Organy ochrony prawnej
Definicja ochrony prawnej
Ochrona prawna to pojęcie używane na oznaczenie zorganizowanej i stałej działalności, której celem jest, w ujęciu przedmiotowym, ochrona porządku prawnego, zaś w ujęciu podmiotowym - ochrona indywidualnych praw podmiotowych jednostki. Niektóre z organów prawnych czuwają nad przestrzeganiem porządku prawnego, jak np. Najwyższa Izba Kontroli, prokuratura, organy policji, inne - dbają o ochronę praw podmiotowych jednostek, jak np. adwokatura, notariat.
Obecny system ochrony prawnej jest wynikiem ewolucji na przestrzeni wielu lat szeregu podobnych instytucji oraz wprowadzenia do systemu prawnego państwa dwóch fundamentalnych zasad, a mianowicie:
zasady zakazującej samopomocy,
zasady wprowadzającej obligatoryjną ochronę prawną.
Prawo samopomocy kształtowało się różnie w poszczególnych aktach prawnych. Obecnie jest ono zakazane, ale z pewnymi wyjątkami. Takim wyjątkiem jest np. kontratyp z art. 25 kodeksu karnego - obrona konieczna: „nie popełnia przestępstwa ten, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem”. Obrona konieczna jest także uregulowana w kodeksie cywilnym w art. 343 par 1 - „posiadacz może zastosować obronę konieczną, aby odeprzeć samowolne naruszenie posiadania”. Na gruncie kodeksu postępowania karnego takimi wyjątkami są m.in. zatrzymanie obywatelskie ( art. 243 kpk - „ każdy ma prawo ująć osobę na gorącym uczynku przestępstwa lub pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeśli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub niemożność ustalenia jej tożsamości”). Osoba ujęta w ten sposób powinna być niezwłocznie przekazana policji. Każda z tych regulacji wskazuje, że obywatel w razie zatrzymania osoby naruszającej w jakiś sposób pewien porządek prawny, powinien zwrócić się niezwłocznie o udzielenie ochrony prawnej do odpowiedniego organu, a organ ten nie może zachować się biernie.
W niektórych gałęziach prawnych nie jest wymagane zwrócenie się do organu, co wynika ze specyfiki tych gałęzi. Przykładem jest tu postępowanie karne, opierające się na zasadzie legalizmu. Określa ona obowiązek organu bezwzględnego wstrzymania postępowania lub jego kontynuowanie, w przypadku gdy ściganie z urzędu jest dopuszczalne i z punktu praktyczności - zasadne.
Celami ochrony prawnej są:
- gwarancja walki z naruszeniem prawa - poprzez cały szereg różnych uprawnień i
przysługujących organom instrumentów prawnych, od samego początku -
prewencyjnej działalności policji, poprzez pomoc prawną - w formie porad
świadczonych przez adwokata lub radcę prawnego,
- czuwanie nad ponoszeniem konsekwencji przez sprawców naruszenia prawa - cele
represyjne; takie konsekwencje są zasądzane według środków określonych nie tylko w
prawie karnym, ale również w prawie cywilnym, administracyjnym, pracy.
Sytuacje w których realizuje się funkcje ochrony prawnej:
sytuacja konfliktowa - gdy pomiędzy dwoma lub więcej podmiotami istnieje konflikt, którego podłożem są ich wzajemne obowiązki lub uprawnienia; zazwyczaj wówczas dochodzi do naruszenia prawa, co uzasadnia wprowadzenie ochrony prawnej dla podmiotu, którego prawa naruszono,
sytuacja niekonfliktowa - gdy nie ma faktycznego sporu między podmiotami, a ochrona jest konieczna w celu zapewnienia wymogów określonych prawem, np. regulacja dotycząca przenoszenia własności nieruchomości - konieczne jest dokonanie tego w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności czynności ( aby czynność była więc skuteczna, kupujący i sprzedający powinni sporządzić u notariusza akt notarialny poświadczający sprzedaż danej nieruchomości ).
Pojęcie „ochrona prawna” rozróżnić można także ze względu na zakres znaczeniowy na ochronę sensu stricte i ochronę sensu largo.
Ochrona sensu stricte oznacza działalność określonych organów państwa, samorządu lub obywatelskich,, które dążą do rozwiązania sytuacji konfliktowych. Etapy rozstrzygania tych sytuacji konfliktowych są zazwyczaj takie same, bez względu na charakter i rodzaj organu:
etap I - ustala się kompetencje konkretnego organu - czy może rozstrzygać w danej sprawie ( czyli czy jest właściwy ),
ustalenie stanu faktycznego,
ocena prawna tego stanu faktycznego,
określenie konsekwencji prawnych podmiotu naruszającego prawo.
Etapy te wymagają każdorazowego zindywidualizowania i sprecyzowania, a ich konsekwencje prawne mogą mieć różny charakter. Gdy dochodzi do naruszenie prawa karnego, przybierają one zazwyczaj charakter środków przymusu państwowego. Gdy natomiast naruszane jest prawo cywilne, orzeczenie kończące sprawę określa zasadność roszczenia, nie wskazując na środki przymusu, których ewentualne stosowanie należy tu do organu egzekucyjnego ( komornik ).
Ochrona prawna sensu largo, wyjąwszy orzekanie, obejmuje:
działalność opiniodawczą - w ujęciu sensu stricte, jak i sensu largo - oznaczającą szeroko pojętą obsługę prawną i pomoc prawną; pomoc to doradztwo i przygotowywania prawne, obsługa - to permanentna działalność w przedmiocie udzielania opinii prawnej; dział. Opiniodawcza realizuje się przede wszystkim w wyrokach, a kwestie pomocy i obsługi prawnej dotyczą głównie adwokatów, radców prawnych,
działalność zapobiegawczą,
działalność pojednawczą - która często poprzedza orzekanie, a jej celem jest dążenie do ugodowego załatwienia sprawy przez porozumienie się skonfliktowanych stron ( np. w prawie rodzinnym - posiedzenie pojednawcze przed pierwszą rozprawą rozwodową, w postępowaniu karnym - posiedzenie pojednawcze w sprawach z oskarżenia prywatnego ); może też przybierać postać samoistną: mediacji ( pośrednictwa ) lub koncyliacji ( rozjemstwo ).
Mediacja polega na działaniu podmiotu, który nie jest stroną w sporze, który stwarza
warunki do bezpośrednich negocjacji między stronami i dążenia do ugody;
w prawie polskim jest coraz bardziej rozpowszechniana ( np. postępowanie karne );
ale uwaga! - działalność pojednawcza to nie działalność sądów polubownych ( rozstrzygają one wiążąco sprawę, jest to więc ochrona prawna sensu stricte ),
kontrolę legalności - kontrolę przestrzegania prawa.
Sąd polubowny działa na podstawie umowy, w której strony zgadzają się na rozstrzygnięcie powstałego między nimi sporu ( dotyczącego zastosowania norma prawa cywilnego ) przez powołane przez nich osoby. Obecnie w Polsce sądom polubownym mogą być poddane do rozstrzygnięcia spory dotyczące praw majątkowych wyjąwszy spory alimentacyjne i ze stosunku pracy. Postępowanie przez sądem polubownym określone jest w kodeksie postępowania cywilnego. Dopóki strony wiąże podpisana przez nie umowa o poddanie sprawy rozstrzygnięciu sądu polubownego, nie mogą one występować do sądu powszechnego z tą samą sprawą. Obowiązuje zasada pisemnego zapisu na sąd polubowny. Niezbędne jest dokładne określenie w nim przedmiotu sporu, lub tez stosunku prawnego, który jest podstawą sporu, lub z którego spór może w przyszłości wyniknąć. Zapis na sąd polubowny może bowiem stanowić element zawartej między stronami umowy cywilnoprawnej bądź być osobną umową dotycząca rozwiązywania sporów w stosunkach między stronami.
Sędziowie sądów polubownych to arbitrzy. Wskazują oni swoją liczbę i z tego grona wybierają przewodniczącego sądu - superarbitra. Wyrok sądu polubownego nie może być zaskarżany. W przypadku gdy strona nie wykonuje nałożonych na nią wyrokiem obowiązków, druga ze stron może wystąpić do sądu rejonowego o opatrzenie tego wyroku klauzulą wykonalności. Wyrok sądu polubownego opatrzony klauzulą wykonalności stanowi tytuł wykonawczy, który upoważnia osobę domagającą się określonego roszczenia,
do wystąpienia do komornika o wszczęcie egzekucji. Ograniczeniem jest to, że jeśli sąd polubowny orzekał w sprawie, nie można jej powtórnie poddać pod rozstrzygnięcie sądu powszechnego. Odnosi się to również do działalności konsumenckiej samych sądów polubownych.
Działalność adwokatów reguluje wielokrotnie nowelizowana ustawa z 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze. Początkowo przewidywała ona znaczny wpływ właściwego ministra na działalność adwokatury, ale po zmianie systemu ustrojowego, wprowadzono zasady odpowiadające wolnemu zawodowymi, jaki jest adwokat, i ten wpływ praktycznie zminimalizowano. Nowym rozwiązaniem było wprowadzenie możliwości wykonywania indywidualnej praktyki adwokackiej. Na członkach adwokatury ciąży obowiązek udzielania pomocy prawnej oraz współdziałania w zakresie ochrony praw i wolności obywatelskich a także kształtowania i stosowania prawa.
Świadczenie pomocy prawnej obejmuje przede wszystkim udzielanie porad prawnych, sporządzanie opinii prawnych, opracowywanie projektu aktów prawnych a także reprezentowanie stron przed sądami i urzędami. Pomoc taka świadczona jest wszystkim podmiotom - osobom fizycznym, osobom prawnym oraz jednostkom organizacyjnym, które nie posiadają osobowości prawnej.
Adwokat może wykonywać swój zawód w kancelarii adwokackiej lub w zespole adwokackim, nie może natomiast pracować na podstawie umowy o pracę. Kancelaria i zespół może mieć postać spółki komandytowej, partnerskiej, cywilnej lub jawnej, z zastrzeżeniem, że wspólnikami ( partnerami ), mogą być tylko osoby posiadające odpowiedni tytuł zawodowy uprawniający do wykonywania tego zawodu - adwokaci, radcowie prawni lub prawnicy zagraniczni praktykujący na podstawie ustawy z 2 lipca 2000 r. Adwokat przy wykonywaniu zawodu podlega ustawie. Ustawa ta gwarantuje także mu niezależność, a jej potwierdzeniem jest samorząd adwokacki.
Adwokaturę, w rozumieniu ustawy, stanowi ogół wszystkich adwokatów w kraju wraz z aplikantami adwokackimi. Dzieli się na rady adwokackie, izby adwokackie oraz zespoły, obrębie których wyodrębnione są poszczególne organu, niezbędne do prawidłowego funkcjonowania korporacji.
Organami na szczeblu krajowym są:
krajowy zjazd adwokacki,
wyższy urząd dyscyplinarny,
wyższa komisja rewizyjna.
Organami na szczeblu terenowym są następujące organy izby adwokackiej:
zgromadzenie izby,
okręgowa rada adwokacka z dziekanem na czele,
sąd dyscyplinarny,
komisja rewizyjna.
Adwokata obowiązuje zasada pełnej tajemnicy - ma obowiązek zachować w tajemnicy wszelkie fakty, o których dowiedział się świadcząc pomoc prawną. Zobowiązanie to nie może być w żaden sposób ograniczane, nie wchodzi w możliwość zwolnienie z dochowania tajemnicy zawodowej co do faktów poznanych w czasie prowadzenia sprawy. Jedynym wyjątkiem jest udostępnianie informacji na podstawie ustawy z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu wprowadzania do obrotu finansowego wartości finansowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz ustawy o przeciwdziałaniu terroryzmowi.
Adwokat przy wykonywaniu swoich funkcji, jako funkcjonariusz publiczny, posiada immunitet.
Immunitet to przywilej, który przysługuje określonej grupie osób wykonujących ważne funkcje w społeczeństwie i z tego powodu podlegające swoistej ochronie, m.in. w zakresie ponoszenia odpowiedzialności karnej.
Ze względu na charakter immunitety można podzielić na :
formalne i nieformalne ( materialne ),
częściowe i całkowite,
trwałe i nietrwałe,
względne i bezwzględne.
Immunitet formalny chroni daną osobę w ten sposób, iż jeśli swoim zachowaniem naruszy ona normy prawa karnego, to pomimo wypełnienia ustawowych znamion czynu zabronionego, z uwagi na immunitet osoby go popełniającej, nie może być ona pociągnięta do odpowiedzialności za jego popełnienie.
Immunitet całkowity wyłącza odpowiedzialność przy wszystkich przestępstwach, częściowy zaś przy jednym lub dwóch z reguły.
Immunitet trwały obejmuje okres sprawowania danej funkcji, jak i czas po zakończeniu jej pełnienia. W przypadku immunitetu nietrwałego ochrona ta wygasa w momencie zakończenia pełnienia określonej funkcji.
Adwokata wykonując swój zawód także korzysta z immunitetu. Wpływa ona na wolność słowa i pisma, która przysługuje adwokatowi na podstawie prawa i adwokaturze i innych przepisów prawnych. Nadużycie wymienionych wolności ścigane jest z oskarżenia prywatnego za zniewagę lub zniekształcenie zeznań strony, pełnomocnika, obrońcy, świadka, biegłego, i podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej. Stąd można wywnioskować, że immunitet adwokacki to immunitet materialny, gdyż dotyczy tylko aktualnych wydarzeń z wyłączeniem przeszłości. Jest także immunitetem częściowym, ponieważ dotyczy tylko odpowiedzialności dyscyplinarnej w zakresie dwóch przestępstw: zniewagi i zniesławienia. Jest także immunitetem bezwzględnym, gdyż żaden organ państwowy nie może go uchylić oraz trwałym ponieważ dotyczy okresu wykonywania zawodu przez adwokata.
Na adwokacie ciąży obowiązek wykupienia ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za wyrządzone szkody. Trzeba spełniać przesłanki kwalifikujące do tytułu adwokata - być wpisanym na listę adwokatów, posiadać pełnie praw publicznych, pełna zdolność do czynności prawnych, ukończone prawnicze studia wyższe na polskiej lub zagranicznej uczelni ( uznawane w Polsce ), odbycie aplikacji adwokackiej i zdanie egzaminu końcowego z oceną pozytywną. Obecnie aplikacja adwokacka w Polsce trwa 3 lata i 6 miesięcy. O wpisie na listę adwokatów decyduje uchwałą Okręgowa Rada Adwokacka. Zgłasza to Ministrowi Sprawiedliwości w ciągu 30 dni od podjęcia uchwały w tym przedmiocie.
Wykonując zawód adwokata nie można wykonywać innych profesji. Nie można być adwokatem w przypadku, gdy małżonek pełni funkcję prokuratorską, sędziowską lub w okręgu adwokackim - w organach dochodzeniowo - śledczych. Nie może również wykonywać zawodu, jeśli został uznany za trwale niezdolnego do wykonywania zawodu, ubezwłasnowolnionego lub jest w trakcie postępowania dyscyplinarnego. Odpowiedzialność dyscyplinarna grozi za postępowanie sprzeczne z prawem i zasadami etyki adwokackiej, za naruszenie godności zawodu lub obowiązków zawodowych. Pierwszą instancją jest sąd dyscyplinarny. W drugiej instancji strona może się zwrócić m.in. do Rzecznika Praw Obywatelskich. Przysługują mu zwykle środki odwoławcze. Takie rygorystyczne uwarunkowania wynikają z faktu, iż na adwokacie ciąży specyficzny obowiązek, wymagający zwiększonej staranności przy jego wykonywaniu. Osoba zgłaszająca się do adwokata ze swoją sprawą zakłada, iż jako zawodowiec, posiadający odpowiednią wiedzę i doświadczone, potwierdzone tytułem zawodowym, poprowadzi jej sprawę w sposób odpowiadający sprawie. Adwokata działa na podstawie pełnomocnictwa udzielonego przez stronę. Pełnomocnictwo może być ogólne - do działania w ciągu całego postępowania - lub szczegółowe - do wykonania określonych czynności, np. sporządzenia skargi kasacyjnej. Oprócz umowy pełnomocnictwa, zawiera się także umowę zlecenia, na postawie której adwokat zobowiązuje się do wykonania określonego zlecenia - świadczenia pomocy prawnej - a osoba zobowiązuje się do zapłacenia za zlecenie wynagrodzenia. W przypadku, gdy adwokat jest członkiem zespołu adwokackiego, umowę zlecenia zawiera w imieniu całego zespołu jego kierownik. Także wówczas klient zawiera umowę pełnomocnictwa, ale nie z całym zespołem adwokackim, a adwokatem, który ma reprezentować klienta. Wszystkie działania adwokata musza być zgodne z zasadami etyki adwokackiej.
Wykonywanie zawodu radcy prawnego reguluje ustawa z 28 lipca 1988 r. , wielokrotnie nowelizowana.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.