Balneoterapia

Podział, występowanie oraz zastosowanie wód leczniczych

Opracowali:

Karolina Turczyn

3 LFZ

Balneoterapia - dział fizjoterapii zajmujący się zabiegami rehabilitacyjnymi wykorzystującymi wodę,
w różnych temperaturach, w celu leczenia schorzeń pacjenta.

Jedną z najstarszych gałęzi medycyny jest balneoterapia, której nazwa pochodzi od łacińskiego „balneum” - kąpiel i greckiego „therapeja” - leczenie. Kąpiele były znanym zabiegiem leczniczym już w starożytności, choć wtedy nie wiedziano dlaczego zabiegi wodne wpływają korzystnie na samopoczucie i zdrowie. Picie wód leczniczych wprowadzono po raz pierwszy w XVII w., natomiast nowoczesne wodolecznictwo rozwinęło się w XVIII i XIX w. Twórcą polskiej balneoterapii i balneologii (która jest nauką o właściwościach i leczniczym wykorzystaniu wód oraz innych składników mineralnych w medycynie) był lekarz - prof. Józef Dietl żyjący w l. 1804 - 1878. Prowadził on na szeroką skalę badania nad właściwościami leczniczymi źródeł mineralnych w wielu miejscowościach Podkarpacia. Dzięki temu przyczynił się do rozwoju uzdrowisk m. in. w Szczawnicy, Krynicy, Żegiestowie, Rabce, Iwoniczu.

W kąpieli zachodzi do tzw. inwersji wodnej mającej wpływ na równowagę wodno-elektrolitową.

Wody lecznicze dzieli się na:

- lecznicze wody mineralne

- lecznicze wody swoiste

- lecznicze wody termalne

Lecznicze wody mineralne - naturalna woda (woda pitna) wzbogacona w znacznym stopniu solami mineralnymi lub innymi składnikami w postaci jonów. Stężenie soli mineralnych musi wynosić co najmniej 1 g/l. Oprócz tego może zawierać rozpuszczone gazy pochodzenia naturalnego (dwutlenek węgla, siarkowodór). Najczęściej jest to woda wgłębna, która minerały pozyskała ze skał, przez które przepływała. Wody zawierające w 1 litrze, co najmniej 1000 mg rozpuszczonych składników, w tym przede wszystkim: chlorki, siarczany i wodorowęglany sodu, wapnia i magnezu.

Rodzaje wód mineralnych:

* szczawy - lecznicza, swoista zawierająca co najmniej 1000 mg/dm³ wolnego dwutlenku węgla (CO₂)

* woda krzemowa - lecznicza, swoista zawierająca co najmniej 100 mg/dm³ kwasu metakrzemowego (H₂SiO₃)

* woda kwasowęglowa - lecznicza, swoista zawierająca od 250 mg/dm³ do 999 mg/dm³ wolnego CO₂

* woda jodkowa - lecznicza, swoista zawierająca co najmniej 1,0 mg/dm³ jonu jodkowego (I^-)

* woda glauberska - lecznicza, mineralna, siarczanowo-sodowa, w której udział jonów siarczanowego (SO₄^2-) i sodowego (Na⁺) wynosi co najmniej po 20% mval

* woda fluorkowa - lecznicza, swoista, zawierająca co najmniej 1,0 mg/dm³ jonu fluorkowego (F^-)

* woda chlorkowa - woda o składzie chemicznym z dominacją jonu chlorkowego (Cl^-). W wielu klasyfikacjach hydrochemicznych dominacja ta oznacza przekroczenie nawet 70% mvali stężeń podstawowych anionów. Wody chlorkowe mają charakter wód słonych i solanek

* woda bromkowa - lecznicza, swoista zawierająca co najmniej 5 mg/dm³ jonu bromkowego (Br^-)

* woda borowa - lecznicza, swoista zawierająca co najmniej 5 mg/dm³ kwasu metaborowego (HBO₂)

* woda arsenowa - lecznicza, swoista o zawartości arsenu [As(III) lub As(V)] co najmniej 0,7 mg/dm³, co odpowiada 1,3 mg jonu wodoroarsenianowego (HAsO₄^2-) i 1 mg jonu arseninowego (AsO₂^-)

* woda manganowa - lecznicza, swoista zawierająca co najmniej 1,0 mg/dm³ jonu manganawego (Mn²⁺)

* woda radoczynna - lecznicza, swoista, w której natężenie promieniowania jądrowego rozpuszczonych składników gazowych (głównie radon) lub stałych (głównie rad) wynosi co najmniej 2 nCi/dm³

* woda siarczanowa - woda o składzie chemicznym z dominacją jonu siarczanowego. W wielu klasyfikacjach hydrochemicznych dominacja ta oznacza przekroczenie 70% mvali stężeń podstawowych anionów. Wody siarczanowe o tak wysokich względnych stężeniach siarczanów, spotykane są bardzo rzadko w naturalnych warunkach

* woda siarczkowa - lecznicza, swoista zawierająca co najmniej 1 mg/dm³ siarki oznaczanej jodometrycznie występującej w postaci siarkowodoru (H₂S), jonu wodorosiarczkowego (HS^-), wielosiarczków (H₂S_x przy x = 2-6) oraz w jonie tiosiarczanowym (S₂O₃^2-)

* woda witriolowa - lecznicza, mineralna, siarczanowo-żelazista o bardzo niskim pH

* woda żelazista - lecznicza, swoista zawierająca co najmniej 10 mg/dm³ jonu żelazawego (Fe²⁺)

Popularne wody lecznicze i składniki mineralne, które można w nich znaleźć

	SÓD	POTAS	WAPŃ	MAGNEZ	CYNK	ŻELAZO	JOD
Zuber - 1	X	X					X
Słotwinka - 1			X	X	X	X
Kryniczanka - 1			X	X
Wielka Pieniawa - 5		X	X			X
Muszynianka - 2			X	X
Galicjanka - 2			X	X
Antoni - 2				X		X
Henryk - 3	X	X					X
Jan - 4	X	X

1 - wody lecznicze z Krynicy; 2 - wody lecznicze z Muszyny; 3 - woda lecznicza z Wysowej; 4 - woda lecznicza ze Szczawnicy; 5 - woda lecznicza z Polanicy

Lecznicze wody swoiste - są to wody słabozmineralizowane tj. zawierające w 1 litrze poniżej 1000 mg rozpuszczonych składników, w tym jeden ze składników swoistych o szczególnie wysokim stężeniu. Jako składniki swoiste rozumiane są takie związki, które nie występują lub występują w niewielkiej ilości w normalnych wodach i wywierają określony, swoisty wpływ na organizm. Do związków takich zaliczamy związki siarki, żelaza, kwas metakrzemowy oraz dwutlenek węgla. Wśród leczniczych wód swoistych wyróżniane są również wody termalne o temperaturze co najmniej 20^oC oraz wody rodanowe.

Lecznicze wody termalne - Naturalne czynniki lecznicze, korzystne właściwości bioklimatyczne i nieprzeciętne walory krajobrazowe to warunek przydatności środowiska przyrodniczego do celów leczniczych i profilaktycznych. Znaczenie dla lecznictwa uzdrowiskowego mają również wody mineralne.

Występowanie poszczególnych typów chemicznych wód leczniczych i zmineralizowanych.

Dzielą się one na 6 grup:

- szczawy,

- wody siarczkowe,

- solanki,

- wody mineralne słabo zmineralizowane (kationy sodu, wapnia, magnezu oraz aniony chloru, wodorowęglanu, siarczanu),

- wody radoczynne,

- wody cieplicze (o temperaturze powyżej 20^oC)

Obejmuje zabiegi lecznicze (wykonywane przy użyciu wód mineralnych) w postaci:

• kąpieli

• natrysków

• masażu podwodnego

• picia wód mineralnych

Kąpiele lecznicze ( wg Straburzyńskiego 1988 ) - zalicza się tylko kąpiele przy użyciu naturalnych tworzyw uzdrowiskowych, tj. wód leczniczych, towarzyszących im gazów oraz peloidów.

Balneoterapia wywiera wpływ na wydzielanie hormonów:
↑wydzielenia reniny,
↓wydzielenia aldosteronu,
↓wydzielenia amin katacholowych,
↓wydzielania wazopresyny.

Zachodzi:
- zjawisko przesunięcia płynów z obszaru skóry do narządów wewnętrznych,
↓
- spadek RR, zwolnienie częstości tętna,
- wzrost diurezy, w tym natriudiarezy.
Wpływ ciepła na organizm ludzki:
1. Odczyn miejscowy
- rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry, tkanki podskórnej i mięśni
- miejscowy wzrost przepływu krwi,
- działanie p/bólowe,
- obniżenie napięcia mięśniowego
2. Odczyn ogólny:
- zwiększone wydzielanie potu i substancji w nim zawartych (NaCl),
- przyspieszony metabolizm,
- podaje się, że wzrost temperatury ciała ↑ 1o C powoduje wzrost ↑ o 20 tętna/min.
- ↓ wysycenie tlenem krwi tętniczej,
- ↑ wysycenie tlenem krwi żylnej.

KĄPIELE MINERALNE (dzielono w zależności od użytego medium zabiegowego): kąpiele solankowe, kąpiele kwasowęglowe , kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe, kąpiele radoczynne, kąpiele ozonowe


Lecznicze działanie kąpieli mineralnych związane jest z oddziaływaniem: bodźców niespecyficznych(mechanicznych,
termicznych, osmotycznych, psychicznych),bodźców specyficznych poprzez swoiste elementy zawarte w wodzie mineralnej.
Ponadto:
1. kąpiele naturalne (przy źródle lub na nim)
2. kąpiele sztucznie przygotowane (poprzez rozpuszczanie medium w wodzie gospodarczej).

Drogi oddziaływania:
- miejscowo (bezpośrednio na powłoki skórne),
- ogólnoustrojowo,
- na drogi oddechowe (w formie inhalacji)
• + solanki,
• - CO2, siarkowo - siarkowodorowe ! uwaga
Mechanizm oddziaływania:
- poprzez receptory skórne (poziom reakcji skórnych),
- poprzez zakończenia nerwowe układu wegetatywnego,
- poprzez układu wydzielania endokrynnego, w tym hormony tkankowe.

Poziomy zachodzących reakcji:
- skórny = powierzchowny,
- rdzeniowy,
- korowo - podkorowy.

Oddziaływanie lecznicze odbywa się zarówno podczas kąpieli jak i po jej zakończeniu (w tzw. warstwie luźnej komórek skóry odkładają się substancje z kąpieli solankowych, itp. (nie opłukiwać skóry).

KĄPIELE SOLANKOWE
• Właściwości fizyczne:
1. stężenie od 1,5 do 6%
← → b. silnie drażni skórę
inhal.
krenoterapia
2. wysoki ciężar właściwy,
3. wysokie ciśnienie osmotyczne,
4. wysokie ciśnienie hydrostatyczne,
5. duża wyporność,
6. duża pojemność cieplna,
7. małe przewodnictwo cieplne.
Działanie biologiczne:
- rozszerzają naczynia włosowate,
- poprawiają ukrwienie,
- stymulują układ autonomiczny,
- stymulują wydzielenie hormonów tkankowych, (histamina, serotamina, adrenalina, Ach, brady Kinina),
- mogą doprowadzić do przegrzania organizmu
↓
- zmniejszenie RR i akcji serca,
- rozszerzenie łożyska obwodowego,
- zmniejszenie napięcia mięśni

Wskazania:
Układ ruchu: schorzenia reumatoidalne, choroby zwyrodnieniowe stawów, gościec tkanek miękkich, zespoły bólowe,
choroby ortopedyczne, stany przebiegające ze wzrostem napięcia mięśni, nerwica wegetatywna, choroby dermatologiczne: wyprysk łojotokowy skóry, łuszczyca. Są także stosowane w łagodzeniu objawów klimakteryjnych i obniżonej odporności
Metodyka: kąpiele w serii o wzrastającej temperaturze, zasoleniu i czasie. Wymaga też dłuższych odpoczynków po zakończeniu kąpieli.
Przeciwwskazania:
• choroby w okresie zaostrzenia i stanie ostrym,
• kollagenozy,
• świeże stany pooperacyjne (ortopedyczne),
• pobudzenia, psychozy,
• stany zapalne w układzie oddechowym,
• wszystkie uszkodzenia skóry, stany ropne,
• ubytki skóry,
• owrzodzenia żylakowate,
• krwawienia i skłonności do krwawień,
• niewydolność sercowo-naczyniowa /III/IV CCS/ III/IV wg NYHA,
• IIIo choroby nadciśnieniowej.

KĄPIELE KWASOWGLOWE
• Właściwości fizyczne:
- bezwonny gaz o lekko kwaśnym smaku i zapachu,
- ok.1,5 x cięższy od powietrza,
- dobrze rozpuszczalny w wodzie i tłuszczach (przenika przez skórę),
- rozpuszczalność maleje wraz ze wzrostem temperatury,
- z wodą tworzy łatwo dysocjujący kwas węglowy.

CO2 przenika skórę, zależy to od:
- różnicy stężeń (zwykle 10-20x)
- temperatury (jw.),
- szybciej w obecności soli mineralnych,
- szybciej wraz ze wzrostem ciśnienia hydrostatycznego,
- osobniczych właściwości skóry (grubość, temperatury, wilgotności, itp.)
Działanie biologiczne zależne jest od stężenia CO2, temperatury (j.w.),
od obecności soli mineralnych (j.w.)

Obliczono, że podczas kąpieli przeciętnego dorosłego mężczyzny w ciągu 1 godz., przy stężeniu (500 mg CO2 w 1l wody, może wchłonąć się do 9l CO2

• Kąpiel winna zawierać minimum 1.000 mg CO2 w 1l wody = woda kwasowęglowa.
Reakcje w skórze zachodzą już przy obecności 600 mg CO2 w 1l wody
Wyróżniamy kąpiele:
1. wodne (j.w.),
2. gazowe (wymagane odpowiednie zabezpieczenie techniczne , wymuszona wentylacja, itp.
- indywidualne ,
- grupowe.
(w ubraniu - przenika , uwaga na RR ↓↓)
• kąpiele gazowe powodują:
- zwiększenie pobudliwości receptorów ciepła ↑,
- zmniejszają pobudliwość receptorów zimna ↓,
- uwalniane pęcherzyki CO2 pobudzają mechanoreceptory skórne,
- rozszerzają naczynia włosowate (rumień) = bezpośrednie działanie na naczynia, wtórnie poprzez działanie hormonów.
• Biologiczne działanie kąpieli CO2:
- poprawa ukrwienia,
- rozszerzenie naczyń włosowatych,
- decentralizacja krwi,
- wzrost powrotu krwi do serca i wzrost rzutu na obwód,
- zwolnienie akcji serca,
- wzrost przepływu wieńcowego,
- wzrost diurezy i natriudiurezy,
- ↓ poziomu kwasu mlekowego,
- ↑wzrost stężenia wolnych kwasów tłuszczowych,
- początkowo zmniejszenie, później zwiększenie wentylacji płuc.
Wskazania:
- nadciśnienie I0 i IIo,
- proces miażdżycowy k.k. dolnych I0 i IIo,
- choroba Reynaulda ,
- stabilna choroba wieńcowa I i II CCS,
- wyrównanie wady serca (poprawa krążenia wieńcowego),
- polineuropatia,
- nerwica wegetatywna,
- stwardnienie rozsiane.
• Metodyka
- wanna płytsza (głowa na krawędzi),
- przykryta (uwaga na inhalacje),
- sprawna wentylacja,
- właściwy sposób napełnienie wanny (unikać przepływów burzliwych, gwałtownego pienienia się, wanna najpierw napełniania woda o odpowiedniej temperaturze, a od dołu wprowadzone CO2).

KĄPIELE SIARCZKOWO - SIARKOWODOROWE
• używana siarka występuje w postaci gazowej, siarkowodoru, jonu wodoro-siarkowego, jonu siarczanowego, siarki koloidalnej.
• wody mają odczyn pH od 6 do 8 (lekko zasadowe lub lekko kwaśne),
• dobrze przenika przez skóra w postaci siarkowodoru i siarki koloidalnej, w naskórku ulega przemianie w siarczany , które przenikają do krwioobiegu ,
• Stężenia są zależne od stężenia siarkowodoru,
- małe do 50 mg/l,
- średnie od 50 -100mg/l
- duże ↑ 100 mg/l

Działanie biologiczne:
- miejscowe działanie keratolityczne i keratoplastyczne,
- silnie rozszerzają naczynia położone głębiej (rumień),
- silnie pobudzają mechanoreceptory skóry (swędzenie i pieczenie),
- rozszerzają naczynia na obwodzie z decentralizacją krążenia,
- pobudzenie osi hormonalnej przysadka ↔ nadnercza
- uzupełniają niedobory siarki w organizmie (aminokwasy tzw. siarczkowe, melatonina, cystyna), wzrost syntezy kwasu chondroitynosiarkowego (chrząstka stawowa),
- działanie odtruwające przy zatruciu Hg., As, Pb, Bi

Obliczono, że podczas kąpieli wchłania się od 6 do 20 mg suchej siarki, przy tzw. obrocie dobowym ok. 2000 mg
• Metodyka:
- wanna płytsza, przykryta, z głową ponad brzegiem wanny (siarkowodór jest trujący),
- sprawna wentylacja przypodłogowa (siarkowodór jest cięższy od powietrza),
- właściwe napełnianie wanny,
- uwaga na metale (agresywne dla metali - biżuteria).
• Wskazania:
- Reumatologia:choroby zapalne, RZS, ZZSK, Choroby zwyrodnienia stawów, zespoły bólowe, stany pourazowe i pooperacyjne.
- choroba nadciśnieniowa Io i II0, zaburzenia krążenia na obwodzie.
- łuszczyca, trądzik, wyprysk kontaktowy, dermatozy zawodowe.
Przeciwwskazania:

- zaostrzenie chorób zapalnych,
- świeże stany pooperacyjne ,
- niewydolność sercowo-naczyniowe wg III/IV CCS,
- zmiany troficzne skóry, owrzodzenia, zmiany ropne.
KĄPIELE RADOCZYNNE
- emisja promieniowania jonizującego,
- bardzo dobrze przenika przez skórę i błony śluzowe.

TEORIE DZIAŁANIA
- tzw. teoria oddziaływania l i n i o w e g o (zawsze szkodliwe),
- tzw. teoria hormezy radiacyjnej, traktująca promieniowanie radoczynne tak jak każdy lek mający działanie uzależnione od dawki.

Efekty działania biologicznego:
- silne rozszerzenia naczyń,
- silnie pobudzający wpływ na oś przysadka ↔ nadnercza (i inne gruczoły)
↓
- wzmożenie procesów biologicznych w organizmie
Wskazania:
- nadciśnienie tętnicze Io i II0,
- miażdżyca KK. dolnych,
- zaburzenia czynnościowe krążenia obwodowego,
- reumatoidalne zapalenie stawów,
- ZZSK,
- przewlekłe stany zapalne w układzie oddechowym,
- neuropatie,
- zapalenia nerwów,
- nerwice.
Przeciwwskazania:
- wiek ↓ 40rż.
- ciąża,
- choroby nowotworowe i stany przedrakowe,
- osoby zawodowo narażone na promieniowanie jonizujące.

OGÓLNIE:
• KĄPIELE SOLANKOWE - temp. 36-38o C (gorące), czas 15-20mm w serii 14-18, co 3-ci dzień do →codziennie.
• KĄPIELE KWASOWĘGLOWE - temp. 32-35o C (chłodne), czas 15-20mm w serii 12-15, co 2-gi dzień → codzienne.
• KĄPIELE SIARCZKOWO-SIARKOWODOROWE - temp. 33-38o C, czas od 5 do 15 min. w serii od 5-12, co 3-ci dzień lub rzadziej (silne działanie biologiczne)
• KĄPIELE RADOCZYNNE - temp. 32-37o C, czas 15-20 min., w serii od 8-12, codziennie lub co 2-3 dzień.

Leczenie uzdrowiskowe

Dziś, w dobie spektakularnych osiągnięć medycyny, leczenie uzdrowiskowe powinno nadal stanowić integralną część systemu ochrony zdrowia. Kuracje sanatoryjne są istotnym elementem leczenia lub rehabilitacji osób chorujących przewlekle lub wracających do zdrowia po ciężkich chorobach czy urazach, a także jako profilaktyka mająca na celu utrzymanie zdolności do pracy i utrwalanie stanu zdrowia. Niestety w obecnej sytuacji finansowej ochrony zdrowia coraz trudniej jest wyjechać do sanatorium w ramach ubezpieczenia zdrowotnego i wiele wniosków sanatoryjnych pozostaje rozpatrzonych negatywnie z powodu braku miejsc zakontraktowanych przez Narodowy Fundusz Zdrowia lub chętni na kurację sanatoryjną czekają po kilka-kilkanaście miesięcy.
     
     W Polsce mamy 37 uzdrowisk, większość znajduje się na terenach podgórskich Beskidów i Sudetów, kilka na Wybrzeżu i kilka w pasie środowym Polski. W leczeniu uzdrowiskowym wykorzystuje się cały zespół czynników pochodzenia naturalnego, związanych z miejscowością uznaną za uzdrowisko, do których zaliczamy: wody lecznicze, gazy zawarte w niektórych zdrojach, borowiny oraz lecznicze właściwości klimatu. W uzdrowiskach znajdują się ośrodki lecznicze (zakłady kąpielowe, baseny, zakłady fizykoterapii, pijalnie wód), gdzie kuracjusze poddawani są licznym zabiegom fizykoterapeutycznym: wodoleczniczym, borowinowym, elektroleczniczym, światłoleczniczym, inhalacjom, gimnastyce, krioterapii oraz kuracjom pitnym. Zabiegi te stosowane systematycznie i w seriach usprawniają czynność wielu narządów, powodując w nich równocześnie korzystne zmiany.
     Ze względu na konieczność zróżnicowania intensywności działania leczniczego, wprowadzono podział zakładów lecznictwa uzdrowiskowego na:
     - sanatoria uzdrowiskowe, w których leczy się schorzenia przewlekłe. Pracujący zawodowo kuracjusze przebywają w sanatorium w czasie urlopu wypoczynkowego.
     - szpitale uzdrowiskowe, w których przeprowadza się rehabilitację leczniczą lub utrwala wyniki leczenia szpitalnego. Kuracja ta odbywa się w okresie czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby.
          
     

Największym skarbem polskim uzdrowisk są naturalne wody mineralne. Są to wody podziemne zawierające sole mineralne i gazy w ilości nie mniejszej niż 1 gram na litr wody. Stosuje się je do kąpieli leczniczych, przepłukiwań, okładów, kuracji pitnych, inhalacji. Wody można podzielić na wysoko- i słabo zmineralizowane. Te ostatnie zawierają mniej niż 1 gram soli mineralnych i gazów na litr wody, ale w ich składzie są związki o szczególnej sile działania np. sole żelaza, manganu, fluoru, bromu, jodu, siarki, radu, radonu. Zwyczajowe nazwy wód mineralnych pochodzących z różnych źródeł zawierają informację o ich składzie.
     
     SOLANKI ZWYKŁE zawierają głównie chlorek sodowy czyli sól kamienną. Występują w Międzyzdrojach, Sopocie, Krynicy Morskiej, Rudawce Rymanowskiej, Polańczyku,
     SZCZAWY zawierają wodorowęglany wapnia i sodu oraz dwutlenek węgla. Występują w Szczawnicy, Krościenku, Krynicy, Piwnicznej, Muszynie, Wysowej, Żegiestowie Zdroju i Szczawnie Zdroju.
     SZCZAWY ŻELAZISTE zawierają ponadto żelazo.
     WODY SIARKOWE zawierają siarkowodór, siarczki wapnia i sodu oraz siarczany głównie wapnia i magnezu. Występują w Lipie koło Rozwadowa.
     WODY RADOCZYNNE zawierają małe ilości pierwiastków promieniotwórczych. Występują w Lądku Zdroju, Szklarskiej Porębie, Kowarach.
     WODY TERMALNE inaczej cieplice są to źródła mające temperaturę powyżej 20o C. Występują w Cieplicach koło Jeleniej Góry.
     Osobno należy wspomnieć o BOROWINIE, która jest to torfem leczniczym ze złóż wysokich zmieszanym z wodą i ogrzanym do temperatury powyżej 40 stopni C. Zawiera kwasy huminowe, woski, żywice, garbniki, węglowodany, enzymy oraz niewielką ilość substancji nieorganicznych głównie krzemionkę. Ma zastosowanie w postaci okładów, tamponów lub zawijań z uwago na dużą pojemność cieplną. Wykazuje działanie silnie bodźcowe.
      Na szczęście nie trzeba wcale wyjeżdżać do sanatorium, aby móc uraczyć się wodą mineralną ze zdrojów lub poczuć dobroczynny wpływ borowiny. Można po prostu pójść do najbliższej apteki, gdzie stoją na półkach różne lecznicze wody mineralne:
     "Słotwinka" - jest to szczawa wodorowęglanowo-magnezowo-sodowo-wapniowa, żelazista. Stosowana jest przy przewlekłych nieżytach przewodu pokarmowego, dróg moczowych i chorobach wynikających z niedoboru magnezu (nerwice i stany stresowe).
      "Jan" - jest to szczawa słabo zmineralizowana z przewagą wodorowęglanu wapnia. Jest bardzo moczopędna, idealna w leczeniu kamicy nerkowej. Stosowana jest również przy skazie moczanowej, miażdżycy i cukrzycy, gdyż obniża poziom cholesterolu.
      "Zuber" - jest to jedna z najsilniejszych w Europie wód leczniczych o charakterze szczawy wodorowęglanowo-sodowo-magnezowej. Leczy nadkwasotę. Jest niezastąpiona w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Jej żółciotwórcze i żółciopędne działanie jest wykorzystywane w leczeniu chorób wątroby i dróg żółciowych. Obniża poziom cukru we krwi, więc ma zastosowanie w leczeniu cukrzycy. Łagodzi również przykre objawy nadużycia alkoholu.
       „Kryniczanka” - odmineralizowana woda ze Zdroju Głównego w Krynicy. Jest bardzo smaczna, z dużą zawartością naturalnego dwutlenku węgla. Pobudza apetyt, ułatwia trawienie, reguluje przemianę materii. Zawiera dużo wapnia (550,1 mg) i magnezu (73,2 mg) w litrze. Zdaniem brytyjskich specjalistów zajmujących się problemami żywienia, woda mineralna zawierająca węglan wapnia jest równie dobrym źródłem wapnia jak mleko, jogurt czy sery. Najwięcej wapnia zapewnia organizmowi wtedy, gdy jest wypijana przed i w czasie posiłku. Aby skutecznie uzupełniać braki wapnia czy magnezu w organizmie w codziennej diecie musi znaleźć się woda mineralna zawierająca w 1 litrze minimum 150 mg wapnia i 50 mg magnezu.
      Oprócz wód, dostępne są lecznicze sole jodobromowe (Iwonicka i Bocheńska), które można stosować do kąpieli lub inhalacji. Kąpiele zalecane są przy chorobach narządu ruchu, nerwobólach, zaburzeniach krążenia obwodowego i chorobach kobiecych oraz przy niektórych chorobach skóry. Inhalacje wskazane są przy przewlekłych chorobach górnych dróg oddechowych. Można również w warunkach domowych stosować okłady borowinowe pod postacią pasty borowinowej w plastrach. Plastry te rozgrzewa się według instrukcji w ciepłej wodzie, a następnie nakłada na wybraną okolicę ciała. Pastę borowinową zaleca się przy chorobach narządu ruchu, stanach pourazowych, zapaleniach korzonków, pomocniczo w dermatologii. Przy obrzękach stosuje się okłady zimne. Kuracja obejmuje zwykle 10-15 okładów wykonywanych codziennie.
     
     Zawsze jednak warto wcześniej zasięgnąć porady lekarskiej, aby domowym samoleczeniem nie zaszkodzić sobie lub swoim bliskim.

---