Dzieje integracji europejskiej w XX w.

Pierwsze inicjatywy integracyjne pojawiły się już na początku lat 20. pod wpływem tragicznych doświadczeń I wojny światowej, upadku pozycji Europy w świecie i licznych konfliktów między państwami europejskimi (graniczne, gospodarcze). W 1924 austriacki arystokrata — Richard Coudenhove-Kalergi — ogłosił Manifest Paneuropejski, zawierający koncepcję stworzenia z państw europejskich (poza Rosją i W. Brytanią) federacji 
o nazwie Paneuropa. Miała ona obejmować także zamorskiej kolonie europejskie. W następnych latach koncepcja ta zyskała sporą popularność. W tych też latach pojawił się pierwszy pomysł integracji gospodarczej (niem.-fr. kartel stalowy w 1926). Jednak żadne z państw oficjalnie nie opowiedziało się za integracją. Zmiana nastąpiła w 1929, gdy na forum Ligi Narodów sprawę zjednoczenia podniósł wybitny polityk fr., premier i minister spraw zagranicznych, Aristide Briand. Zlecono mu przygotowanie szczegółowego memorandum, które w 1930 jednak zostało odrzucone przez rządy europejskie. Pogłębiający się kryzys gospodarczy oraz upadek w Niemczech demokracji w 1933 pogrzebały ostatecznie ideę integracji.

II wojna światowa przyniosła Europie niespotykane dotąd straty ludzkie i materialne. Nazistowski „nowy ład europejski” oznaczał dla części narodów eksterminację, dla pozostałych niewolę i wyzysk gospodarczy. W dyskusjach toczonych na emigracji i w okupowanych krajach powróciła koncepcja pogłębienia współpracy między europejskimi narodami jako warunku przyszłego pokoju. Za zjednoczeniem opowiedzieli się przedstawiciele antyhitlerowskich ruchów oporu (deklaracja genewska z 1944), politycy przebywający na emigracji w W. Brytanii proponowali powołanie różnych federacji (polsko-czechosłowacka, jugosłowiańsko-grecka, Beneluks).

Z wojny Europa wyszła doszczętnie zniszczona i dodatkowo uzależniona od pozaeuropejskich mocarstw — USA i ZSRR. Ekspansja komunizmu doprowadziła do rozbicia koalicji antyhitlerowskiej i rywalizacji między supermocarstwami o przywództwo w powojennym świecie. Powstanie 2 bloków polityczno-wojskowych doprowadziło w końcu lat 40. także do podziału Europy („żelazna kurtyna” Winstona Churchilla 
). Jej część środkowowsch., wraz ze wsch. Niemcami, znalazła się pod panowaniem radzieckim. System demokratyczny został tam obalony, a gospodarkę przekształcono na wzór radziecki. Interesom radzieckim służyły również takie organizacje „integrujące” państwa bloku wschodniego jak RWPG 
czy Układ Warszawski. Państwa Europy Zachodniej wraz z Wielką Brytanią zacieśniły sojusz z USA i skorzystały z pomocy gospodarczej w odbudowie. Pomoc objęła również zachodnie strefy okupacyjne Niemiec. Proces integracji na następne 50 lat został ograniczony do zach. części kontynentu.

Już w 1946 były premier bryt. — Churchill — wzywał do utworzenia Państw Zjednoczonych Europy. W 1948 w Hadze odbył się kongres zwolenników integracji, na którym połączono organizacje proeuropejskie. W tym samym roku państwa zachodnioeuropejskie utworzyły sojusz wojskowo-polityczny — Unię Zachodnią (od 1955 Unia Zachodnioeuropejska). W 1949 większość państw zachodnioeuropejskich wraz z USA i Kanadą utworzyła sojusz militarny (NATO) 
. Osłabił on jednak Unię Zachodnią. Początkiem jednoczenia politycznego miało być powołanie w 1949 Rady Europy, jednak wobec niechęci Brytyjczyków do zacieśniania związków z kontynentem organizacja ta nie odegrała przeznaczonej jej roli. Ujawnił się przy tym spór o kształt przyszłej zjednoczonej Europy, zakres ograniczenia suwerenności jej członków i głębokość integracji politycznej (państwo związkowe czy związek państw). Federaliści uważali, że należy utworzyć państwo federalne na wzór USA lub Szwajcarii, rządzone przez ponadnarodową władzę federalną, z określoną konstytucyjnie autonomią dla państw-członków. Unioniści opowiadali się natomiast za konfederacją 
, wzorowaną na sojuszu z lat wojny, której podstawą byłaby współpraca na szczeblu centralnym (rządowym) z zachowaniem suwerenności państwowej. Ten podział wśród zwolenników integracji europejskiej jest widoczny do dziś. Postęp integracji był możliwy dzięki funkcjonalistom. W poglądach na kształt zjednoczonej Europy byli zbliżeni do federalistów, różnili się co do metod ich urzeczywistniania. Sądzili oni, że odgórne utworzenie państwa europejskiego jest jeszcze niemożliwe, gdyż koncepcja suwerennego państwa jest zbyt mocno zakorzeniona w umysłach ludzi, a europejska tożsamość słabsza niż poczucie narodowe. Proponowali wieloetapowe budowanie jedności europejskiej — począwszy od łączenia poszczególnych dziedzin gospodarki. Takiemu podejściu sprzyjało udzielenie Europie pomocy przez USA (plan Marshalla w 1947), które wymogły utworzenie przez Europejczyków jednej organizacji w celu zarządzania środkami (1948 — Europejska Organizacja Współpracy Gospodarczej OEEC, od 1960 Europejska Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju OECD). Do 1950 Europa otrzymała tą drogą 13 mld dolarów. Słaba pozycja Rady Europy zachęciła do wysunięcia na plan pierwszy koncepcji integracji gospodarczej. W 1950 fr. minister spraw zagranicznych — Robert Schuman — przedstawił pomysł zintegrowania produkcji stali i wydobycia węgla, którego autorem był wieloletni zwolennik zjednoczenia Europy — Jean Monnet. Dla Francji plan ten oznaczał poddanie międzynarodowej kontroli odradzającego się przemysłu ciężkiego RFN. Plan Schumana poparł kanclerz RFN — Konrad Adenauer — widzący w integracji europejskiej szansę na zniesienie ograniczeń wynikających z okupacji Niemiec. Plan został przyjęty przez 6 państw: Francję, RFN, Włochy i kraje Beneluksu 
. W 1951 powołały one Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS). W ten sposób stworzone zostały podstawy późniejszej integracji. Pogłębiająca się zimna wojna 
, obawy przed zagrożeniem radzieckim stały się impulsem do dalszych działań. Rozwiązania wymagał także problem remilitaryzacji RFN. Francja, obawiająca się odtworzenia samodzielnej niem. armii, zaproponowała powołanie Europejskiej Wspólnoty Obronnej oraz zintegrowanej armii europejskiej z udziałem Niemców.

Do życia powołać miano również Europejską Wspólnotę Polityczną (EWP). Planów tych nie zrealizowano wobec sprzeciwu parlamentu fr. obawiającego się ograniczenia suwerenności i poddania armii europejskiej dowództwu NATO. Problem sił zbrojnych nie został rozwiązany właściwie do dziś, co ogranicza rolę Europejczyków w samodzielnym, bez pomocy NATO, zażegnywaniu konfliktów na kontynencie (Bałkany w latach 90. XX w.).

Fiasko integracji polityczno-wojskowej skłoniło członków EWWiS do powrotu do zacieśniania związków gospodarczych. W 1955 konferencja ministrów spraw zagranicznych „szóstki” 
przyjęła memorandum opracowane przez komitet Paula-Henriego Spaaka. Oznaczało to rozszerzenie integracji na pozostałe dziedziny gospodarki. W III 1957 członkowie EWWiS podpisali tzw. traktaty rzymskie 
, powołujące Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EURATOM). Stopniowo na obszarze Wspólnot miał zapanować swobodny przepływ towarów, usług, ludzi i kapitału. 1 I 1958 nastąpiło otwarcie Wspólnego Rynku. Organy Wspólnot połączyły się w 1965. Najważniejsze z nich to: Rada Ministrów, Komisja (ob. 20 komisarzy) i Europejski Trybunał Sprawiedliwości. Powołano również Parlament Europejski, początkowo złożony z delegacji parlamentów. Pogłębianie integracji napotkało jednak na sprzeciw prezydenta Francji Charlesa de Gaulle'a. Z tego powodu nie wprowadzono w życie zasady decydowania większością głosów w organach Wspólnot (tzw. kompromis luksemburski z 1966).

Do początku lat 70. nie zwiększono również liczby członków (weto fr. wobec członkostwa bryt.). Integracja została wyraźnie zahamowana, mimo sukcesów gospodarczych i wzrostu poziomu życia w krajach członkowskich. Dopiero w 1973 do „szóstki” dołączyły W. Brytania, Dania i Irlandia. W 1974 utworzono Radę Europejską złożoną z szefów rządów. W 1979 odbyły się pierwsze bezpośrednie wybory do parlamentu europejskiego. Kolejne poszerzenia nastąpiły w 1981 (Grecja) i 1986 (Portugalia i Hiszpania). W połowie lat 80. powrócono do prób pogłębienia integracji. W 1985 przyjęto w Schengen układ o zniesieniu kontroli granicznej wewnątrz wspólnot. Jednolity Akt Europejski z 1986 wprowadził decydowanie większością głosów w sprawach dotyczących Wspólnego Rynku oraz zasadę subsydiarności, zwiększającą rolę władz lokalnych. W 1992 podpisano w Maastricht układ o Unii Europejskiej (UE), która wchłonęła Wspólnoty. Zapowiedziano prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz w zakresie spraw wewnętrznych i sprawiedliwości (wraz z wspólną polityką gospodarczą tworzą tzw. 3 filary UE). Wprowadzono obywatelstwo UE. Od 1999 w UE obowiązywała w rozliczeniach handlowych wspólna waluta, euro 
 
, która w 2002 całkowicie zastąpiła waluty narodowe (poza W. Brytanią, Danią i Szwecją). Realizacja traktatu z Maastricht, wobec oporu niektórych państw (W. Brytanii, Danii), nie została dotąd zakończona. W 1995 przyjęto do UE Austrię, Finlandię i Szwecję. Chęć przystąpienia do UE zgłosiły też państwa Europy Środkowo-Wschodniej, po upadku komunizmu. Negocjacje akcesyjne z nimi prowadzono 1998-2003. Perspektywa kolejnych poszerzeń uczyniła konieczną reformę Unii, rozpoczętą podpisaniem w 1997 Traktatu Amsterdamskiego. Zasadnicze znaczenie w sprawie rozszerzenia UE oraz reformy administracyjnej miały też uzgodnienia z Nicei (Traktat Nicejski) przyjęte w 2001. 1 V 2004 miało miejsce przyjęcie do UE dziesięciu nowych członków: Cypru, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Malty, Polski, Słowacji, Słowenii i Węgier.

---