Historia gospodarcza

„Dobry ekonomista to artysta”

I. Historia gospodarcza powszechna

1. Periodyzacja dziejów powszechnych

-Periodyzacja - podział czasu

a)ery - żydowska, biznatyjska, grecka, rzymska, dionizyjska=chrześcijańska, mahometańska

b)praktyczna (typowa) starożytność, średniowiecze, czasy nowożytne, czasy najnowsze

c)marksistowska (według sposobów produkcji) - przejścia ewolucyjne lub rewolucyjne

- wspólnota pierwotna

- niewolnictwo

- feudalizm

- kapitalizm

- socjalizm (komunizm)

d)stadia rozwoju

-Walta Rostowa

-społeczeństwo tradycyjne (wysokie zatrudnienie w rolnictwie 75%, hierarchia społeczna, mała wydajność)

-społeczeństwo przejściowe (zmiany w technice, produkcji, polityce, wartościach)

-start gospodarczy (gwałtowny bodziec - np. maszyna parowa, kolej)

-społeczeństwo dojrzałości (gospodarka zdolna do produkcji niemal wszystkiego w wyniku startu gosp. )

-społeczeństwo masowej konsumpcji (produkcja i konsumpcja wszystkiego czego chce)

-Andre Piettre'a

-epoka tradycyjna - gospodarka uzależniona i podporządkowana polityce, tradycji i religii

-epoka wolności - gospodarka niezależna (liberalizm i wyzysk)

-epoka etatyzmu i techniki - gospodarka kierowana (kapitalizm kierowany, socjalizm)

2. Charakterystyka epoki wspólnoty pierwotnej. Neolityczna rewolucja rolnicza

Wspólnota pierwotna przypada na epokę kamienną, która dzieli się na:

-paleolit (1000 000 - 14 000 p. n. e. ) - zbieractwo i łowiectwo

-mezolit (14 000 - 8 000 p. n. e. )

-neolit (8 000 - 4 000 p. n. e. ) - rewolucja rolnicza - na Bliskim Wschodzie, uprawa zbóż= tryb osiadły, w konsekwencji: społeczny podział pracy, rozkład wspólnoty pierwotnej, wzrost liczby ludności, powstają osiedla, miasta, państwa i pierwsze nierówności

3. System niewolniczy w starożytności i przyczyny jego upadku

Niewolnictwo:

-patriarchalne (podleganie władzy najstarszego w rodzie)

w tym azjatycki sposób produkcji - ziemia własnością monarchy, ludność wiejska tylko formalnie wolna, w rzeczywistości niewolnicy posiadający ochronę prawną

-klasyczne (niewolnik - narzędzie mówiące -Grecja, państwa hellnistyczne, Rzym)

Epoka brązu: -radło, prywatna własność ziemi, monarchia despotyczna(Mezopotamia, Persja, Syria, Palestyna)

Grecja: a)Wielka kolonizacja (VIII-VI p. n. e. ) rozwój handlu(w tym niewolnikami), , rzemiosła

b)Ateny - demokracja dla ludzi wolnych, niewolnicy pracowali w warsztatach rzemieślniczych

c)Sparta - 3 klasy: spartiaci (wojsko), periojkowie (ludzie wolni pracujący), helioci (niewolnicy)

Rzym: -wielkie majątki ziemskie (latyfundia) w których pracowali niewolnicy pochodzący z wojen

-potem maleje podaż niewolników (brak wojen), pojawiają się kolonowie(wolni dzierżawcy)

-313r. edykt mediolański - równouprawnienie chrześcijaństwa (uderzenie formalne(?) w niewolnictwo)

4. Geneza i istota gospodarki feudalnej w Europie

Geneza feudalizmu: regres gospodarki w V-VIIw. (cofnięcie się rozwoju cywilizacyjnego, upadek miast, zamknięty charakter gospodarowania=gospodarka naturalna ograniczająca się do rolnictwa). Rozwinął się na Zachodzie(Francja-najpełniej), im dalej na wschód tym mniej; także w Chinach (tam niedziedziczono ziemi)

Istota feudalizmu: a)ustrój społeczno-polityczny opierający się na prawnej zależności (hierarchicznej)

jednostek oraz na systemie lennym

b)ustrój społeczno-gospodarczy opierający się na podzielonej własności ziemi (własność zwierzchnia i użytkowa) i poddaństwie chłopów(gruntowe, osobiste, sądowe) , skutkiem czego była renta feudalna

Renty feudalne: -naturalna (danina)

-odrobkowa (pańszczyzna)

-czynszowa (dzierżawa)

Cechy feudalizmu: -dominacja gospodarki naturalnej

-decentralizacja rynków towarowych

-system stanowy (podległość społeczno-gospodarcza jednych grup innym=drabina społecznych zależności)

Senior i wasale: -związani lennem(senior broni wasali, wasale płacą lenna, służą w armii i wykupują seniora)

5. Gospodarka europejska we wczesnym średniowieczu( V - X w. )

a)regres gospodarki (V-VIIw. patrz wyżej)

b)ożywienie gospodarcze(VIII-Xw. )

-renesans karoliński - zreformowany system pieniężny, procesy osadnicze, rozwój handlu, dwupolówka

-zakony - rozwój życia umysłowego i gospodarczego

6. Ekspansja gospodarcza Europy XI-XIIIw. (rolnictwo, osadnictwo, rola krucjat)

a)rolnictwo i jego intensyfikacja -zagospodarowywanie puszcz i nieużytków, nowa technika(ciężki pług, zaprzęg z chomontem, nawożenie obornikiem), trójpolówka(wzrost o 1/6 w stosunku do dwupolówki)

-dzięki Maurom młyny, wiatraki, ulepszono sukiennictwo i obróbkę żelaza, kamienia, drewna

b)osadnictwo (głównie niemieckie) - na nowe tereny(karczowanie) i na wschód (Polska, Bałkany), aktywizacja niemieckich zakonów rycerskich i kupców - postęp w Europie środkowo-wschodniej

c)krucjaty-przyczyny: -rozwój kultury, gospodarki=ekspansja polityczna(reconqiusta, powstanie Cesarstwa Łacińskiego); rozbicie feudalne (rycerze bez ziemi); odwołanie się od altruistycznych i materialistycznych postaw społeczeństwa (zbawienie=obrona miejsc św. i bogactwa wschodu)

-skutki: -straty ludzkie, wzmocnienie roli papiestwa, zetknięcie się z kulturami wschodu(arabską i bizantyjską)-rolnictwo (nawadnianie, jedwab, morele, brzoskwinie, pomarańcze)

-technika (wiatraki, młyny, stal, papier, proch, szkło witrażowe)

-nauka(astronomia, medycyna, alchemia, geografia, starożytna literatura)

-handel lewantyński miast włoskich ze wschodem. Instytucje spółki, maklerów, pieniądz złoty, kredytów=przyspieszenie rozwoju miast zachodnioeuropejskich

7. Rozwój miast europejskich w okresie średniowiecza

Rozwój miast, handlu i rzemiosła - XII do pocz. XIVw.

Miasto: -handel(lokalny, dalszy, tranzyt), obrona, produkcja

-początek przejść od feudalizmu do kapitalizmu

-wolność dla chłopa, własne sądownictwo

Tworzenie się miast: -na miejscu dawnych rzymskich

-ośrodek władzy feudalnej bądź kościelnej potem możliwość wykupu(1077 - Cambraa)

-na drodze powstań o prawa miejskie i samorząd(Flandria, Lombardia) z wójtem na czele

-osadnictwo terenów niezasiedlonych

Osadnictwo na prawie: -magdeburskim (niemieckim) kodyfikacja, renta czynszowa

-lubeckim

-chełmińskim (polskim) odmiana lubeckiego „wolnych gości”, renta odrobkowa

1257r. - prawa miejskie Krakowa

8. Organizacja i rozwój rzemiosła średniowiecznego

Rzemiosło średniowieczne odsuwane przez bogatych patrycjuszy zorganizowało się w przymusowe zrzeszenia jednej specjalności zwane cechami.

Funkcje cechu: -produkcyjna(kontrola ilości i jakości, pozyskanie i rozdział surowca, zbyt)

-szkoleniowe(kontrola kształcenia, egzaminy dla czeladników)

-religijne(udział w ceremoniach)

-militarne(obrona wyznaczonych części obwarowań miasta)

-towarzysko-kulturalne(wspólne imprezy)

-samopomocowe(pomoc dla wdów i sierot, akcje filantropijne)

Cech zwalczał niezrzeszonych(partaczy, fuszerów, sturarzy) i pilnował tajemnicy produkcji. Statuty cechowe określały przynależność, funkcjonowanie i warunki mistrzostwa(nauka, majsterszyk, wędrówka, majątek i urodzenie)

Od XIVw. pojawia się nakład(chałupnictwo) we Włoszech i we Flandrii. Nakładca skupywał surowiec, dawał do przerobu rzemieślnikom, płacąc za pracę, na następnie sam sprzedawał produkt(sukno, jedwab). Od XVw. we Florencji pojawia się manufaktura - podział pracy.

9. Handel średniowieczny - organizacja, drogi handlowe

Handel: -lokalny

-tranzytowy, prawo składu częściowego lub całkowitego(sprzedaż całego towaru, pozostawienie na składzie miejskim lub sprzedaż części, handel przez pewien czas), przymus drogowy(komory celne feudałów)

Organizacje kupieckie: -gildie(kupcy z jednego miasta)

-hanzy(kupcy z różnych miast)

-faktorie(dzielnice kupców obcych w danym mieście), bez pośrednictwa maklerów

Wyjątek od reguł: -jarmarki szampańskie we Flandrii, Brugii (spotkanie kupców lewantyńskich i hanzeatyckich

Szlaki handlowe: a)lewantyński (M. Środziemne handel Europy z B. Wschodem)-walki Genui z Wenecją

b)Hanza (M. Bałtyckie)-związek miast z Lubeką na czele zmonopolizował handel Europy Zachodniej(Holandia, Anglia) ze Wschodnią(Polska, Rosja, Niemcy)-zwalczano Duńczyków, Norwegów, Holen.

c)N-S(łączenie powyższych) - jarmarki, szlak bursztynowy

Handel: -potępiany przez Kościół (zajmowali się nim więc Żydzi) - doktryna kanoniczna

-Tomasz z Akwinu(XIIIw. ) dopuścił zysk kupiecki z ceny godziwej

-pierwszy bank - w Wenecji 1156r. weksel, kredyt, lombard

-popyt na pieniądz (srebry-obrót wewnętrzny, złoty-handel międzynarodowy)

10. Stanowy podział społeczeństwa feudalnego

Stany: -duchowny (otwarty, kultura, oświata, handel, krucjaty)

-rycerski (zamknięty, walka, administracja, moralne ideały, ziemia=władza)

-mieszczański(raczej otwarty)

-patrycjat(kupcy, bankierzy)

-pospólstwo(mistrzowie, czeladnicy, przekupnie)

-plebs(bez praw miejskich(najemni robotnicy, ludzie luźni-wałesy, żebracy, nierządnice, przestępcy)

-chłopski(wg majątku-pełnorolni, zagrodnicy, bezrolni, najemnicy, rzemieślnicy; wg prawa-poddani lub wolni)

11. Istota kryzysu XIV w.

Upadek ostatniej twierdzy krzyżowców Akka w 1291r. Wielka schizma zachodnia i antypapieże(1378-1417). Upadek Konstantynopola 1453r. (Bizancjum-biurokracja, korupcja, zerowy przyrost naturalny).

Klęski głodu podczas nieurodzajów (1315, 1317) - zwiększano areał, a nie wydajność. 1348r. -dżuma z Bliskiego Wschodu atakuje Włochy, Francję, Anglię, Niemcy i Norwegię. ”Czarna śmierć” zabiera ok. 1/3-1/2 ludności. Kryzys polegał na spadku zaludnienia wsi(pustki), co wywoływało spadek produkcji żywności, spadek ludności w mieście, spadek produkcji w mieście, zmniejszenie się dochodów feudałów, upadek rycerstwa(raubitterzy), zahamowanie osadnictwa w Europie środkowo-wschodniej.

Wojna stuletnia(1337-1453) wywoływała zaburzenia społeczne(żakeria we Francji 1358, w Anglii powstanie Wata Tylera(i lollardów) 1381, powstanie Jacka Cade'a 1450r. ), także zaburzenia w miastach. Wojny dodatkowo wyniszczały. Kryzys ten w zasadzie nie dotknął Europy środkowo-wschodniej - rozwój Polski, Czech, Węgier.

12. Ekonomiczne konsekwencje wielkich odkryć geograficznych(podboje kolonialne, rewolucja handlowa i cen)

Przyczyny: -ekonomiczne(brak kruszców, przeludnienie Europy)

-religijne(nawracanie niewiernych=ogniem i mieczem + ekspansjonizm)

Przebieg: -Henryk Żeglarz-Zatoka Gwinejska

-Bartłomiej Diaz(1488)-Przylądek Dobrej Nadziei

-Krzysztof Kolumb(12 X 1492)-Ameryka

-Vasco da Gama(1498)-Indie

-Pedro Cabral(1500)-Brazylia

-Ferdynand Magellan(1519-1522)-opłynięcie świata

Podboje kolonialne: -Hiszpanii do poł. XVIw. : Antyle, Kubę, Meksyk(Ferdynand Cortez niszczy Azteków), Peru(Inków wyciął Franciszek Pizarro), Filipiny, Ameryka Środkowa. Kolonizacja; Indianie ludność poddana i ewangelizowana lub eksterminowana. 1545 - pierwsza kopalnia srebra-srebrne floty.

-Portugalii Faktorie na wybrzeżach Afryki(Angola, Mozambik, Zanzibar), Indiach(Goa, Kalikat), Brazylii, Molukki, Sumatra, Chiny(Makao), Japonia(Nagasaki). Handel korzenny; brak ludności do kolonizacji i podporządkowania zdobytych terenów.

Konsekwencje odkryć:

a)złoty wiek Hiszpanii (i połączonej z nią potem Portugalii) - dobrobyt jednak zmarnowano na wojny

b)dualizm gospodarczy

c)rewolucja handlowa: -globalizacja gospodarki(handel trans oceaniczny, zwiększenie przestrzeni handlu)

-nowe centra handlowe(Lizbona, Kadyks, Sewilla, Antwerpia)

-towary kolonialne, powiększenie się asortymentu towarów, zwiększenie się wolumenu(skali) towarów

-wzrost roli kupca osiadłego; system księgowości kupieckiej i bilansowania majątku(księgowość dwustronna)

-nowożytne niewolnictwo(assiento=monopol handlu Murzynami hiszpański do 1713r. )

d)rewolucja cen=inflacja monetarna=spadek wartości pieniądza przez napływ kruszców do Europy

-inflacja kruszców(spadek wartości srebra)

-nożyce cen(szybciej rosną ceny żywności niż art. przemysłowych)

-wzrost popytu na żywność (import z Europy środkowo-wschodniej) - wzrost liczby ludności

13. Zróżnicowanie rozwoju rolnictwa europejskiego w XVIw. (dualizm agrarny, refeudalizacja)

Dualizm agrarny: analogicznie do dualizmu gospodarczego Europy rolnictwo rozwijało się różnie:

-Europa Zachodnia: intensyfikacja rolnictwa(podniesienie wydajności), początki kapitalizmu w rolnictwie(patrz Anglia)

-dzierżawa ziemi, praca najemna

-komasacja gruntów

-w Anglii ogradzanie-ziemie pana lub gospodarstwa farmerskie

-indywidualne rozporządzanie ziemią

-konwersja na opłacalną produkcje (hodowlę owiec), powiązanie z przemysłem(sukienniczym)

-specjalizacja - import (zboża ze strefy bałtyckiej)

-spadek siły roboczej w rolnictwie, sekularyzacja ziemi(protestantyzm)

-Europa Wschodnia: refeudalizacja(powrót do feudalizmu)

-uzależnienie chłopów=wtórne poddaństwo

-renta odrobkowa(pańszczyzna), wymiar minimalny Polska 1520, Węgry 1548

-gospodarka folwarczno-pańszczyźniana

-produkcja na eksport zboża(Polska, Rosja-potem), piwa(Czechy), bydła(Węgry), uzależnienie od Zachodu

-dwa modele folwarków: na rynek zewnętrzny(Polska-handel bałtycki), na rynek wewnętrzny(Rosja-do miast)

14. Rozwój gospodarczy Anglii w XVI-XVIIw.

Rządy Tudorów(Henryk VIII i Elżbieta I): likwidacja własności zakonnej, poparcie dla sukiennictwa, przyjmowanie tkaczy francuskich, popieranie ogradzania, zwalczanie i pomoc „ubogim”, rozbudowa floty morskiej. Rewolucja cromwellowska 1640-1660 i ostatecznie 1688 -odsunięcie Stuartów od władzy-wzrost znaczenia nowej szlachty(gentry) i mieszczaństwa. Początek produkcji stali - węgiel.

Działania morskie: -1553 - Chancellor zakłada Kompanie Moskiewską(próba północnej drogi do Indii)

-1577-1580 sir Francis Drake łupi Hiszpan(srebrna flota), opływa ziemię jako drugi

-korsarze angielscy nękają Hiszpan (John Hawkins, Henry Morgan)-srebrne floty, handel Murzynami

-klęska w 1588 Niezwyciężonej Armady - otwarcie dla Anglii drogi do kolonii

-Walter Raleigh opanowuje 1574-1583 Nową Funlandię, 1585 Wirginię

Kolonie: -Antyle(Jamajka, Barbados, Bermudy, Bahama, Trinidad)

-1607 - założenie Jamestown, 1620 purytanie z „Mayflower” Massachusetts, Maryland(katolicy), Pensylwania(kwakrowie), New Hampshire, Connecticut, Maine; 1664-zdobycie Nowego Amsterdamu(New York), potem Kanada - 1763

-1600 - Kompania Wschodnioindyjska(Surat, Madras, Bombaj-faktorie)

Merkantylizm angielski: -1651r. Akt Nawigacyjny - towar poza europejskie na statkach angielskich, towary europejskie na statkach angielskich bądź statkach kraju który towar wyprodukował - uderzenie w pośrednictwo Holendrów.

Kompanie handlowe: Moskiewska(j. w. ), Wschodnia(1579) z Polską, Skandynawią, Lewantyńska(1581) z Turcją, Kanadyjska(1628)

Handel niewolnikami (w pełni od 1713) na Antyle i do przyszłego USA z tzw. Wybrzeża Niewolniczego.

Akumulacja kapitału doprowadziła w 1694 do założenia Banku Angielskiego(banknoty, depozyty, rachunki bieżące, handel kruszcami)

XVIIIw: ekonomiczna kalkulacja w rolnictwie-płodozmian(z Holandii), r. pastewne, ziemniaki-wzrost w rolnictwie=wzrost produkcji

15. Rozwój gospodarczy Holandii w XVIIw.

Podstawa potęgi i rozwoju: kolonie, handel morski, postęp w rolnictwie i przemyśle.

Handel i kolonie: a)-Cornelis de Houtman(1595) - Jawa

-Indonezja, Japonia(1600), Australia(1627), Tasmania i Nowa Zelandia(1642), Fidżi i Kuryle(1643)-wyprawy

-Kompania Wschodnioindyjska(1602) do handlu z koloniami:

-Jawa, Molukki, Formoza, Malakka, Cejlon(1620-1660)

b)-1621-Kompania Zachodnioindyjska(przejściowo część Brazylii, Manhattan i Nowy Amsterdam, trwalej Surinam(Gujana holen. ) i część Karaibów, 1652-Kraj Przylądkowy w Afryce

c)-handel ze Skandynawią, Polską, Moskwą, Hiszpanią

Postęp w rolnictwie: melioracje, płodozmian(dzięki nowym uprawom), sadownictwo i ogrodnictwo, rybołóstwo

Postęp w przymyśle: przemysł stoczniowy, sukiennictwo, jewabnictwo i lniarstwo

Holendrzy tylko handlowali, nie prowadzili działalności misyjnej, tani fracht. Handel z Japonią, Chinami(herbata od 1610), Persją - konkurencja dla Anglików. Akt Nawigacyjny i wojny zdecydowały o supremacji angielskiej na morzach. Anglia-żelazo, węgiel jako oparcie dla przemysłu. Holandia-rolnictwo, sukiennictwo. Amsterdam-banki(1609), giełda, przemysł.

16. Istota kryzysu XVII stulecia

Kryzys datuje się na lata 1620-1720. Osłabienie tempa wzrostu gospodarczego=kryzys koniunktury światowej. Przyczną były skutki wojen głównie trzydziestoletniej(1618-1648)-obniżenie zaludnienia Niemiec, spadek produkcji rolnej, upadek Hanzy w 1669. Stagnacja w handlu międzynarodowym-dochody pochłonęła wojna. Najsilniej kryzys był odczuwalny w Europie środkowo-wschodniej(Polska, Czechy, Rosja, wschodnia część Niemiec)-wojny(Polska, Rosja), spadek wydajności pańszczzny i jednoczesny spadek koniunktury na płody rolne na Zachodzie-spadek dochodów, upadek miast. Konsekwencjami kryzysu były rewolucje(Anglia-Cromwell, Niderlandy-powstanie Holandii) i powstania chłopskie(Europa wschodnia). W XVIIw. rozwija się jedynie Szwecja(dobre zarządzanie, nowoczesna armia, eksport żelaza)-traci ona na znaczenie w XVIIIw.

---