(1)Turystyka - jest dziedziną obejmującą zespół stosunków i zjawisk ze sfery ekonomii, polityki, aktywności społecznej i sfery cywilizacyjno kulturowej. Cechą charakterystyczną tego zjawiska jest to, że istnienie turystyki zależy od powiązań z innymi dziedzinami, bez takiego powiązania turystyka nie istnieje, na tym polega heterogeniczny charakter turystyki. Turystyka jest dziedziną gospodarki, ale też należy do szeroko rozumianej sfery kultury danego społeczeństwa. Ponieważ przez fakt wpływu na rozwój osobowości człowieka odnosi się także do jego potrzeb pozamaterialnych ( pozaekonomicznych). Możemy powiedzieć, że mamy już do czynienia z zaznaczającym się coraz wyraźniej procesem autonomizacji dyscypliny naukowej, którą można określić mianem nauki o turystyce. Można także powiedzieć, że tzw. Otwartym rdzeniem tej nauki jest ekonomika turystyki. W odniesieniu do turystyki nie można mówić o istnieniu zwartego systemu pojęć, praw i modeli teoretycznych objaśniających tę sferę aktywności człowieka, którą jest turystyka. Możemy mówić natomiast o pewnych twierdzeniach ogólnych typowych dla teorii ekonomii, które również dotyczą turystyki. Nie istnieje zintegrowana teoria naukowa turystyki, nie ma, bowiem dotąd żadnego modelu, który tworzyłby podstawę tej nauki, model taki może pojawi się w przyszłości. W nauce o turystyce nie istnieje jeszcze paradygmat ( wzorzec) tej nauki. Turystyka jest jednak zespołem stosunków i zjawisk a przez to można ją traktować jako część nauki ekonomii. Cechą charakterystyczną tego zjawiska jest jednak to, że decydujące znaczenie dla zaistnienia procesów gospodarczych związanych turystyką ma charakter nabywców dóbr i usług turystycznych oraz ich specyficzne potrzeby. Innym słowem przez charakter popytu a nie podaży. Turystyka ma charakter popytotwórczy. AD → Y = C + I + G + NX + X - Z
Popytotwórczy charakter turystyki polega na tym, że rozwój turystyki wywołuje zwiększone zapotrzebowanie na dobra i usługi zarówno te, które już istnieją na danym obszarze, jak i te, które pojawiają się w związku z rozwojem turystyki.
Zjawisko, jakim jest turystyka powoduje powstanie różnego rodzaju transfery rzeczowe i finansowe, które wpływają na zmianę stosunków społeczno ekonomicznych, ekologicznych i politycznych w danym środowisku.
Produkt turystyczny nie powstaje w wyniku jakiegoś określonego procesu technologicznego tak jak ma to miejsce w innych dziedzinach gospodarki.
Przemysł turystyczny tym różni się od innych gałęzi przemysłu, ponieważ produkt turystyczny jest specyficzną „wiązką” fizycznych, czyli materialnych, symbolicznych i usługowych ( pilot autokaru) właściwości zaspokajających potrzeby nabywców ( turystów) i dających zysk wytwórcą, ale działającym w różnych sferach gospodarki.
Skoro traktujemy turystykę jako część nauki ekonomii to musimy pamiętać, że ekonomia jest nauką społeczna badającą różne sposoby gospodarowania, czyli dokonywania przez ludzi wyborów o sposobie wykorzystania tzw. rzadkich zasobów w celu zaspokojenia potrzeb.
Ekonomia jest nauką o wyborach ekonomicznych i zawsze odnosi się do konkretnych warunków historycznych. Jednak istotą tych wyborów jest określenie sposobu wykorzystania rzadkich zasobów i rozdzielenia ich pomiędzy różne konkurencyjne cele.
Dokonując wyborów ludzie kierują się różnymi motywami. Motywy dokonywania wyborów w turystyce różnią się znacząco od motywów podejmowania decyzji dotyczących innych sfer gospodarki.
Ekonomika turystyki jest nauką opisującą zależności między turystyką a gospodarką. Autonomizacja ekonomiki turystyki nastąpiła wówczas, gdy został wyodrębniony jej globalny paradygmat. Tradycyjny paradygmat ekonomiki turystyki powstał na gruncie ekonomi neoklasycznej i jest nim metodologiczny indywidualizm.
Metodologiczny indywidualizm obejmuje dwa aspekty:
Człowiek jest racjonalny i kieruje się własnym interesem. Podmioty gospodarcze ( są to np. gospodarstwa domowe) kierują się względami utylitarystycznymi maksymalizując własne funkcje celu.
Wszystkie zjawiska i procesy zachodzące w społeczeństwie mają podłoże ekonomiczne.
Turystyka jest przedmiotem badań w ujęciu mikroekonomicznym, ponieważ celem tych badań są wybory ekonomiczne producentów i konsumentów, badanie podstawowych czynników wytwórczych ( tj.: praca, kapitał, ziemia), badanie popytu i podaży turystycznej, analiza produktu turystycznego, równowagi rynkowej, zasad konkurencji ( doskonałej i niedoskonałej) oraz funkcjonowanie przedsiębiorstw turystycznych.
Turystyka jest przedmiotem badań makroekonomicznych, ponieważ zajmuje się problemami pomiaru działalności gospodarczej w turystyce (wliczonej do dochodu narodowego), badaniem warunków i czynników wzrostu gospodarczego w skali lokalnej, regionalnej, krajowej, para narodowej, zagadnieniami bilansu turystycznego i jego związkami z bilansem handlowym płatniczym państwa, polityką fiskalną, monetarną i kursową a także zagadnieniami zatrudnienia i bezrobocia, inflacji i salda budżetu państwa.
Rozwojowi ludzkości towarzyszą różnego rodzaju migracje. Jednym z rodzajów migracji są podróże w celach turystycznych. Pojawiły się one jednak dopiero na pewnym etapie rozwoju cywilizacyjnego. Turystyka jest, bowiem nierozerwalnie związana nie tylko z potrzebą poznawania nowych miejsc, potrzebą rekreacji czy z zaspakajaniem potrzeb duchowych, ale jest również związana z czasem wolnym i Funduszem Swobodnej Decyzji (FSD). FSD zależy z kolei od wysokości dochodu, poziomu cen, oraz stopnia zaspokojenia potrzeb bytowych człowieka ( piramida potrzeb Masłowa) Rozwój turystyki jest pochodną rozwoju społeczno - gospodarczego ludzkości.
W starożytności i w wiekach średnich w podróżach dla przyjemności uczestniczyli tylko najbogatsi członkowie społeczeństw. Turystyka miała charakter elitarny. Na przełomie wieku XIX/XX wraz z rozwojem kapitalizmu zjawisko to nabrało charakteru egalitarnego, było to konsekwencją tzw. drugiej rewolucji przemysłowej w Europie.
W wyniku tych zmian pojawiła się nowa warstwa ludzi zamożnych utrzymujących się z pracy i mogących pozwolić sobie na wyjazdy turystyczne.
Wzrost dobrobytu w skali masowej miał miejsce dopiero w XX wieku, ale dotyczy to przede wszystkim zachodniego kręgu cywilizacyjnego opartego na trzech podstawowych zasadach:
Gospodarka wolnorynkowa
Społeczeństwo obywatelskie
Demokratyczny system polityczny - system oparty na wolnych wyborach
Kapitalizm jest utożsamiany z postępem technicznym i technologicznym, a od tego zależy rozwój transportu, komunikacji, przemysłu itd., co z kolei stymuluje rozwój turystyki.
Należy również podkreślić znaczenie ustawodawstwa dla rozwoju turystyki w tym prawa płatnych urlopów, prawa do rent i emerytur i innych praw socjalnych.
Definicja turystyki została wypracowana w 1993 roku przez Światową Organizację Turystyki (WTO) - World Tourism Organisation. Definicja ta została ratyfikowana przez ONZ i obowiązuje we wszystkich krajach, których gospodarki turystyczne włączone są do międzynarodowych struktur turystyki ( gospodarcze, prawne).
Jednak definiowanie tego zjawiska trwa już od dziesięcioleci Pierwsze definicje turystyki powstały na początku XX wieku i były wypracowane przez Ligę Narodów poprzedniczkę ONZ.
Definicja WTO brzmi następująco: Turystyka to ogół czynności osób podróżujących i przebywających w miejscach poza swoim codziennym środowiskiem przez okres nieprzekraczający 12 miesięcy w celach wypoczynkowych, zawodowych i innych. W definicji WTO nie utożsamia się czasu wolnego. Ta definicja pozwala odnieść się jeszcze do kilku spraw.
Produkt turystyczny - musi zawierać w sobie takie fizyczne i niematerialne elementy i właściwości, które wiążą się z faktem, że czynności osób podróżujących i przebywających poza swoim codziennym środowiskiem nie są ich czynnościami rutynowymi związanymi z codzienną pracą i kontaktami towarzyskimi oraz że są to czynności wykonywane poza stałym miejscem realizacji działań rutynowych tych osób.
Podróż i środek transportu - wykorzystywany w tej podróży są jednym z najważniejszych materialnych elementów produktu turystycznego ze względu na ich udział w kosztach. Nie każda jednak podróż ma charakter turystyczny.
Miejsce docelowe - jest punktem centralnym, w którym wykonywane są czynności osób podróżujących i przebywających poza codziennym środowiskiem w związku z tym musi ono posiadać odpowiednią infrastrukturę turystyczną i para turystyczną, bez której nie jest możliwy rozwój ekonomiczny regionu. Definiowanie podstawowych pojęć związanych z turystyką dotyczy strony popytowej oraz strony podażowej.
Strona popytowa - dotyczy konsumentów dóbr i usług turystycznych, czyli osób uczestniczących w podróżach, ale także gospodarstw domowych i ich wydatków na turystykę.
Strona podażowa - odnosi się do wytwórców dóbr i usług turystycznych i para turystycznych, a także do samego produktu turystycznego.
Podstawową jednostką statystyczną od strony popytowej w turystyce krajowej i międzynarodowej jest odwiedzający. Czyli definicja WTO pozwoliła na przybliżenie, czym jest turystyka.
Odwiedzający dzielą się na:
- beznoclegowych (odwiedzający jednodniowi); przekraczają granicę i nie korzystają z noclegiem
- turyści (międzynarodowi i krajowi).
Odwiedzający to każda osoba podróżująca do miejsca znajdującego się poza miejscem jej codziennego otoczenia na czas nie dłuższy niż 12 kolejnych miesięcy, jeśli podstawowym celem podróży nie jest podjecie działalności zarobkowej. Działalność zarobkowa nie może być wynagradzana ze środków pochodzących z odwiedzanego miejsca.
Odwiedzający jednodniowi krajowi lub zagraniczni są to osoby odwiedzające dany kraj i nawet przez jedną noc niekorzystający z miejsca noclegowego w obiektach zakwaterowania zbiorowego lub indywidualnego w danym regionie. Natomiast turyści to osoby, które co najmniej przez jedną noc korzystały z zakwaterowania.
Turystyka od strony podażowej.
Cechą charakterystyczną podaży turystycznej jest, to, że poszczególne rodzaje działalności gospodarczej różnią się istotnie zakresem powiązania z turystyką, a także wynikami ekonomicznymi, które są powiązane pośrednio lub bezpośrednio z turystyką.
WTO na podstawie Standardowej Międzynarodowej Klasyfikacji Działalności Przemysłowej( ISIC) stworzyła Standartową Międzynarodową Klasyfikację Działalności turystycznej (ISCTA), która została następnie przyjęta przez Zespół Do Spraw Statystyki Organizacji Narodów Zjednoczonych. Także w Unii Europejskiej opracowaną Europejską Klasyfikację Działalności, która pozwala na wyodrębnienie podstawowych rodzajów podaży turystycznej.” Metodologia UE w dziedzinie statystyki turystyki” wyd. GUS Warszawa 1998 Departament warunków życia.
Jednostki statystyczne od strony podaży to:
1. Agencje turystyczne i tur operatorzy
2. Przewodnicy turystyczni
3. Informacja turystyczna
4. Wydawnictwa turystyczne
5.Wytwarzanie, sprzedaż i wynajem sprzętu turystycznego
6.Wytwarzanie i sprzedaż pamiątek i upominków
7. Transport turystyczny i lokalne przewozy wycieczkowe
8.Wytwarzanie, użytkowanie infrastruktury turystycznej i urządzeń rekreacyjnych
9. Badania naukowe
Kraj pochodzenia - to kraj, który zamieszkują turyści.
Kraj docelowy - to kraj, do którego zamierzają wyjechać turyści.
Formy turystyki według WTO:
Strona popytowa:
turystyka krajowa
turystyka przyjazdowa
turystyka wyjazdowa
turystyka wewnątrz krajowa
turystyka międzynarodowa
turystyka narodowa
Podsumowując możemy powiedzieć, że istnieją trzy podstawowe kryteria podziału turystyki na formy, z których można wyodrębnić jej dalsze szczegółowe kryteria i rodzaje. Do kryteriów tych zaliczamy:
obszar kraju
turystykę krajową - węższa forma turystyki
turystykę wewnątrz krajową z podziałem na turystykę krajową i międzynarodową - przyjazdową
szersza forma turystyki
kryterium narodowe
międzynarodowa krajowa
międzynarodowa wyjazdowa
obszar międzynarodowy
międzynarodowa przyjazdowa
międzynarodowa wyjazdowa
Funkcje turystyki ( 3 rodzaje):
1) Funkcje kulturowo społeczne:
funkcja poznawcza
funkcja wypoczynkowa
funkcja zdrowotna
funkcja wychowawcza
funkcja rozwoju osobowości
i inne
2) funkcje ekonomiczne:
Pozwalają na badanie znaczenia działalności gospodarczej związanej z turystyką, stymulacje wzrostu gospodarczego, na zatrudnienie, kształtowanie się bilansu handlowego i płatniczego czy też zmiany struktury ekonomicznej regionu.
W związku z rozwojem funkcji ekonomicznych w regionie turystycznym może pojawić się niebezpieczeństwo naruszenia równowagi ekologicznej na tym obszarze. Mówimy wtedy o dysfunkcjach turystyki. Znaczenie funkcji ekonomicznej turystyki przejawia się też w ich wpływie na wymiar społeczny np.: przez zmianę struktury społecznej w jakimś obszarze, rozwój innych miejscowości i niedorozwój jeszcze innych, zróżnicowanie poziomu zamożności, itd.
3) funkcje polityczne:
funkcja integracyjna
funkcja pokojowa
funkcja zbliżenia między narodami
funkcja przyspieszenia globalizacji
Mikroekonomiczne podstawy turystyki
Gospodarowanie jako proces podejmowania decyzji w turystyce (gospodarowanie w mikroskali: firmy, gospodarstwa domowe). Celem gospodarowania jest zaspokojenie potrzeb odczuwanych przez ludzi w warunkach istnienia ograniczonych zasobów. Fakt ograniczoności zasobów powodujący, że niemożliwe jest zaspokojenie wszystkich potrzeb człowieka, wymusza dokonywanie wyborów ekonomicznych, czyli podejmowania decyzji, w jaki sposób powinny być wykorzystane środki, którymi dysponuje. Ograniczony dostęp do dóbr nazywamy w ekonomii rzadkością (dobra są rzadkie), jednym z efektów rzadkości jest komplementarność, czyli uzupełnianie się dóbr oraz substytucyjność - zastępowalność dóbr.
W turystyce znaczenie komplementarności jest szczególnie duże ze względu na specyficzne cechy produktu turystycznego, który jest wytwarzany przez różne podmioty gospodarki turystycznej i paraturystycznej.
W ekonomice turystyki podkreśla się znaczenie optymalnego celu gospodarowania, doboru najwłaściwszych środków realizacji tego celu i osiągnięcie optymalnego wyniku.
W gospodarce turystycznej cel gospodarowania jest w dużym stopniu wyznaczany przez warunki naturalne i zasoby przyrody występujące w danym regionie turystycznym. Powstaje produkt turystyczny odmienny (w zależności od warunków przyrodniczych) odmienny na poszczególnych obszarach geograficznych: geograficznych górach, nad morzem, w miastach itp.
Dobrem nazywamy w ekonomii każdy środek służący zaspokojeniu potrzeb ludzkich, który może, ale nie musi być wytworem pracy człowieka. Dobra mogą występować w przyrodzie w nieograniczonej ilości i są to tzw. dobra wolne lub też są wytwarzane przez człowieka w ograniczonej ilości (dobra ekonomiczne).
Dobra ekonomiczne - są dobrami rzadkimi gdyż muszą być wytworzone tylko w takiej ilości, która ma uzasadnienie ekonomiczne tzn.:
- zaspokaja potrzeby,
- muszą znaleźć nabywców,
- przynoszą zysk ze sprzedaży.
Dobra ekonomiczne są wytwarzane przy wykorzystaniu tzw. dóbr pierwotnych, czyli istniejących pierwotnie w przyrodzie. Dobra dzielimy na:
- konsumpcyjne - służą ostatecznemu zaspokojeniu potrzeb konsumenta, dobra finalne;
- produkcyjne - służą do wytwarzania innych dóbr.
Dla powstania produktu turystycznego niezbędne jest wykorzystanie dóbr produkcyjnych, np. w postaci urządzeń transportowych, gastronomii, szlaków turystycznych itp.
Dobra ekonomiczne mają swoją cenę rynkową, użyteczność oraz są przedmiotem wymiany rynkowej. Część dóbr ekonomicznych jest własnością prywatną (dobra prywatne) a część z nich to własność publiczna (dobra publiczne). W turystyce istnieją również dobra prywatne i publiczne, ale ważne jest także istnienie tzw. dóbr klubowych (dla określonych grup nabywców np. zawody, dochody itp. są to dobra reglamentowane).
Produkt turystyczny - powstaje w wyniku dokonywania wyborów ekonomicznych przez producenta decydującego o optymalnym wyniku, sposobie wykorzystania czynników wytwórczych, wytwórczych to wiąże się z zapotrzebowaniem na ten produkt przejawianym przez konsumenta - turystę. Produkt musi mieć w związku z tym wartość użytkową, sprawiać nabywcy satysfakcję. Musi być przedmiotem wymiany rynkowej. Podlega waloryzacji ekonomicznej, czyli nadawania mu wartości przez wycenę rynkową czynników produkcji użytych do jego wytworzenia. W skład produktu turystycznego wchodzą jednak nie tylko wytwory pracy ludzkiej, które mają właściwości fizyczne lub usługowe, lecz także pewne samoistnie, symboliczne, estetyczne właściwości takie jak np. piękno krajobrazu, gościnność, uprzejmość, folklor.
Rynek turystyczny - kształtuje popyt i podaż.
Popyt turystyczny określany jest przez 3 czynniki:
- potrzeby,
- dochód,
- cena.
Potrzeby turystyczne charakteryzują się tym, że pojawiają się dopiero po zaspokojeniu potrzeb podstawowych (piramida); są związane z 3 najwyższymi poziomami piramidy Maslowa, jednak również potrzeby biologiczne stanowią rdzeń potrzeb turystycznych.
Dochody - w turystyce dochody przeznaczane na zakup dóbr i usług turystycznych są elementem funduszu swobodnej decyzji. FSD powstaje jako część dochodów gospodarstwa domowego po zaspokojeniu potrzeb podstawowych.
Ceny - w turystyce występuje zjawisko wysokiej elastyczności cenowej popytu na dobra i usługi turystyczne. Każda zmiana cen powoduje szybkie dostosowania po stronie popytu. Popyt turystyczny należy analizować w ścisłym powiązaniu tej kategorii ekonomicznej z ruchem turystycznym, który jest specyficznym „nośnikiem” popytu turystycznego.
Ruch turystyczny jest zjawiskiem społecznym wpływającym na sferę gospodarki i ściśle wiążącym się ze sferą polityki. Istotą ruchu turystycznego jest dobrowolna zmiana miejsca pobytu. Cechą jest także jego nośność, co oznacza, że przyczynia się do powstania popytu turystycznego (jest nośnikiem). Ma charakter transferu (osób) ma on stymulacyjny charakter, co oznacza możliwość wpływu na powstanie różnego rodzaju elementów podaży turystycznej.
Podstawowymi miernikami turystycznego ruchu osobowego są:
- liczba osób - statystycznych uczestników ruchu,
- liczba osobo - noclegów - wyraża ogólną liczbę dni pobytu turystów i liczby turystów,
- wydatki turystów.
W 1998 r. (w Polsce) udział osób uczestników ruchu turystycznego wynosił 61%. Wydatki obywateli polskich na krajowe podróże wynosiły ok. 18 mld zł przy czym udział wydatków na wyjazdy do 5 dni wynosił 43%. W tym okresie w Polsce systematycznie wzrastała częstotliwość krótkich podróży. W 98 r. 1 osoba wyjechała średnio 4,7 razy i odpowiadało temu 1,5 noclegów.
Ruch turystyczny może być klasyfikowany wg różnych form i rodzajów. Na klasyfikację wpływają 3 podstawowe grupy czynników:
- osobowość turysty,
- czynniki wpływające na decyzję o wyjeździe,
- decydujące o pobycie na danym obszarze.
Klasyfikacja ruchu turystycznego na podstawie kryteriów:
- przestrzeni - wyznacza zasięg terytorialny uprawianej formy turystyki (krajowa, międzynarodowa),
- czasu trwania wyjazdów - wyznacza zasięg czasowy uczestnictwa w turystyce w ramach czasu wolnego i dyspozycyjnego (pobytowy, wycieczkowy, weekendowy), wyjazdy krótkie do 5 dni, długie powyżej 5 dni.
- stopień samodzielności w korzystaniu z usług turystycznych (indywidualny, zorganizowany),
- stopień wykorzystania specjalistycznego sprzętu (kwalifikowany, niekwalifikowany)
Istnieją pewne właściwości popytu i podaży nazywane elastycznością - tj. szybkość reakcji popytu na zmianę czynników (o charakterze ekonomicznym - ceny i dochody: elastyczność cenowa popytu, dochodowa; poza ekonomicznym - moda tradycje, obyczaje, pogoda, polityka itp.) wpływających na popyt.
Podaż turystyczna - elastyczność popytu turystycznego należy analizować w powiązaniu ze sztywnością podaży turystycznej oraz z jej komplementaroscią i substytusyjnością. Komplementarność jest podstawą tworzenia produktu turystycznego, który jest swoistym pakietem wzajemnie uzupełniających się dóbr i usług. Substytucyjność natomiast polega na tym, że o ile w pewnym stopniu można zastępować dobra materialne o tyle w odniesieniu do turystyki substytucja ta pociąga za sobą zmiany rodzaju i formy ruchu turystycznego a co za tym idzie często amiany czasu uczestnictwa w turystyce, miejsca pobytu czy rodzaju usług. Substytucyjność w turystyce może także dotyczyć wyboru między turystycznymi i nieturystycznymi dobrami np. wyjazd turystyczny może być zastąpiony zakupem dobra trwałego użytki.
Podaż turystyczna dzieli się na:
- pierwotną,
- wtórną.
Wszystkie urządzenia wchodzące w skład podaży wtórnej tworzą tzw. infrastrukturę. Do pierwotnej podaży turystycznej zalicza się:
- zasoby naturalne (położenie geograficzne, klimat itp.),
- stosunki socjokulturowe (kultura narodowa, tradycja, normy etyczne),
- infrastruktura ogólna (budowle i urządzenia wykorzystywane przez wspólnotę zamieszkującą dany teren i stanowiące jego podstawowe wyposażenie: sieć wodno - kanalizacyjna, oczyszczalnie scieków, urządzenia transportowe, mosty, zapory).
Wtórna podaż turystyczna:
- urządzenia ułatwiające przemieszczanie się w celach turystycznych,
- urządzenia ułatwiające pobyt np. turystyka kongresowa
1