Asystent: dr Katarzyna Góralska

Ćwiczenie 3/ Prelekcja 3

Temat: Ekologia medyczna cz. III. Wybrane organizmy o znaczeniu medycznym.

GRZYBY O ZNACZENIU MEDYCZNYM

Grzyby potencjalnie chorobotwórcze to:

• Zygomacota (sprzężniaki)

• Ascomycota (workowce)

• Basidiomycota (podstawczaki)

W organizmie człowieka lub zwierzęcia grzyb rozmnaża się tylko bezpłciowo (faza anamorficzna); brak rozmnażania płciowego (faza telemorficzna)

Po łacinie nazwę choroby tworzymy, odejmując ostatnie 1, 2 litery nazwy grzyba/pasożyta i dodając końcówkę ` osis'; np.:

Aspergillus - aspergillosis

Candida - Candidosis

CANDIDA SP

Są to najbardziej rozpowszechnione grzyby chorobotwórcze.

Posiadają formy przetrwalnikowe - chlamydospory.

Candida nie wytwarza pseudostrzępek (a jedynie blastospory)

Candida albicans

• Workowiec

• Kolonie kremowe, lśniace, gładkie, w miarę starzenia pofałdowanene. Nie wrastają w podłoże

• Kiełkujące blastospory w obecności surowicy (zwłaszcza ludzkiej) tworzą krótkie pseudostrzępki - `germ tubes'

• Najczęstszy czynnik etiologiczny grzybic narządów uogólnionych

Candida tropicalis

• Workowiec

• Kolonie kremowe lub białe lekko lsniące i z wypukłym środkiem gładkie, w miarę starzenia pofałdowane promieniście, o postrzępionym brzegu

Candida sp powodują:

• Grzybice skóry, paznokci, błon śluzowych, jamy ustnej, przewodu pokarmowego, narządów rozrodczych

• Grzybice głębokie - układu oddechowego, dróg moczowo-płciowych, przełyku, otrzewnej, osierdzia, mięśnia sercowego, opon mózgowych, gałki ocznej. Szczególnie niebezpieczne przy niedoborach odporności - pacjenci z AIDS lub po przeszczepach

Rhodotorula rubra

• Podstawczak

• Kolonie czerwone, łososiowe lub różowe, błyszczące gładkie

• Komórki wegetatywne pączkujące cylindryczne lub kuliste

• Syntetyzuje i magazynuje karoteny

• Wywołuje grzybice narządowe i uogólnione

Geotrichum candidum

• Workowiec

• Kolonie białe lub kremowe gładkie; potem puszyste

• Komórki wegetatywne o różnych kształtach; tworzą czasem blastospory i pseudostrzępki. Zawsze występują strzępki prawdziwe i artrospory

• Powoduje grzybice (geotrychoza) skóry, paznokci, przewodu pokarmowego, układu oddechowego, narządów płciowych

Secale cornutum - sporysz

• Przetrwalnik (ergot) buławinki czerwonej (Claviceps purpurea)

• Zastępuje ziarniak w kłosach zbóż i traw

• Zawiera zespół alkaloidów, pochodnych kwasu lizergowego, porażających zakończenia nerwów współczulnych i pobudzających do skurczu mięśnie gładkie (macicy, obwodowych naczyń krwionośnych…)

• Przy zatruciu wystpuje pobudzenie ośrodkowego układu nerwowego

• Zawiera alkaloidy peptydowe (ergotoksyna, ergotamina) i aminowe

Objawy zatrucia sporyszem:

• Bóle brzucha

• Wymioty

• Biegunka

• Zawroty i bóle głowy

• Zaburzenia czucia i widzenia

• Drgawki

• Duszności

• Porażenie oddechu

Sporysz jest składnikiem niektórych preparatów stosowanych w położnictwie i ginekologii, w nerwicach, migrenach.

Substancje toksyczne owocników grzybów to związki chemiczne o różnym mechanizmie działania:

• Cytotoksycznym

• Blokującym metabolizm alkoholu etylowego - kopryna u czernidlaka

• Muskarynowym - muskaryna w muchomorach, w borowiku ponurym, borowiku szatańskim

• Atropinopodobnym

• Halucynogennym - psylocyna, psylocybina - pierścieniaki

• Gastroenterotoksyczne - gąski, muchomory, pieczarki, gołąbek wymiotny.

Muchomor sromotnikowy (Amanita phalloides)

• Śmiertelnie trujący!!!

• Gładki, oliwkowy/żółto-zielony/oliwkowozielony kapelusz, biały trzon i blaszki, duży, słabo prążkowany pierścień na trzonie. Bulwiasta, zgrubiała nasada trzonu otoczona wysoką, odstającą pochwą.

• Zarodniki eliptyczny z wyrostkiem (apikulem) bezbarwne, o gładkiej powierzchni

• Amatoksyny (termostabilne!) uszkadzają błonę sluzową układu pokarmowego, doprowadzają do martwicy wątroby, kanalików nerkowych

• Fallotoksyny (termolabilne) inhibitory enzymów wielu procesów metabolicznych

Zatrucia śmiertelne po spożyciu 50g grzyba!!!

Objawy zatrucia muchomorem sromotnikowym:

Po 8-40 godzinach:

• Nudności

• Bóle brzucha

• Wymioty i biegunka

• W konsekwencji odwodnienie i wstrząs sercowo-naczyniowy

• Tachykardia

• Spadek ciśnienia tętniczego

Po 3-4 dniach

• Uszkodzenie wątroby

• Żółtaczka

• Skaza krwotoczna

• Niewydolność nerek

• Kwasica metaboliczna

Młode owocniki często mylone z: młodymi purchawkami, pieczarkami polnymi

Pieczarka polna

• Biała

• Młoda ma różowe blaszki

• Pierscień na trzonie karbowany

• Brak pochwy u nasady trzonu

Krowiak podwinięty

- niejadalny, po zjedzeniu nie wywołuje objawów, ale toksyny są kumulowane w organizmie.

ROŚLINY O ZNACZENIU MEDYCZNYM

Roślinne substancje toksyczne:

• Alkaloidy -są metabolitami wtórnymi; są to pierścieniowe związki chemiczne zawierające azot w pierścieniu (np. kofeina, solanina, kolchicyna, nikotyna)

• Glikozydy cyjanogenne - związki składające się z części cukrowej i niecukrowej (zawarte w gorzkich migdałach, nasionach wiśni, brzoskwini, moreli, śliw)

• Glikozydy nasercowe (np. w naparstnicy)

• Olejki eteryczne

• Aminokwasy niebiałkowe

• Peptydy

• Białka (np. toksalbumina rycyna z rącznika pospolitego powoduje aglutynację i hemolizę krwinek; inhibitor trypsyny z soi; fitohemaglutyniny z roślin motylkowych)

• Saponiny - obniżające napięcie powierzchniowe

Atropa belladonna L. - pokrzyk wilcza jagoda

• Liście, kłącza i całe ziele są wykorzystywane w lecznictwie

• Jagody są trujące

• Ciała czynne: alkaloidy, flawonoidy i garbniki

• Główne alkaloidy:

• L-hioscyjamina

• Atropina

• Skopolamina

• Belladonina

Alkaloidy te porażają nerwy przywspółczulne autonomicznego układu nerwowego, działają rozkurczowo na mięśnie gładkie (głównie oskrzela i przewód pokarmowy) - działanie parasympatykolityczne, powodują tachykardię, pobudzenie psychoruchowe, rozszerzenie źrenic, suchość w ustach, konwulsje, zaburzenia świadomości, drgawki.

Dawka śmiertelna - 5-10 owoców, 4 dla dzieci do lat 12

Datura stramonium L. - Bieluń dziędzierzawa

• Ciała czynne: alkaloidy, flawonoidy, saponiny

• Zawiera te same alkaloidy co belladonna (ma więcej skopolaminy, która poraża ośrodkowy układ nerwowy i nerwy obwodowe - działanie parasympatykolityczne)

Dawka śmiertelna - 15 nasion (znajdują się w charakterystycznej torebce nasiennej)

Działa przeciwastmatycznie, rozkurcza oskrzela i układ pokarmowy

Zatrucie belladonną/daturą

Węgiel aktywowany, powodowanie wymiotów, picie wody w dużych ilościach

Digitalis purpurea L. - naparstnica purpurowa

• Zawiera glikozydy nasercowe (purpurea glikozydy A i B)

Digitalis lanata - naparstnica wełnista

• Białe kwiatki

• Zawiera lanatocydy A, B, C, D i E, które mają silniejsze działanie od glikozydów naparstnicy purpurowej, ale słabiej się kumulują.

Glikozydy nasercowe hamują działanie pompy sodowo-potasowej w błonie komórkowej zmieniając przez to potencjał jonowy, przez co zaburzają bodźce, a przez to rytm serca:

• Efekt inotropowy i tonotropowy + (wzrost siły skurczów i napięcia mięśnia sercowego)

• Efekt chronotropowy i dromotropowy - (spadek częstości skurczów i pobudliwości serca - hamowanie przewodzenia bodźców do mięśnia sercowego)

Zwierzęta jadowite i pasożyty człowieka

Leiurus sp (skorpion)

• Wolnożyjący pajęczak

• Prowadzi nocny tryb życia

• Aktywny tylko w sezonie letnim

• Występuje w krajach klimatu gorącego

• Jad niektórych skorpionów zawiera neurotoksyny powodujące gwałtowne reakcje ogólne bez uprzednich objawów miejscowych

• W ciągu 24-48 godzin może dojść do śmierci z powodu niewydolności układu oddechowego/krążenia (zwłaszcza u dzieci)

Anopheles maculipennis (komar widliszek)

• Występuje na terenie Europy i Azji południowo-zachodniej

• Narząd gębowy kłująco-ssący

• Tylko samica pije krew - narząd gębowy samca zredukowany

• Kłuje wiosną i latem o zmierzchu, w nocy i o świcie

• Rozwija się w naturalnych zbiornikach wodnych zawierających czystą, dobrze natlenowaną wodę

• W klimacie umiarkowanym rozwija się 3-4 tygodnie

• Ślina zawiera składniki drażniące i u osób wrażliwych może wywoływać odczyny alergiczne

• Przenosi pierwotniaki z rodzaju Plasmodium wywołujące malarię

Culex pipiens (komar kłujący)

• Występuje w Europie, Azji, Afryce i Ameryce Północnej (również w Polsce pospolity)

• Polimorficzny

• Środowisko miejskie, podmiejskie

• Brązowo-żółty

• Samica odżywia się krwią zwierząt/człowieka (samiec nie)

• Najczęściej kłują w sierpniu i na początku września

• Potrafią kłuć zimą - w ciepłe dni lub w klimatyzowanych pomieszczeniach

• Ślina powoduje świąd, który u osób wrażliwych może wywołać stany zapalne skóry

• Przeosi ornitozy oraz wirusy neurotropowe z ptaków domowych/dzikich m.in. na ludzi

Apis mellifera (pszczoła miodna)

• działanie jadu pszczoły: neurotoksyczne, krwotoczne (uszkadza naczynia krwionośne), cytotoksyczne, hemolityczne

• substancje czynne:

• substancje niskocząsteczkowe (kwas mrówkowy, aminy biogenne histamina [mediator reakcji uczuleniowej])

• peptydy (milityna, kininy, czynnik degranulujący mastocyty)

• proteiny (hialuronidaza, fosfolipaza A, fosfataza, esteraza)

• skutki użądlenia:

• reakcja uczuleniowa, obrzęk, świąd, pokrzywka, osłabienie, ucisk w klatce piersiowej, bóle i skurcze brzucha, nudności, zawroty głowy, senność, trudności w oddychaniu, wymioty, biegunka

• wstrząs anfilaktyczny (u nadwrażliwych): spadek ciśnienia krwi, sinica, splątanie, utrata przytomności, śmierć

• dawka śmiertelna

• (masa 70 kg - dorosły) 245 mg (ok. 500 użądleń)

• (masa 5 kg - noworodek) 20 mg (ok. 40 użądleń)

• pierwsza pomoc

• (podskórnie/dożylnie) 0,2-0,5 ml roztworu adrenaliny 1:1000

• środek przeciwhistaminowy

• osoby uczulone powinny nosić ze sobą pakiet (tak na wszelki wypadek)

Paravespula(Vespula) vulgaris (osa zwyczajna)

Składniki jadu żądłówek:

• Toksoalbuminy

• Kwas mrówkowy

• Histamina

• Acetylocholina

• Liczne enzymy np. hialuronidaza

Jad jest trujący tylko wchłonięty droga pozajelitową. Dawka śmiertelna dla dorosłego wynosi ok 245mg (ok 500 użądleń); dla dzieci - ok 20mg (40 użądleń)

Szczególnie niebezpieczne są użądlenia w okolice szyi i głowy (działanie jadu na ośrodkowy układ nerwowy) i krtani lub gardła (ryzyko uduszenia)

Użądlenie jest bolesne i pozostawia miejscowy obrzęk.

Pomaga cebula, Altacet, wapno i popiół z papierosa rozrobiony z wodą.

W każdej populacji ok. 2% to osoby pierwotnie nadwrażliwe. U nich użądlenie powoduje wstrząs anafilaktyczny prowadzący do śmierci.

OSA

• Agresywna

• Występują w znacznej liczebności w danym miejscu

• Mogą być niebezpieczne dla człowieka

• Gniazdo jest zbudowane z przeżutego drewna, „kartonu”, z wypełnionymi powietrzem przestrzeniami pomiędzy. Można je znaleźć w ziemi lub miejscach osłoniętych

ŻĄDŁĄ

• U pszczoły ma ono ząbki niepokryte pochewką (pszczoła żądli tylko raz)

• U osy ząbki pokryte pochewką (może żądlić wielokrotnie)

Vespa crabro (szerszeń)

• Roślinożerny

• Charakterystyczna „maska” żółta na głowie

• Do 3/4 cm długości

• Nieagresywny

• Nieniepokojony nie jest skłonny do ataku

• Gniazdo z masy papierowej

Sarcophaga haemorrhoidalis (ścierwica)

• Kosmopolityczna (rzadsza w Europie północno-wschodniej)

• Ma 10 do 15 mm długości

• Na odwłoku widoczna szachownica

• Jajożyworodna

• Larwy umiejscawiają się w okolicach naturalnych otworów ciała; ran

• Pasożyt przygodny - w jelicie

• Larwy mają zdolność czynnego wnikania do tkanek. Powodują muszyce (powstają wtedy ropnie i zgorzele)

• Larwy często spotykane w padlinie i kale ludzkim

Bufo bufo (ropucha szara)

• Jeden z największych płazów w Polsce

• Posiada gruczoły jadowe w brodawkach skórnych:

• Bufoteninu o właściwościach nasennych (aminy biogenne)

• Bufogeniny o działaniu i budowie podobnych do glikozydów nasercowych, np. bufotalina (toksyny steroidowe)

• Krew ropuchy jest trująca

Vipera berus (żmija zygzakowata)

• Jedyny jadowity wąż w Polsce

• Brązowa, srebrzysta albo czarna z zygzakiem na grzbiecie; na głowie X albo Y

• Prowadzi nocny tryb życia, ale poluje również w dzień

• Lubi miejsca suche, nasłonecznione

• Produkuje niewiele jadu i jest on bardzo groźny

• Niedrażniona nie atakuje:

• Jad:

• Hemoragina (uszkadza ściany naczyń)

• Krwawienie z nosa

• Krwiomocz

• Wynaczynienie krwi

• Hemolizyna (powoduje rozpad erytrocytów)

• Niedokrwistość

• Żółtaczka

• Neurotoksyny (porażają ośrodkowy układ nerwowy)

• Zawroty głowy

• Nudności

• Wymioty

• Hialuronidaza (enzym trawiący polimer kwasu hialuronowego - głównego składnika istoty podstawowej tkanki łącznej)

• Ułatwia rozprzestrzenianie się jadu

• Dawka śmiertelna: 100-175mg

• Pierwsza pomoc:

• Unieruchomić kończynę

• Niektórzy uważają, że należy założyć szeroką opaskę kilka cm nad ukąszeniem

• Serum antivipericum - surowica przeciw jadowi żmii

---