Jakub Jończyk

Grupa IV

Egipt i hieroglify.

Historia Egiptu dzieli się na trzy wielkie okresy: państwa starego lub starożytnego (od 2850-2000 p.n.e.), średniego (do 1500) i nowego (do 700). Potem w epoce późnej przychodzą podboje Persów, Greków, Rzymian, wreszcie Arabów w 7 wieku naszej ery. Kładą one kres kulturalnej i artystycznej, działalności Egiptu. Jego sztuka nie będzie już mieć powszechnego znaczenia - jakie miała pierwotnie.

Nazwa Egipt, wywodzącą się od słowa kemi (czarna ziemia) obejmowała obszar ok. 1 mln km2, zamknięty na zachodzie wielkimi oazami, na wschodzie Morzem Czerwonym, na południu I Kataraktą, na północy rozlewiskiem Delty Nilu. Drobny jednak procent tego obszaru, bo około 30 tys. km2 zajęty był pod uprawę, prawie wyłącznie w dolinie Nilu, której szerokość miejscami, np. koło Asjunt, zawęża się do samego koryta rzeki, miejscami zaś przybiera znaczniejsze rozmiary dochodząc od kilkuset metrów do kilku, a wyjątkowo, jak pod Edfu, do kilkunastu km szerokości, by dopiero w Delcie przybrać znaczące rozmiary
Nil, główna arteria komunikacyjna, dzięki wylewom wpływał na charakter kraju. Dzielił go na Egipt Dolny, tj. Deltę i Egipt Górny, tj. wąską dolinę biegnącą od I Katarakty aż do nasady Delty. Obok tych dwóch podstawowych części mniejszą już rolę odgrywały na zachodzie oazy, ważne jednak na kwitnącą tam, podobnie jak w Delcie, hodowlę bydła. Pas gór w Pustyni Arabskiej dostarczał Egiptowi przede wszystkim złota i miedzi.. Były to podstawowe surowce, którym Egipt zawdzięczał głównie przez tysiąclecia swą dominującą rolę polityczna, gospodarczą i kulturalna. Z delty Nilu biegły na wschód drogi karawanowe łączące Egipt z półwyspem Synaj, ważnym ze względu na eksploatowane tam pokłady miedzi, a dalej z Palestyna, drogą zaś morska z Fenicją, eksporterem drzewa cedrowego z Libanu. Ze środkowej części Egiptu, z Koptos, biegła ważna droga łącząca go z Morzem Czerwonym a dalej z Arabią i być może z Zatoką Perską. Brak było w Egipcie rudy żelaza, co niewątpliwie przyczyniło się do osłabienia jego pozycji na Wschodzie od ok. 1000 r. p.n.e. Obfitował natomiast w surowce kamienne, wapień, piaskowiec, granit, alabaster, które znalazły szerokie zastosowanie w budownictwie.
Kultura tego kraju nad Nilem pozostawiła po sobie olbrzymią spuściznę, która przeniknęła najpierw do świata grecko - rzymskiego, a w konsekwencji tego również do nowożytnych cywilizacji europejskich.

Jednym ze śladów odciskniętych jest język egipski należący do najstarszych języków „pisanych” na świecie.

Najstarsze zabytki języka egipskiego, utrwalone są pismem hieroglificznym. Pochodzą najprawdopodobniej z ok. XXXIV wieku p.n.e.

Hieroglify były najdłużej funkcjonującą formą pisma egipskiego miały początkowo charakter obrazowy (ideograficzny), co oznaczało iż jeden znak odpowiadał (zazwyczaj) jednemu wyrazowi. Większość z nich to wyobrażenia przedmiotów (wytworów przyrody, dzieła rąk ludzkich), które łatwo dziś rozpoznać.

Słowo Hieroglif , którym określa się znaki pisma egipskiego , znaczy „święte znaki” ( z greckiego hieros -święty , glyphien - wyryć ). Starożytni Egipcjanie nazywali hieroglify , „pismem mowy boskiej” i uważali , że wynalazł je bóg Thot , opiekun pisarzy i artystów . Grecy określali to pismo jako „święte znaki pisarskie” lub „rzeźbione znaki pisarskie” , ponieważ znajdowali je wyryte na murach świątyń . Uproszczoną formą hieroglifów było pismo hieratyczne ( kapłańskie) oraz pismo demotyczne (ludowe). W 392 roku n. e. cesarz rzymski Teodozjusz I Wielki wydał edykt, mocą którego zamknięto wszystkie pogańskie świątynie. W związku z tym hieroglify zastąpiło całkowicie pismo koptyjskie, posługujące się alfabetem greckim uzupełnionym siedmioma znakami demotycznymi . Początkowo było około siedmiuset hieroglifów, ale w ciągu trzech tysięcy lat ich liczba zwiększyła się do około pięciu tysięcy.

Oryginalność i złożoność pisma egipskiego wywodzi się z faktu, iż właściwie składa się ono z trzech rodzajów znaków: ideogramów-stylizowanych znaków piktograficznych lub ich kombinacji, wyrażających pojęcia : fonogramów - przedstawiających wartość fonetyczną oraz determinatywów - znaków określających o jaką kategorię rzeczy lub istot chodzi. W okresie przeddynastycznym niektóre rysunki przestawały być prostymi, obrazowymi przedstawieniami i stawały się graficznymi odpowiednikami wyrazów ; oddawały brzmienie słów i to zarówno ich podstawową jak i rozszerzoną treść poznawczą. I tak rysunek słońca którego podstawową treść poznawczą stanowiło pojęcie „słońce” później zaczęto odczytywać - w zależności od treści jako „bóg słońce” , „dzień”, „doba”, czy „moment”. Na początku okresu historycznego, w wyniku poszerzenia treści poznawczej ideogramów, poszczególne rysunki zaczęły pełnić rolę znaków pisarskich oddających brzmienie jednej, dwu, trzech lub czterech spółgłosek. Kolejność spółgłosek w rdzeniu danego słowa decydowała o zapisaniu go tym, a nie innym znakiem. Aby właściwie odczytać treść poznawczą zapisu, dodawano do ideogramów znaki jedno spółgłoskowe, które pełniły funkcje komplementów fonetycznych, bowiem oddawały brzmienie wszystkich bądź niektórych spółgłosek rdzenia zapisanej treści poznawczej. W ten sposób wspomniany znak słońca, poprzedzony komplementami fonetycznymi hrw lub hr oznaczał „dzień” , zaś poprzedzony komplementami fonetycznymi r oznaczał „słońce” . Znakiem gęsi zapisywano m.in. pojęcie „syn” . Ten sam znak opatrzony komplementami fonetycznymi t - cecha rzeczowników rodzaju żeńskiego - określał „córkę” . Dwukrotne napisanie znaku wskazywało liczbę podwójną, trzykrotne - liczbę mnogą. Od jakiej strony trzeba było czytać tekst, wskazywały zwrócone w lewo bądź w prawo wizerunki istot żywych. Imiona królów oraz bogów umieszczono w owalnych ramkach zwanych katuszami. Napisy tworzyły rzędy, w których hieroglify biegły pionowo lub poziomo. Poszczególne znaki, którymi zapisywano dane słowo, umieszczano symetrycznie unikając zostawienia miejsc pustych.

Pismo hieroglificzne występuje zarówno na zabytkach architektury sakralnej, jak i na rzeźbach, płaskorzeźbach oraz na kompozycjach malarskich. Zasadniczo hieroglify kuto w kamieniu jako znaki wklęsłe lub wypukłe.

Rodzaje pisma.

System hieroglificzny przystosowując się do potrzeb życia codziennego, zrodził inne , szybsze formy pisma.

Pismo hieratyczne. Przy pisaniu trzciną za pomocą tuszu na odłamkach wapienia, papirusach lub drewnie znaki hieroglificzne ulegały uproszczeniu, zatracały dawną postać obrazka. Zapisy spotykane na ścianach sarkofagu skrzynkowych i niektórych papirusów kultu pośmiertnego pisano jedną z form hieratyki, zwaną kursywą hieroglificzną. Pismo hieratyczne powstawało już w czasach I dynastii (3100 - 2890 p. n. e.). Przestano się nim posługiwać dopiero w III wieku naszej ery. Hieratyką pisano przeważnie od strony prawej ku lewej. Znaki hieratyczne coraz bardziej upraszczano i zaczęły pojawiać się ligatury, tj. łączne pisanie dwuznaków. Liczba ligatur wzrastała gdy miejsce znaków wypełniających całą szerokość kolumny zajęły znaki mniejsze, bardziej zbliżone jeden do drugiego. Tymi znakami uproszczonymi, często nie starannymi, zwanymi często kursywą hieratyczną posługiwano się w urzędach przy sporządzeniu dokumentów życia codziennego. Natomiast wyraźnymi dużymi zaokrąglonymi znakami złożonymi z oddzielnych majuskuł, tzw. unciałami, posługiwali się pisarze kopiujący księgi na papirus.

Pismo demotyczne. Pismem demotycznym posługiwano się od końca XXV dynastii (ok. 650 p.n.e.) przez następnych jedenaście stuleci. W piśmie demotycznym występowały wszystkie rodzaje znaków znane z pisma hieroglificznego, często znakami oznaczającymi spółgłoski zapisywano samogłoski. Pismo demotyczne stało się codziennym pismem w Egipcie. Całe grupy znaków hieratycznych przekształcono w pojedyncze znaki demotyczne. Pismo to czytano od prawej do lewej strony.

Pismo koptyjskie. Pismo koptyjskie posługiwało się alfabetem greckim i znakami z pisma demotycznego, używając liter alfabety greckiego do zapisywania egipskich treści pojęciowych, zaznaczano zarówno samogłoski jak i spółgłoski.

W starożytnym Egipcie funkcjonowało także pismo sylabiczne służące jednak do zapisywania niektórych słów w zaklęciach oraz imion obcych. Egipcjanie posługiwali się również pismem kryptograficznym, który utrwala treści pojęciowe nie posługując się powszechnie stosowanymi zasadami pisowni, zazwyczaj znaki odwracano w przeciwnym kierunku lub o 45
, a każdą spółgłoskę zapisywano odrębnym znakiem.

W Egipcie używano specjalnego systemu zapisywania liczb, który był dostosowany do istniejącego systemu dziesiętnego. Kreska pionowa a w datach pozioma oznaczała jednostki, hieroglif przedstawiający pętlę dla zwierząt - dziesiątki, zwinięty sznur - setki, rozwijający się kwiat lotosu - tysiące. Znakiem palca zapisywano dziesiątki tysięcy, a znakiem kijanki cyfrę stu tysięcy zaś siedzącym człowiekiem z podniesionymi rękami - cyfrę milion.

Do zapisywania wyrazów abstrakcyjnych - jak np. miłość, siła - wykorzystywano tzw. logogramy fonetyczne, czyli znaki odpowiadające całym wyrazom sygnalizujące również ich brzmienie, czyli sposób wymowy.

Pismo pozwoliło starożytnym Egipcjanom zapisywać własną historię, sporządzać listy władców, opowiadać o własnych wydarzeniach. Służyło również do prowadzenia rachunków, ustanawiania reguł prawnych oraz do zapisywania literatury. Pośród najbardziej znanych pomników literackich znajduje się „Księga umarłych” zapisana hieroglifami za panowania XIX dynastii, to jest w XIII wieku p. n. e. Księga ta jest zbiorem formuł magicznych spisanych na papirusach. Kładziono je zmarłym do grobu, stąd duża liczba egzemplarzy zachowała się do naszych czasów.

Pisarze i materiały pisarskie.

W Egipcie umiejętność czytania i pisania była przywilejem i dawała władzę. Skrybowie byli nauczycielami pisma i w konsekwencji rządzili szkolnictwem, wszelka bowiem edukacja polegała na nauczaniu pisania. Zważywszy złożoność pisma hieroglificznego, nauka nie była łatwa. Do szkoły posyłano dzieci, które ukończyły dziesiąty rok życia. Po kilku latach kończyły edukację i tylko najzdolniejsze kontynuowały naukę do wieku dorosłego. Umiejętność pisania osiągano przez dyktanda i przepisywanie wzorów najpierw pismem bardziej uproszczonym, a następnie hieroglifami. Skrybowie tworzyli potężną kastę. Znajomość pisma sprawiała, iż stawali się czasem tak potężni jak faraonowie, którzy ich zatrudniali, szczególne jeśli ci ostatni rezygnowali z nauki pisania, czytania i liczenia.

Już pięć tysięcy lat temu skrybowie znali arkusz, atrament i pióro. Papirus był rośliną rosnącą obficie na bagnach w dolinie i delcie Nilu. Robiono z niego wiele przedmiotów codziennego użytku, takich jak sznury, maty, sandały lub żagle. Z jego włóknistych łodyg sporządzano karty, które zrewolucjonizowały świat pisma. Trzcinę papirusową krajano na cienkie paski, układano je na desce i przykrywano druga warstwą pasków, biegnących prostopadle do poprzednich. Po zwilżeniu wodą ubijano papirus młotem lub prasowano, przy czym wypływający sok sklejał paski na jednolitą masę. Następnie kartę wygładzano i suszono na słońcu. Przy pisaniu skryba rozwijał zwój lewą ręką i w miarę pokrywania papirusu znakami, zwijał go prawą. Zważywszy rozmiary zwoju pracował najczęściej na ziemi po turecku, papirus spoczywał na opasce na biodrach i opierał się na kolanach do określenia znaków skryba używał trzciny długości około dwudziestu centymetrów, której koniec zależnie od potrzeby był rozszczepiony lub zaostrzony. Czarny atrament, bardzo gęsty i trwały, składał się z mieszaniny sadzy i wody z dodatkiem najpierw żywicy, później gumy arabskiej. Tytuły, nagłówki, początki rozdziałów oraz imiona bogów pisano czerwonym atramentem sporządzonym z cynobru, siarczku rtęci lub minii i tlenku ołowiu. Palimpsety, czyli papirusy, z których zeskrobano poprzedni tekst, by nanieść nowy, dowodzą wysokiej ceny tego materiału. Dlatego do mniej ważnych notatek używano tańszej skały wapiennej lub ceramiki. Skóra jako materiał piśmienniczy znana już starożytnym Egipcjanom, ale droższa jeszcze od papirusu, stosowana była tylko do tekstów o najwyższej wartości. Ponadto ryto napisy w kamieniu.

Tajemnicę hieroglifów odkryto dopiero w 1822 roku, Kidy to Jean-François Champollion odczytał je ze sławnego „kamienia z Rosetty”. Ów kamień został znaleziony w 1799 roku podczas egipskiej wyprawy Bonapartego, w pobliżu Raszydu, portu na zachodniej odnodze Nilu, na wschód od Aleksandrii. Wyryto na nim napisy w trzech pismach: literami greckimi, pismem demotycznym i hieroglificznym. Wykonano to w 196 roku p.n.e. z okazji wstąpienia na tron dwunastoletniego Ptolemeusza V Epifanesa, na cześć którego kapłani zebrani w Memfis zredagowali dekret. Obecnie kamień z Rosetty znajduje się w British Museum w Londynie.

Mały François był cudownym dzieckiem i rodzina chętnie popisywała się nim. Rodzice powierzyli go opiece kanonika, który stwierdził, że w zakresie łaciny i greki nie może już nauczyć tego 11-letniego chłopca. W tymże roku Champollion maił okazję obejrzeć zabytki egipskie. Tu i ówdzie widniały na kamieniach tajemnicze i niezwykłe rysunki- hieroglify. Chłopiec poprzysięgał sobie, że w przyszłości je odczyta. Od tej pory wszystkie ściany i mury zasmarowywał hieroglifami. Dwa lata później Champollion doszedł do wniosku, że droga do odczytania egipskich hieroglifów wiedzie przez język koptyjski. Mając 18 lat został profesorem języków wschodnich, a otrzymawszy w Londynie kopię słynnego kamienia z Rosetty, prawidłowo odczytał pierwsze hieroglify. Gdy miał 22 lata, dokonał odkrycia, które poważnie posunęło badania nad pismem klinowym i wówczas to udało się mu odczytać hieroglify, przez co rozwikłał jedną z najciemniejszych tajemnic historii i otworzył drogę egiptologii.

Bibliografia:

1. George Jean, Pismo- pamięć ludzkości, przekład Łucja Cieślik, wydanie1, Wrocław, Wydanie Dolnośląskie, 1994

2. Karol Głombiński, Helena Szwejkowska, Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności, wydanie 1, Warszawa, PWN, 1971

3. Starożytny Egipt, pod redakcją Albertyny Szczudłowskiej, wydanie 2, Warszawa, PWN, 1978

4. Witold Paweł Cieńkowski, Poligloci i hieroglify, wydanie 1, Warszawa, Nasza Księgarnia, 1967

---