohaterom powieści, jak i czytelnikom) wagę walki narodowo-

-wyzwoleńczej i zachowania tradycji patriotycznej.

B. Prus „Lalka" - Pamiętnik starego subiekta jest pełnym sentymentu spoj­rzeniem w lata dzieciństwa (początek

pracy w sklepie), jak i młodości (udział w Wiośnie Ludów). Rzecki spogląda wstecz, by odtworzyć także losy Stani­sława Wokulskiego, najbliższego przy­jaciela i pracodawcy. Dzięki tym retro-spekcjom czytelnik dowiaduje się, jak formowała się psychika tych dwóch bohaterów i co miało wpływ na ich późniejsze życie.

Ch. Dickens „Kolęda prozą, czyli opo­wieść wigilijna o Duchu" - Duch prze­szłych świąt Bożego Narodzenia zabiera Scrooge'a w podróż do przeszłości. Spojrzenie na lata dzieciństwa i młodo­ści, ponowne przeżycie pewnych wyda­rzeń, ma uzmysłowić bohaterowi, co zrobił ze swoim życiem i kim się stał. Patrz: pieniądze, zjawy - upiory - wam­piry.

S. Żeromski „Ludzie bezdomni" - Jo­asia Podborska, prowadząc swoje zapi­ski, koncentruje się nie tylko na spra­wach bieżących, ale wraca także do czasów dzieciństwa, śmierci rodziców i samotnej walki o to, by utrzymać siebie i swoich braci. Wspomina także lata nauki, przyjaźń ze Stasia Bozowską. Odczytując fragmenty jej dziennika, można lepiej zrozumieć tę postać, jej motywacje i marzenia, z których naj­ważniejszym jest posiadanie własnego domu.

S. Wyspiański „Wesele" - W utworze wielokrotnie rozbrzmiewają echa raba­cji chłopskiej z 1846 roku, jednakże weselni goście znają ją tylko z opowia­dań. Postacią, która widziała te wyda­rzenia, jest Dziad. Kiedy sięga on myślą wstecz, widzi tylko okrucieństwo i krew, tak żywe w jego pamięci, że w akcie II ukaże mu się Upiór, czyli sam Jakub Szela.

M. Proust „W poszukiwaniu straco­nego czasu" - Smak magdalenki maczanej w herbacie z kwiatu lipowego przywołuje obraz ciotki Leonii, która w swoim pokoju częstowała Marcela gorącym naparem. To wspomnienie sta­je się dla narratora początkiem podróży w czasie. Cofa się do przeszłości, jesz­cze raz doświadczając wszystkich wra­żeń sprzed lat. Uświadamia też sobie niszczycielską siłę czasu, który zmienia świat i ludzi. Ale wędrówka w prze­szłość ujawnia też źródła kompleksów, lęków, zahamowań Marcela, nabierając tym samym charakteru podróży w głąb siebie. Patrz: podróż/wędrówka.

E.M. Remarąue „Łuk Triumfalny"

- Spotkanie Haakego w Paryżu było dla doktora Ravica impulsem do ponow­nego spojrzenia wstecz, na swoje życie w hitlerowskich Niemczech. Widząc jeszcze raz prześladowanie, przesłucha­nia i śmierć ukochanej kobiety, umacnia się w decyzji o zabiciu dawnego opraw­cy.

J. Iwaszkiewicz „Panny z Wilka" -

Dla Wiktora Rubena powrót do Wilka i jego mieszkanek (po piętnastu latach nieobecności) jest także powrotem w przeszłość. Spoglądając wstecz, widzi swe młodzieńcze fascynacje, pierwsze kontakty erotyczne, a przede wszystkim niezwykłą atmosferę dworku. Ponowny przyjazd do Wilka rozczaruje go tylko, a dworek do końca życia pozostanie dla niego miejscem z czasów młodości.

Z. Nałkowska „Granica" - Zastosowa­na w powieści inwersja czasowa prowa­dzi czytelnika od punktu finalnego (śmierć Ziembiewicza) do przeszłości. Narrator stara się w ten sposób zbadać motywację bohatera i determinanty tego tragicznego wydarzenia.

M. Kuncewiczowa „Cudzoziemka" -

Róża Żabczyńska w ostatnim dniu przed śmiercią odbywa swoistą podróż w czasie - przypomina sobie całe swoje życie. Ta wędrówka w przeszłość uświadamia jej, że przegrała, straciła coś bardzo cennego - radość życia. Próbuje się zmienić, ale na to jest już za późno.

Z. Nałkowska „Podniebna noc" - Spo­tkanie przyjaciół z młodości w schronis­ku górskim w Szwajcarii, jest dla nich wszystkich powodem do spojrzenia w przeszłość mniej lub bardziej szczęś­liwą. Dla Teodory, głównej bohaterki, powrót do młodości (tragiczna miłość, usunięcie ciąży) stanie się impulsem do tego, by zakończyć życie swoje i uko­chanego kiedyś mężczyzny.

B. Schulz „Sklepy cynamonowe" -

Ten cykl opowiadań jest swoistą po­dróżą w czasie. Narrator powraca do swojego dzieciństwa. Jest to jednak po­wrót nie tylko do wydarzeń sprzed lat, ale przede wszystkim do sposobu od­bierania świata, do dziecięcej wrażliwo­ści i umiejętności dostrzegania rzeczy i zjawisk niezwykłych w otaczającej rzeczywistości.

R. Graves „Ja, Klaudiusz" - Rzymski cesarz, Klaudiusz, wraca w swych zapis­kach do lat przed jego urodzeniem, ale przede wszystkim do własnej przeszło­ści. Celem tej retrospekcji jest ukazanie, jak „kukułcze jajo" w rodzinie cesars­kiej, człowiek uważany za niedoroz­winiętego psychicznie, został władcą Rzymu.

Cz. Miłosz „Świat (poema naiwne)"

- W latach wojennej tragedii sposobem na oderwanie się od rzeczywistości mo­że być dla poety powrót do lat dziecińst­wa, do rodzinnego domu, a przede wszy­stkim do ojca, który potrafił wyjaśnić świat.

J. Andrzejewski „Popiół i diament"

-1) Maciek Chełmicki i Andrzej Kossecki wracają myślami do lat powstania warszawskiego i do kolegów, których stracili. Andrzeja to spojrzenie wstecz umocni w decyzji o walce z nowym systemem. Maciek natomiast zacznie się zastanawiać nad sensem dalszej walki. 2) Szczuka nieustannie wraca myślami do przeszłości; wspomina zmarłą w Ra-vensbriick żonę, swoje lata obozowe. Czasy te minęły jednak bezpowrotnie, a obecnie najważniejsza staje się przy­szłość Polski, dlatego też Szczuka musi zostawić za sobą życie osobiste.

K. Moczarski „Rozmowy z katem" -

Tu retrospekcja sięga dzieciństwa Stro-opa po to, aby można było się dowie­dzieć, jakie czynniki wpłynęły na ukształtowanie osobowości kata: mniej niż średnie zdolności młodego Jiirgena, ogromne oddziaływanie ojca, który wpoił mu kult siły i ducha pruskiego, atmosfera domu i wpływ matki. W swo­jej biografii, do czasu zagrania głównej roli likwidatora getta, Stroop realizował wzorzec Niemca, który wolno, choć systematycznie pnie się po szczeblach kariery wojskowej.

T. Różewicz„Ocalony"-Pozornie tyl­ko ocalony człowiek patrzy za siebie i widzi świat okrucieństwa, dewaluacji wszystkich wartości (jednakowo waży cnota i występek), świat spełnionej apo­kalipsy. Spojrzenie w przeszłość nakaże mu szukać nauczyciela i mistrza, który pomógłby mu w ocaleniu samego siebie. Patrz: pokolenie stracone.

G. Herling-Grudziński „Inny świat"

- O tym, że opisywane przez narratora wydarzenia są retrospekcja, a on niejako odciął się od wspomnień z innego świa­ta, świadczy nie tylko użycie czasu przeszłego w narracji. Ważna jest także scena, w której główny bohater (także narrator) nie potrafi rozgrzeszyć kolegi, który dla ocalenia życia poświęcił trzech ludzi.

H. Krall „Zdążyć przed Panem Bo­giem" - Cała opowieść Marka Edel-mana jest obejrzeniem się za siebie, do czasu powstania w getcie (w jednym planie) i okresu pierwszych operacji na otwartym sercu (w drugim planie). W obu wypadkach rozmówca Hanny Krall pokazuje, jak starał się zdążyć przed Panem Bogiem osłonić płomyk życia ludzi skazanych na śmierć. To, że Edelman został w przeszłości kardio­chirurgiem, wiązało się z chęcią zmniej­szenia dysproporcji liczb l: 400 000.

K. Brandys , Jak być kochaną" - Le­cąc z Warszawy do Paryża, główna bohaterka wraca myślami do lat okupa­cji i jedynej życiowej miłości. Odtwa­rzając wydarzenia z przeszłości (w dość przypadkowy i chaotyczny sposób), sta­ra się podsumować swoje życie, by znaleźć odpowiedź na najważniejsze dla niej pytanie: , jak być kochaną?"

W. Szymborska „Rehabilitacja" -Do­konując rozrachunku z socrealistycz­nym okresem twórczości, poetka patrzy na siebie z przeszłości z dystansem, jednakże daleka jest od pobłażliwości. Jednocześnie zastanawia się nad losem zarówno swoim (Syzyfa przypisanego do piekła poezji), jak i swej twórczości.

J. Andrzejewski „Bramy raju" - Spo­wiedź uczestników krucjaty to przede ; wszystkim spojrzenie wstecz, do „ko-; rzeni" tej wyprawy. Analizując wyda­rzenia minione, powoli otrzymujemy rzeczywisty obraz jej motywacji, daleki od religii i czysto osobisty. Patrz: kruc­jata.

A. Camus „Upadek" - Jean Baptiste Clamence opowiada przypadkowo po­znanym (ale też wybranym) przez niego rozmówcom o swej przeszłości. Ta re­trospekcja ukazuje przede wszystkim jego drogę od wziętego adwokata do samozwańczego sędziego - pokutnika, od zwyłego człowieka (mniej więcej) do tego, który powie: Jestem końcem i po­czątkiem, ogłaszam prawo.

A. Kowalska „Pestka" - Opowiadanie Sabiny to dość chaotyczna rekonstruk­cja historii miłości Agaty i Borysa. Sabina może jedynie domyślać się pew­nych wydarzeń, gestów czy słów, ale jej wizja przeszłości (wzbogacona refleks­jami natury etycznej i psychologicznej) bliska jest prawdzie.

M. Waltari „Egipcjanin Sinuhe" - Si-

nuhe, prawowity syn faraona, trepanator królewski, który nigdy nie zasiadł na tronie Egiptu, opowiada o swojej prze­szłości. Na pozór retrospektywna relacja jest wspaniałym połączeniem wydarzeń z życia bohatera z mitami i legendami starożytności (np. opowieść o Minotau-rze, nawiązanie do historii Mojżesza).

A. Philipe „Chwila westchnienia" -

Autobiograficzna opowieść żony jedne­go z najsłynniejszych aktorów francus­kich, Gerarda Philipe'a, koncentruje się na ostatnich miesiącach życia gwiaz­dora. To spojrzenie w przeszłość, pełne miłości i cierpienia, ukazuje bożyszcze tłumów jako człowieka schorowanego, walczącego z chorobą (nieuleczalny no­wotwór) o choćby jeden dzień życia.

M. Frisch „Homo Faber" - Inżynier Max Faber opowiada o wydarzeniach, które stały się przyczyną jego tragedii ¹ zmieniły całkowicie jego światopo­gląd. Wraca do lat sprzed wojny i do opowieści właściwej o Sabeth, jego cór­ce - kochance. Patrz: ojciec.

M. Białoszewski „Pamiętnik z powsta­nia warszawskiego" - Szczególne spoj-

rzenie wstecz, na czasy powstania war­szawskiego, polega na tym, że Biało­szewski opisuje ówczesne wydarzenia językiem stylizowanym na mówiony. Używane zdania, równoważniki zdań, wyrazy nacechowane emocjonalnie czy onomatopeje mają pełniej zobrazować tamte dramatyczne dni.

U. Eco „Imię róży" - Sędziwy Adso z Melku spisuje pod koniec życia opo­wieść o tajemniczych wydarzeniach w jednym z włoskich opactw, których był naocznym świadkiem w młodości. Czyni to jednak nie z persekty wy czło­wieka dojrzałego, starca, ale młodzień­ca, jakim był wtedy. Przedstawia swe ówczesne uczucia i fascynacje, mówi o jedynej miłości, ale przede wszystkim koncentruje się na postaci swojego mist­rza, Wilhelma z Baskerville. Patrz: uczeń i mistrz.

J. Duche „Całe życie Marianny, czyli historia Francji" - Dowcipnie napisa­na powieść jest rozmową dwojga dzieci z Chronosem (Czasem), który oglądał Francję od czasów Juliusza Cezara po II połowę XX wieku. Rekonstruując prze­szłość historyczną, Chronos wplata w nią szereg anegdot i opowieści o włas­nym życiu.

J. Hurt „Skaza" - Bohater - narrator, żyjący teraz w miasteczku na południu Europy, powraca myślami do przeszło­ści, romansu z Anną, tragicznej śmierci syna, by ukazać, jak z poważanego polityka, wzorowego obywatela i ojca stał się człowiekiem anonimowym, dob­rowolnym wygnańcem. Patrz: ojciec, syn, wina i odpowiedzialność.

M. Ondaatje „Angielski pacjent" -

Wszyscy mieszkańcy willi San Giro-lamo są więźniami przeszłości. Nie­ustannie wracają do wydarzeń minio­nych, by tam szukać swej tożsamości. Okazuje się jednak, że wojna zatarła w nich to, co wydawało się najważniej­sze - poczucie przynależności do swych czasów i do konkretnego miejsca.

* „Opowiedz mi swoją przeszłość, a powiem ci, jaka będzie twoja przyszłość". (Konfucjusz)

* „Nic tak nie orzeźwia, nie dodaje animu­szu, jak kąpiel w czasie. Zawsze stoso­wałem tę „chronoterapię" i zalecałem ją moim czytelnikom, wysyłając ich albo do dalekich uzdrowisk, odległych o ty­siące lat, albo do bliższych, gdzie trwa kojący dzień wczorajszy". (J. Parandowski)

* „My żyjemy cieniem przeszłości, czym będzie żyła przyszłość?" (E. Renan)

* „Przeszłość - jest to dziś, tylko cokolwiek dalej". (C.K. Norwid)

* „Czas zmarnowany nie istnieje we wspomnieniach". (S. Kisielewski)

* „Rzadko się do pamięci w gości zbierani, A ona zawsze kłamie mi wprost w oczy". (A.A. Achmatowa)

* „Podwaja własne życie, kto przeszłość rozważa". (L. Kondratowicz)

* „Trzeba życie rozłamać na dwie wielkie połowy,

Jedną godziną myśli - trzeba w przeszłość wrócić; I przeszłość jako obraz ściemniały i płowy,

Pełny pobladłych twarzy, ku słońcu odwrócić...

I ścigać okiem światła obrazu i cienie Jak lśniące rozpryśnionych mozajek kamienie". (J. Słowacki)

---