Archiwum Warszawskie Radziwiłłów

Основные сведения
Архив:	Главный архив древних актов в Варшаве / Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD) 00-263 Warszawa, ul. Długa 7, Тел.: (+ 48)(22) 831-54-91, Факс.: (+ 48)(22) 831-16-08 [e-mail]
Архивный шифр:	PL AGAD f. 354
Название фондообразователя (фондообразователей):	Archiwum Radziwiłłów w Nieświeżu, w XIX w. zwany najpierw Archiwum Głównym Radziwiłłów w Nieświeżu, później m.in.: „Archiwum Ordynacji Nieświeskiej J.O. Książąt Radziwiłłów Nieśwież - Zamek”, a w okresie międzywojennym, po podziale zasobu przybrało nazwę: „Archiwum Ordynacji Nieświeskiej w Warszawie” (z niego wywodzi się bezpośrednio tzw. „Archiwum Warszawskie Radziwiłłów”, nazwane tak w latach 50. XX w.)
Заголовок:	Archiwum Warszawskie Radziwiłłów
Дата (даты):	[1178] 1190-1947 i b.d.
Величина и носитель хранения единицы описания (количество, объем или размер):	ok. 43825 j.a. (323 m.b.)
Язык/шрифты единицы описания:	pol., rus., ros., łac., niem., franc., włoski, hebr. i inne.

История учреждения-фондообразователя/ биографические сведения

Archiwum to jest wytworem działalności jednej z najstarszych i najdłużej utrzymujących znaczenie polityczne i majątkowe litewskich rodzin magnackich. Radziwiłłowie już w pierwszej połowie XV w. osiągnęli wysoką pozycję w Wielkim Księstwie Litewskim, i mimo podziału na trzy linie: na Goniądzu i Medelach (Miadziole), wymarłej w linii męskiej w połowie XVI w.; na Birżach i Dubinkach, wygasłej w XVII w.; i na Klecku, Nieświeżu i Ołyce, dzielącej się jeszcze na kilka pomniejszych gałęzi (m.in. na Zdzięciole, Berdyczowie i Żyrmunach, i na Szydłowcu i Połoneczce), której przedstawiciele żyją do dzisiaj, zdołali utrzymać a nawet zwiększyć swój stan posiadania i pozycje polityczną. Przez cały okres Rzeczypospolitej dzierżyli najważniejsze na Litwie urzędy świeckie, wojewodów i kasztelanów wileńskich i trockich, marszałków, hetmanów i kanclerzy (stąd m.in. u Radziwiłłów fragment archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego), także po rozbiorach odgrywali znaczącą rolę, szczególnie w zaborze pruskim. Główną siedzibą archiwum radziwiłłowskiego był Nieśwież, gdzie zdołano zgromadzić znaczne ilości akt będących własnością wszystkich głównych linii rodu.

Содержание и аннотация

Archiwum to jest wytworem działalności jednej z najstarszych i najdłużej utrzymujących znaczenie polityczne i majątkowe litewskich rodzin magnackich. Radziwiłłowie już w pierwszej połowie XV w. osiągnęli wysoką pozycję w Wielkim Księstwie Litewskim, i mimo podziału na trzy linie: na Goniądzu i Medelach (Miadziole), wymarłej w linii męskiej w połowie XVI w.; na Birżach i Dubinkach, wygasłej w XVII w.; i na Klecku, Nieświeżu i Ołyce, dzielącej się jeszcze na kilka pomniejszych gałęzi (m.in. na Zdzięciole, Berdyczowie i Żyrmunach, i na Szydłowcu i Połoneczce), której przedstawiciele żyją do dzisiaj, zdołali utrzymać a nawet zwiększyć swój stan posiadania i pozycje polityczną. Przez cały okres Rzeczypospolitej dzierżyli najważniejsze na Litwie urzędy świeckie, wojewodów i kasztelanów wileńskich i trockich, marszałków, hetmanów i kanclerzy (stąd m.in. u Radziwiłłów fragment archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego), także po rozbiorach odgrywali znaczącą rolę, szczególnie w zaborze pruskim. Główną siedzibą archiwum radziwiłłowskiego był Nieśwież, gdzie zdołano zgromadzić znaczne ilości akt będących własnością wszystkich głównych linii rodu. W XX w., część akt o charakterze historycznym Radziwiłłowie przewieźli do Warszawy (w dwóch partiach w 1919 i 1923 r.), gdzie utworzyli archiwum dostępną dla uczonych (1929 r.), reszta akt, głównie o charakterze administracyjno-gospodarczym pozostała w Nieświeżu i obecnie przechowywana jest w Centralnym Archiwum Historycznym w Mińsku na Białorusi (Fond nr 694). Są to dawne działy archiwum nieświeskiego (niestety, dawny układ nie został zachowany): IX: „Akta dotyczące włościan”, XXII: „Akta dotyczące oficjalistów i gracjalistów radziwiłłowskich”, XXVIII: „Akta administracyjne”, XXX: „Akta leśne”, XXXI: „Akta prawne”, XXXII: „Akta kasowe”, XXXIII: „Miscellanea” i XXXV: „Papiery nieuporządkowane”. Pomniejsze fragmenty akt pochodzące z tegoż archiwum znajdują się w różnych zbiorach archiwalnych i bibliotecznych Polski i Litwy, Białorusi, Ukrainy i Rosji.

Порядок систематизации

działami, a w obrębie działów: alfabetyczny, chronologiczny lub rzeczowy.

История хранения

Zasób Archiwum Radziwiłłów w Nieświeżu sporadycznie sięga XV w., liczniejsze akta pochodzą z XVI w., główny jednak zrąb tego archiwum tworzą akta siedemnasto-, osiemnasto- i dziewiętnastowieczne. Ciągłe działy rodzinne stały się przyczyną małej stabilności zasobu archiwum. Dzielono je, przenoszono do nowych ośrodków. W XVI w. każda z linii radziwiłłowskich posiadała już własne archiwum, z czasem prawdopodobnie całą siatkę archiwów. Przechodziły one skomplikowane dzieje, analogiczne do losów rodu. Były dzielone pomiędzy członków rodu przy podziale dóbr, wyłączano z nich akta dóbr sprzedawanych. Jednocześnie napływały do nich akta innych rodzin, przy okazji związków małżeńskich, dziedziczenia czy zakupu nowych dóbr. Od czasów Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” (1549-1616), marszałka nadwornego, wojewody trackiego i wileńskiego, a ściśle od powstania ordynacji nieświeskiej w 1586 r., z czasem wraz z okrzepnięciem linii ordynatów nieświeskich i wzrostem ich pozycji (wnukowie „Sierotki” przejęli ordynację ołycką i klecką), Nieśwież przejmuje rolę centralnego ośrodka rodu. W tej miejscowości koncentrowało się życie rodzinne, stąd zarządzano dobrami, tam płynęła korespondencja i odkładano akta gospodarcze. Akta z tego archiwum były wykorzystywane w działalności politycznej, gospodarczej i kulturalnej Radziwiłłów. Skutkiem tego, archiwum nieświeskie nabrało też wyjątkowej, centralnej roli dla całego rodu Radziwiłłów, a w skarbcu przechowywano najcenniejsze rodowe pamiątki. Naajstarsze dokumenty rodowe pochodziły z połowy XV w. Do Nieświeża trafiały też archiwalia po przejętych ordynacjach: ołyckiej w 1656 r. i kleckiej w 1690 r.oraz kupionej w 1741 r. przez Annę Katarzynę z Sanguszków Radziwiłłową (1676-1746) archiwum wygasłej linii na Birżach i Dubinkach.

Za Karola Stanisława Radziwiłła „Panie Kochanku” (1734-1790) archiwum było kilkakrotnie przewożone z miejsca na miejsce. W latach 1764-1768 było składowane w Żółkwi, Preszowie, Pradze i Dreźnie. Ponownie zostało wywiezione za granice Rzeczypospolitej w 1769 r. W 1772 i 1792 r. Nieśwież był grabiony przez wojska rosyjskie. Dalsze lata przyniosły klęskę Rzeczypospolitej, kampanię napoleońską, następnie przewożenie archiwum z miejsca na miejsce (na przełomie XVIII i XIX w. było kolejno w Krakowie, Warszawie i Nieborowie). Następnej grabieży Nieświeża przez wojska rosyjskie dokonano na przełomie 1812/1813 r. Brak w tym okresie fachowej opieki spowodowało, że archiwum znajdowało się w bardzo złym stanie.

W okresie działalności „Komisji do rozporządzenia spraw masy spadkowej po Dominiku [Hieronimie] Radziwille” (1786-1813) i „Prokuratorii Generalnej Poradziwiłłowskiej Masy” (spadkowej) archiwum zostało przewiezione do Wilna, do dyspozycji przewodniczącego „Komisji [...]” Mikołaja Malinowskiego (1799-1865), i tam pozostało przez dłuższy czas (1818-1838), co połączone było ze znacznym przemieszczeniem, a nawet ubytkami w zasobie. Wtedy niektóre cenne archiwalia przeszły do innych zbiorów archiwalnych i bibliotecznych.

Powyższe koleje losu arwum, w połączeniu z brakiem w tym okresie należytego nadzoru nad zasobem, spowodowały, że archiwum Radziwiłłów po powrocie w 1838 r. do Nieświeża było w złym stanie. Archiwum doprowadzili stopniowo do wzorcowego uporządkowania kolejno: Romuald Symonowicz i Michał Bohusz Szyszko (1811-1877).

Po przyjęci, po śmierci Dominika Hieronima Radziwiłła ordynacji nieświeskiej i ołyckiej w 1814 r. przez Radziwiłłów linii kleckiej tzw. młodszej, a dóbr alodialnych przez jego córkę Stefanię Radziwiłłównę (1809-1832), która wyszła za Ludwika Wittgensteina (zm. 1866), z czasem zaszła konieczność podziału archiwum nieświeskiego na część wittgensteinowską, przewiezioną do Werek, i radziwiłłowską, która została na miejscu w Nieświeżu.

Najpierw uporządkowano część wittgensteinowską, a w latach 60. XIX w. Symonowicz i Szyszko Bohusz przystąpili do skrupulatnego uporządkowania części radziwiłłowskiej. Myślą przewodnią tej inwentaryzacji miało być oddzielenie „archiwum historycznego od administracyjnego”. Zrywając z zastanym niewątpliwie staropolskim układem fascykułowym, i ugrupowaniem archiwaliów, wynikających z ich proweniencji, dokonali podziału całości materiałów na działy wg kryteriów formalnych (np. późniejsze działy; AR dz. I nr dz. I nr Dz. I: „Dokumenty pergaminowe”, AR Działy III-V korespondencja, AR Dz. VI: „Diariusze”, AR Dz. XXV: „Inwentarze dóbr”, AR Dz. XXXIV: „Gazetki pisane”), bądź rzeczowych (np. późniejsze działy; AR Dz. VII: „Akta wojskowe”, AR Dz. VIII: „Akta dotyczące duchowieństwa”, AR Dz. XVIII: „Akta posiadłości miejskich Radziwiłłów”) i niekiedy też proweniencyjnych (np. późniejszy dział; AR Dz. XII: „Archiwum z Berlina przywiezione”).

Przejęcie ordynacji nieświeskiej i ołyckiej przez Radziwiłłów z linii kleckiej pociągnęło też za sobą stopniowy dopływ do Nieświeża archiwaliów z tej linii. Były to głównie nowsze akta [jak: „Archiwum z Berlina przywiezione” w 1843 r. (AR Dz. XII), czy w 1905 r. tzw. „Archiwum familijne sekretne” (AR Dz. XIII)], ale i po części dawne papiery, jak np. powrót części archiwum wittgensteinowskiego w 1900 r. i odkupione w 1902 r. przez Antoniego Wilhelma Radziwiłła (1833-1904) od Michała Piotra Radziwiłła (1853-1903) części archiwum nieświeskiego, wywiezionego przez Michała Hieronima Radziwiłła (1744-1831) z Nieświeża do Nieborowa.

Jeden z kolejnych kustoszy archiwum Antoni Iwawski, po głębokiej analizie zawartości archiwum, jeszcze przed I wojną światową dokonał nowego, bardziej logicznego i przejrzystego podziału archiwum na działy. Archiwum Radziwiłłów w Nieświeżu podzielił na 35 działów (z tego w AGAD 27 działów i jeden sztucznie utworzony o nazwie: „Rękopisy biblioteczne”).

W sierpniu i wrześniu 1915 r. część („historyczna”) Archiwum Radziwiłłów z Nieświeża było ewakuowane w głąb Rosji (do Białej Cerkwi, Mińska Białoruskiego i Moskwy). Po I wojnie światowej ta część została przewieziona do Warszawy i umieszczona w Miejskim Muzeum Pedagogicznym przy ul Jezuickiej 4, gdzie pozostawała do 1922 r.; następnie archiwum przewieziono do pałacu Janusza Franciszka Radziwiłła (1880-1967) w Warszawie na ul. Bielańską 14, gdzie leżało w skrzyniach. W listopadzie 1929 r. Archiwum Radziwiłłów umieszczono w domu przy ul. Marszałkowskiej 113 m. 2, gdzie jego zasób był udostępniany historykom do II wojny światowej, i w miarę możliwości, w okresie wojny. Po licznych perypetiach w czasie II wojnie światowej (składowane w forcie Służew na Ursynowie i wywiezione do miejscowości Brück w Górnej Austrii) w 1946 r. trafiło do AGAD.

Reszta akt, głównie o charakterze administracyjno-gospodarczym pozostała w Nieświeżu i obecnie przechowywana jest w Centralnym Archiwum Historycznym w Mińsku na Białorusi (Fond nr 694). Są to dawne działy archiwum nieświeskiego (niestety, dawny układ nie został zachowany): IX: „Akta dotyczące włościan”, XXII: „Akta dotyczące oficjalistów i gracjalistów radziwiłłowskich”, XXVIII: „Akta administracyjne”, XXX: „Akta leśne”, XXXI: „Akta prawne”, XXXII: „Akta kasowe”, XXXIII: „Miscellanea” i XXXV: „Papiery nieuporządkowane”. Pomniejsze fragmenty akt pochodzące z tegoż archiwum znajdują się w różnych zbiorach archiwalnych i bibliotecznych Polski i Litwy, Białorusi, Ukrainy i Rosji.

Родственные материалы

Działy I: „Dokumenty pergaminowe” w Zbiorze dokumentów pergaminowych AGAD, nr 7212-8355, 8385-8437 i 8681, i XXIV: „Zbiór map i planów” w Zbiorze Kartograficznym AGAD, teka 415-453.

Centralne Archiwum Historycznym w Mińsku na Białorusi, Fond nr 694 (Radziwiłłów); Litewskie Państwowe Archiwum Historycznym w Wilnie, Fond nr 1280 (Radziwiłłów) i w mniejszym stopniu: Fond nr 459 (Komisji do spraw zbadania długów radziwiłłowskich) oraz Fond nr 716 (Tyszkiewiczów); w Polsce: Biblioteka XX Czartoryskich i Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie; Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu; Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk; Biblioteka Uniwersytecka w Łodzi; Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy, Muzeum Narodowe w Warszawie i Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego.

Научно-справочный аппарат

Inw. książkowy ze wstępem i indeksami do działów: VI, X, XI, XXVII i XXXIV; inw. ze wstępem do działów: XVII, XX, XXI, XXV i XXIX; inw. książkowe do działów: I, II, III, IV, V, VII, VIII, XII, XIII, XIV, XV, XVIII, XIX, XXIII i XXVI; inw. kartkowy do działu: XXIV; spisy zawartości działów: XVI i Rb i inw. elektryczny do działu: VI, X (Papiery Flemmingów) i XXI.

Запись о публикациях

Podstawowym źródłem rękopiśmiennym do dziejów Archiwum Radziwiłłów w Nieświeżu, w XIX w. zwanym najpierw Archiwum Głównym Radziwiłłów w Nieświeżu, później m.in.: „Archiwum Ordynacji Nieświeskiej J.O. Książąt Radziwiłłów Nieśwież - Zamek”, a w okresie międzywojennym, po podziale zasobu przybrało nazwę: „Archiwum Ordynacji Nieświeskiej w Warszawie” (z niego wywodzi się bezpośrednio tzw. „Archiwum Warszawskie Radziwiłłów”, nazwane tak w latach 50. XX w.), jest dział XXVII: „Sumariusze i inwentarze archiwów radziwiłłowskich.

Podstawowe źródła drukowane to:

Akta Unji Polski z Litwą 1385-1791, wyd.: S. Kutrzeba i W. Semkowicz, Kraków 1932; Archieograficzeskij sbornik dokumientow otnosiaszczichsia k istorii Siewiero-Zapadnoj Rusi..., wyd. P. Giltiebrandt i A. Mirotworciew, t. 7, Wilno 1870, s. V-IX; Archiwum domu Radziwiłłów, [w:] Scriptores rerum Polonicarum, t. 8, wyd. A. Sokołowski, Kraków 1885.

Najważniejsze opracowania do szeroko rozumianych dziejów Archiwum Radziwiłłów w Nieświeżu należy zaliczyć:

Aftanazy R., Nieśwież, [w:] Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, cz. 1: Wielkie Księstwo Litewskie, Inflanty, Kurlandia, t. 2: Województwo brzesko-litewskie, nowogródzkie, Wrocław 1993, s. 275-305; Antonienko I.E., Hiscowa L.Z., Znaczenie archiwaliów Radziwiłłów, przechowywanych w Centralnym Państwowym Historycznym Archiwum Ukrainy w Kijowie, dla rekonstrukcji Archiwum Radziwiłłów, [w:] „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 7, Warszawa 1997, s. 99-105; Bagińska E., Fond Radziwiłłów w Państwowym Archiwum Historycznym Białorusi w Mińsku, „Białostocczyzna”, r. 49, 1998, z. 1, s. 58-63; taż, Źródła do dziejów Radziwiłłów w archiwach i bibliotekach wileńskich, „Białostocczyzna”, r. 48, 1997, z. 4, s. 68-79; Bartoszewicz H., Kartografika Radziwiłłowskie w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych, [w:] „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 7, Warszawa 1997, s. 115-126; Barwiński E., Archiwum ks. Radziwiłłów w Nieświeżu. Rys jego historii i sprawozdanie z poszukiwań, [w:] Archiwum Komisji Historycznej PAU, t. 11, Kraków 1909, s. 1-10; Buczek K., pod kier. W. Semkowicza, Archiwa Polskie, „Nauka Polska” (Materiały do spisu instytucyj i towarzystw naukowych w Polsce. Suplement t. 7), t. 12, Warszawa 1930, s. 76-81; Centralnyj Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw BSSR w Minskie, Putiewoditiel, Minsk 1974, s. 266-270; Chwalewik E., Zbiory polskie. Archiwa bibljoteki gabinety galerje muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie (wyd. 2, popr. i rozszerz.), t. 2, Warszawa-Kraków 1927, s. 7-11; Galjenczaka G., Archiwy Radziwilau, [w:] Wjalikaja Knjastwa Litouskaje Encyklapjedyja, t. 1, Minsk 2005, s. 242-244; Gołubowicz A.K., Dokumenty i materiały rodu Radziwiłłów w Archiwum Narodowym Republiki Białorusi, [w:] „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 7, Warszawa 1997, s. 93-97; Jakubowski J., Archiwum państwowe W. X. Litewskiego i jego losy, „Archeion”, t. 9, 1931, s. 1-18; Jankowski R., Archiwiści i instrukcje archiwalne napisane dla nich w Archiwum Głównym Radziwiłłów w Nieświeżu, „Archiwista Polski”, r. 5, 2000, nr 2 (18), s. 34-40; tenże, Archiwum Radziwiłłów z Nieświeża od 1838 r. do XX w. [w:] „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 13, Warszawa 2001, s. 131-168; tenże, II. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie: http://www.agad.archiwa.gov.pl/ar/ar.html#ARW1; tenże, II. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów - Działy: http://www.agad.archiwa.gov.pl/ar/ar.html#ARW1; tenże, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów [1178] 1190-1947 i b.d., [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Informator o zasobie archiwalnym, oprac. pod red. D. Lewandowskiej, Warszawa 2008, s. 632-654; tenże, Burzliwe losy Archiwum Radziwiłłów z Nieświeża od XV w. do 1838 r., [w:] „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 11, Warszawa 2000, s. 35-68; tenże, Diariusze w tzw. Archiwum Warszawskim Radziwiłłów, [w:] „Archiwa - Kancelarie - Zbiory”, t. 1, Toruń 2005, s. 45-85; tenże, Prace inwentaryzacyjne w Archiwum Głównym Radziwiłłów w Nieświeżu do 1945 r., „Archiwista Polski”, r. 5, 2000, nr 3 (19), s. 43-55; tenże, Próba przedstawienia dziejów archiwów archiwów Radziwiłłów linii kleckiej z uwzględnieniem klęsk elementarnych, jako jednym z czynników kształtowania się zasobu, [w:] „Archiwa - Kancelarie - Zbiory”, t. 2, Toruń 2008, 131-189; Jelski A., Nieśwież [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. B. Chlebowskiego i W. Walewskiego, t. 7, Warszawa 1886, s. 118-122; Kaczmarczyk K., Józef Paczkowski (1861-1933), „Archeion”, t. 12, 1934, s. 1-21; Karkucińska W., Anna z Sanguszków Radziwiłłowi (1676-1746). Działalność gospodarcza i mecenat (szczególnie rozdział: Biblioteka i archiwum), Warszawa 2000, s. 92-107; Kriegseisen W., Źródła do historii Rzeczypospolitej Szlacheckiej w Narodowym Archiwum Historycznym Białorusi w Miński, „Kwartalnik Historyczny”, r. 105, 1998, nr 4, s. 87-105; Kutrzeba S., Historia źródeł dawnego prawa polskiego, t. 2, Lwów 1926, s. 389-390 i 447-448; Kutrzeba S., Semkowicz W., Wstęp, [w:] Akta Unji Polski z Litwą 1385-1791, Kraków 1932, s. XVII-XXVII; Mikulski W., Dokumenty z archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów, [w:] „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 7, Warszawa 1997, s. 71-83; tenże, Fałszywy przywilej Zygmunta Augusta dla Radziwiłłów, „Mówią Wieki”, r. 38, 1996, nr 8 (447), s. 25-27; Olechnowicz L., Przegląd archiwaliów Radziwiłłów w zbiorach publicznych na Litwie [w:] „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 7, Warszawa 1997, s. 85-91; Ptaszycki S., Encyklopedia nauk pomocniczych historii i literatury polskiej, Lublin 1922, s. 212-213, 226-227 i 259; tenże, Gdzie się przechowały i przechowują obecnie akty unii Litwy z Polską?, „Kwartalnik Historyczny”, t. 16, 1902, s. 588-595; Radziszewski F., Wiadomość historyczno-statystyczna o znakomitszych bibliotekach i archiwach publicznych i prywatnych, tak niegdyś byłych, jako i obecnie istniejących w krajach dawną Polskę składających, a mianowicie: w Królestwie Polskiem, Galicyi, W. Ks. Poznańskiem i Zachodnich guberniach Państwa Rosyjskiego. Porządkiem abecadłowym miejsc ułożona, Kraków 1875, s. 52-54; Smoleńska B., Zielińska T., Archiwalia prywatne w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (Archiwa magnackie), „Archeion”, t. 38, 1962, s. 187-193; Stępniak W., Archiwum Warszawskie Radziwiłłów a program UNESCO „Pamięć Świata”, [w:] „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 7, Warszawa 1997, s. 5-9; Sułkowska-Kurasiowa I., Archiwum dokumentowe Wielkiego Księstwa Litewskiego, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach. I. Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1975, s. 49-50; taż, Zbiór Dokumentów, [w:] tamże, s. 23-25; Taurogiński B., Z dziejów Nieświeża, Warszawa 1937; Wierzbowski T., Vademecum. Podręcznik dla studiów archiwalnych, wyd. II zmienione i rozszerzone po śmierci autora przez K. Tyszkowskiego i B. Włodarskiego, Lwów-Warszawa 1926, s. 235; Zawadzki J., Archiwalia różnych rodów przechowywane w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów, [w:] „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 7, Warszawa 1997, s. 127-133; tenże, Papiery Połubińskich i ich dóbr, przechowywane w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów, [w:] „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 9, Warszawa 1998, s. 13-32; tenże, Wstęp, [w:] Siedziby Kiszków i Radziwiłłów na Białorusi w XVI-XVII wieku. Opisy z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych, „PDK. Seria B. WD”, oprac. J. Zawadzki, Warszawa 2002, s. 7-22; tenże, Zarys historii Archiwum Radziwiłłów, [w:] Szkła z hut radziwiłłowskich, t. 2, Warszawa 1998, s. 12-13; Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, oprac. D. Kamolowa przy współudziale T. Sieniateckiej, Warszawa 2003, s. 87, 89, 91, 134, 154, 165, 217, 268, 271, 367, 404 i 458; Zielińska T., Archiwalia różnych linii rodu Radziwiłłów w polskich zbiorach publicznych, [w:] „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 7, Warszawa 1997, s. 107-113; taż, Archiwa Radziwiłłów i ich twórcy, „Archeion”, t. 66, 1978, s. 105-129; taż, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Informacja o zasobie, oprac. zbior. pod red. T. Zielińskiej, Warszawa 1992, s. 195-203; taż, Dziewiętnastowieczny epilog sprawy dóbr neuburskich, niegdyś fortuny Radziwiłłów birżańskich, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, t. 5, 1999, s. 85-102."

---