PARCJALNE ZABURZNIA ROZWOJU RUCHOWEGO - PROCESÓW WYKONAWCZYCH U DZIECI

1. Motoryka

Człowiek funkcjonuje w środowisku dzięki nieustannym procesom regulacji.

Wg J. Reykowskiego są to procesy:

• Orientacyjne

• Intelektualne (poznawcze)

• Wykonawcze (reakcje motoryczne + werbalne)

Motoryka związek z psychiką => to samo zadanie - reguluje stosunki człowiek-otoczenie.

Rozwój fizyczny:

• 
  Somatyczny - anatomiczny podstawa rozwoju motoryki.

• Funkcjonalny - fizjologiczny

Poziom rozwoju ruchowego zależy od rozwoju układu:

• kostnego,

• mm,

• przemiany materii + wydzielania wewn

• nerwowego

Analizator kinestetyczno - ruchowy => neurofizjologiczne podłoże motoryki

2 części:

• czuciowa

• ruchowa

Czuciowa => odbiór inf. z powierzchni skóry (dotyk, ucisk) + poruszających się części ciała (czucie ruchu)

Budowa:

• receptor

• droga dośrodkowa

• ośrodek

Ośrodek:

• pola pierwszorzędowe (projekcyjne) - uświadomienie wrażeń dotyku i ruchu

• pola drugorzędowe - analiza + synteza bodźców (stereognozja - spostrzeganie dotykiem przedmiotów)

Złożone ruchy dowolne - wykonywanie elementów w łańcuchu ruchów prostych => po zautomatyzowaniu - stereotyp ruchowy o płynnej „melodii kinetycznej”.(warunek - współdziałanie okolic korowych: czuciowej i ruchowej).

• droga odśrodkowa - początek pole 4 (pole piramidowe), impulsy z kory do mm; umożliwia proste ruchy dowolne

pole 6,8 - pola drugorzędowe ruchowe; złożone i precyzyjne ruchy; nadawanie płynności („melodii kinestetycznej”) ruchom, tworzenie nawyków ruchowych

Część czuciowa i ruchowa współpraca - sprzężenie zwrotne.

Analizator kinestetyczny - podział na układy ruchowe:

• piramidowy - pole 4 + drogi piramidowe => ruchy dowolne

• pozapiramidowy - pola czuciowo-ruchowe + drogi pozapiramidowe => ruchy automatyczne

Płaty czołowe - pola 9-11,46; integracja + planowanie działania + porównywanie wyników + korekcja

Prawidłowe funkcjonowanie analizatora k-r + stymulujące oddziaływanie środowiska = prawidłowy rozwój motoryczny dziecka.

2. Symptomy zaburzeń rozwoju ruchowego

Zaburzenia rozwoju ruchowego związane z:

• Nieprawidłowy rozwój fizyczny - wada narządu ruchu, brak ćwiczeń (unieruchomienie)

• Uszkodzenie CUN - dróg, ośrodka, np.:

• Pole projekcyjne analizatora skórno - kinestet. => brak czucia dotyku po przeciwnej stronie

• Uszk. pól drugorzędowych czuciowych => niemożność rozpoznanie przedmiotów dotykiem, afazja kinestet. - mylenie głosek zbliżonych pod wzg. artykulacji

• Uszk. pola 4 - niedowłady po przeciwnej stronie

• Uszk. pól drugorzędowych ruchowych - zaburzenia ruchów dowolnych, apraksja kinestet. - zaburz. ruchów precyzyjnych naprzemiennych, afazja ruchowa­ - ośrodek Brocka; rozumie mowę, ale nie może mówić, agrafia (ośrodek Exnera) - niemożność pisania, dysgrafia - niski poziom pisma

• Uszk. pól trzeciorzędowych w płacie czołowym - zaburz. celowych działań + wyższych procesów psychicznych

Objawy mikrozaburzenia rozwoju ruchowego wg H. Spionek:

• zaburzenia układu piramidowego - obniżenie sprawności pojedynczych ruchów

• zaburzenia układu pozapiramidowego - obniżenie płynności ruchów

W wieku przedszkolnym najczęściej spotykane zespoły zaburzeń:

• niezręczność ruchowa całego ciała => fragmentaryczne opóźnienie rozwoju ruchowego wyrażające się: brakiem precyzji + wzrostem napięcia mm + współruchami (synkinezjami)

objawy:

• opóźnienie w rozwoju ruchowym w stosunku do rówieśników

• niezręczność i brak koordynacji wzrokowo - ruchowej

• spowolnienie ruchów

• unikanie zabaw

• niedorozwój ruchowy (debilizm ruchowy) - gdy przetrwały do wieku dojrzałego

konsekwencje:

• wymagana pomoc osób 3-cich

• postawa lękowa + negatywizm (wyśmiewane, poprawiane)

• samotnicy (unikanie kontaktu ze zdrowymi dziećmi)

• niezręczność manualna => wg H. Nartowskiej

• opóźnienia w rozwoju praksji (umiejętność posługiwania się przedmiotami codziennego użytku),

• brak precyzji ruchów drobnych - za duże/za małe napięcie mm + brak koordynacji ruchów palców, dłoni, przedramion

• zakłócenia koordynacji wzrokowo-ruchowej - pisanie, malowanie

• szybkość ruchów rąk niedostosowana do zadania

konsekwencje:

• utrudnione czynności samoobsługi

• niesamodzielność

• rysunki o uproszczonej formie i niskim poziomie graficznym, jakby niedbałe

• psucie zabawek, przedmiotów (łamanie kredek - za duże napięcie mm)

• rysunki ledwie widoczne (małe) - za małe napięcie mm

• „upraszczanie” prac - brak siły do np. wycinania

• chętniej posługiwanie się 1 ręką - z brak koordynacji obu rąk; trudność w zapinaniu guzików, sznurowaniu, ubieraniu

• trudność nabywania automaty zmów ruchowych - ruchy wolne, mało precyzyjne

• wyręczanie przez rodziców

• niska samoocena - kpiny kolegów

• unikanie rówieśników

3. Metody badania motoryki

Do oceny rozwoju ruchowego służą:

• wywiad­ - historia, tempo, harmonia, rytm, dynamika rozwoju

• obserwacja - czynności samoobsługowe, zabawy manipulacyjne, konstrukcyjne

• analiza wytworów - prace plastyczne, rysunki, wycinanki

• badania testowe, eksperymenty

• test N. Oziereckiego - do obliczania wieku i ilorazu rozwoju ruchowego

• „kreskowanie” Miry Stambak - miarą sprawności ruchowej liczba kresek wpisanych w kolejne kratki (1 cm X 1 cm) w ciągu 1 min

• „karty” Rene Zazzo - czas wyłożenia 32 kart

• orientacyjna ocena biegu, skoku w dal, rzutu

• test B. Wilgockiej-Okoń - zadania budujące dojrzałość do pisania

• H. Spionek - odtwarzanie figur prostych

• skale ocenowe

• N. C. Kepharta - ocena percepcji

• A. Somervell - ocena sprawności ruchowych

4. Postępowanie korekcyjno - wychowawcze

Im wcześniej tym lepiej.

Ćwiczyć dziecko w codziennych sytuacjach oraz podczas specjalnych zajęć.

Cele:

• usprawnienie ruchów (szybkości, precyzji, koordynacji)

• kształcenie umiejętności swobodnej kontroli napięcia mm (poszczególnych mm, siły nacisku)

Program ćwiczeń H. Nartowskiej:

• niezręczność manualna => usamodzielnienie samoobsługi, stwarzanie zajęć manipulacyjnych, zachęcanie do rysowania, budowania

ćwiczenia - wielokrotnie powtarzać

• malowanie farbami dużych kształtów

• kolorowanie obrazków

• rysowanie miękkimi przyborami (kredkami, pisakami) - wymagają małego nacisku

• odbijanie przez kalkę kształtów litero podobnych - precyzja

• wycinanie - po prostym, kole, załamaniach

• lepienie z plasteliny

• niezręczność ruchowa całego ciała => zachęcać do zabaw ruchowych, sportu, gimnastyki

ćwiczenia

• zabawy rzutne (piłka, ping-pong

• zabawy skoczne (skakanka)

• zabawy rytmiczne

• ćwiczenia na równoważni

• zawody z partnerem o zbliżonych możliwościach

• ćwiczenia relaksacyjne (J. Markiewicz, A. Polender) - obniżenie napięcia mm, rozwój zdolności regulacji stanu pobudzenia i hamowania w układzie kostnym

A. G. Boulinger - „Twoja noga, ramię spada, zdaje się śpisz”

H. Timichova - nasadka z masy plastycznej na ołówek, uchwyt prawidłowy, utwardzenie masy - nasadka utrwala poprawny chwyt

Profilaktyka - dostarczać dziecku jak najwcześniej okazji do ćwiczenia motoryki + organizować warunki stymulujące rozwój.

Zasady:

• uczyć obsługi zabawek

• chwalić, zachęcać, ośmielać

• młodsze dzieci - stworzyć sprzyjające warunki

• starsze - zajęcia kierowane przez nauczyciela

Program zajęć korekcyjno - wyrównawczych => dostosować do potrzeb dziecka + modyfikować w zależności od postępu terapii.

2. Lateralizacja i jej zaburzenia.

Lateralizacja - przewaga jednej strony podczas ruchowych czynności.

Lateralizacja czynnościowa - inaczej asymetria funkcjonalna.

Proces lateralizacji podczas rozwoju ruchowego ma charakter postępujący.

Asymetria ciała anatomiczna:

- różnica np. w budowie i umiejscowieniu między sobą parzystych organów ciała - nerki, płuca.

- jedna z półkul mózgu jest nieco większa od drugiej.

- asymetria funkcjonalna kończyn (praworęczność),

- asymetria funkcjonalna narządów zmysłów (dominuje jedno z oczu, uszu).

PRZYKŁAD ASYMETRII CIAŁA: MOJA TWARZ!!!

Asymetryczność jest powiązana ze specjalizacją funkcji:

- kończyny dolne wykonują inne zadania niż kończyny górne,

- lewa ręka wykonuje inne funkcje niż ręka prawa,

Specjalizacja i koordynacja ruchów rąk.

Ruchy obu rąk są odmienne:

- ręka wiodąca, np. prawa, wykonuje główną czynność,

- ręka podporządkowana - lewa - zapewnia lepsze warunki pracy ręki wiodącej - ruchowe tło.

Co warunkuje tzw. wysoki stopień precyzji i ekonomii ruchu?

Osiąga się go wówczas gdy JEDNA Z KOŃCZYN DOMINUJE, DRUGA ZAŚ Z NIĄ WSPÓŁPRACUJE ORAZ GDY OKO I RĘKA DOMINUJĄ PO TEJ SAMEJ STRONIE.

Powoduje to wytworzenie się układu RĘKA-OKO - jest podstawą koordynacji wzrokowo-ruchowej.

Lateralizacja - funkcjonalna dominacja jednej ze stron ciała związana jest z dominowaniem jednej z półkul mózgowych.

U osoby praworęcznej półkulą dominującą jest półkula lewa. Jest to spowodowane skrzyżowaniem dróg nerwowych.

Lateralizacja jednorodna prawostronna:

- dominacja prawego oka,

- dominacja prawej ręki,

- dominacja prawej nogi.

Jest to cecha charakteryzująca większość społeczeństwa.

Praworęczność sięga czasów prehistorycznych i jest cechą typowo ludzką.

Półkula lewa - tu mieszczą się ośrodki mowy i praksji - spotykane tylko u człowieka.

Często spotyka się sytuację, gdzie osoby ze skłonnością do leworęczności, uczą się obsługi prawą ręka i w konsekwencji w wieku dorosłym stają się osobami praworęcznymi.

Po urodzeniu tyle samo osób przejawia skłonności do prawo i lewo ręczności. Proporcje są równe. Jednak proceder przystosowywania osób do prawo ręczności, sprawia, że w życiu dorosłym osób praworęcznych jest w społeczeństwie 75%.

Czynniki sprzyjające rozwojowi praworęczności:

- umieszczenie pokrętła od telewizora po prawej stronie,

- układanie sztućców po prawej stronie,

- witanie się przez podanie prawej ręki,

- w kościele żegnamy się prawą ręką,

- w społeczeństwie - wyśmiewanie dzieci leworęcznych: lewus, mieć dwie lewe ręce, wstać lewą nogą, wziąć na lewo,

- przekonanie, że leworęczność jest złą cechą.

Procent osób leworęcznych zależy od postawy społeczeństwa do tego zjawiska. Jest inny w różnych krajach i na przestrzeni historycznej. Najczęściej podawana wartość - 7%.

Rozwój lateralizacji w ciągu życia dziecka.

- do 3 m.ż. - asymetria ułożeniowa - nie świadczy o dominacji jednej z półkul,

- od 3 do 6 m.ż. - symetria zwierciadlana ruchów - dziecko wyciąga obie rączki po przedmiot,

- po 6 m.ż. - moment rozwoju chwytu jedną rączką - pierwsze przejawy preferowania jednej z rąk.

- 1-2 r.ż. osłabienie przejawów lateralizacji - powód - rozwój chodu, który jest symetryczny - angażuje obydwie półkule.

- od 2 r.ż. - ponowny rozwój lateralizacji (chód jest już czynnością automatyczną):

> praworęczność ok. 2-3 r.ż.,

> leworęczność 3-4 r.ż.

- Ostateczna dominacja czynności ruchowych - do 6 r.ż.

- ostateczny rozwój lewej półkuli - od 7 r.ż. -kończy się w okresie szkolnym. Jeżeli się opóźnia - dziecko może mieć problemy w nauce.

OBJAWY ZABURZEŃ LATERALIZACJI.

Leworęczność - najczęściej uwarunkowana genetycznie.

Lateralizację jednorodną lewostronną (leworęczność potocznie) traktujemy jako odchylenie od normy w sensie statystycznym a nie klinicznym!!!

Konflikt dominacji - uaktywnienie ośrodków w półkuli niedominującej na skutek zmuszania dzieci leworęcznych (genetycznie) do posługiwania się prawą ręką.

Dzieci leworęczne nie różnią się intelektualnie od praworęcznych. Często mają kłopoty z powodu często mniejszej sprawności ruchowej rąk.

Trudności z opanowaniem techniki pisania lewą ręką:

- zamazywanie tekstu,

- zasłanianie napisanego tekstu - niemożność kontrolowania w sposób ciągły tego co się pisze,

- wzmożone napięcie mięśniowe z powodu innego ułożenia ręki w stawie nadgarstkowym:

- kurczowe zaciskanie palców,

- nadmierny nacisk pióra,

- łamanie grafitu ołówka i wyginanie stalówek,

Powoduje to:

- ograniczenie precyzji i zakresu ruchu,

- zwolnienie tempa czynności graficznych,

- większy wysiłek - szybsze zmęczenie.

- nienadążanie za grupą z pisaniem i niski poziom graficzny rysunku i pisma.

Dzieci takie zazwyczaj nie lubią zajęć graficznych, często przyjmują niewłaściwe ułożenie ciała, co sprzyja powstawaniem wad postawy.

U tych dzieci powstają wtórne zaburzenia nerwicowe i motywacyjne.

Pozostawienie dzieci leworęcznych przy ręce lewej nie rozwiązuje problemu, ponieważ sama technika pisania sprawia duży kłopot. Dzieci takie potrzebują pomocy specjalisty.

Zaburzeniom lateralizacji towarzyszy trudność w czytaniu i pisaniu. Specyficzne błędy dzieci leworęcznych:

- odwracanie liter, mylenie ich w ułożeniu pionowym, np. p i b, oraz poziomym p i d,

- przestawianie, zmiany kolejności liter,

- opuszczanie i dodawanie liter, sylab, wyrazów,

- niedokładne odczytywanie i zapisywanie liter,

- rysunki i pismo lustrzane - zwierciadlane odbicie przedmiotów, liter i cyfr,

- rozpoczęcie pisania i rysunku od prawej strony kartki do lewej (piszemy od lewej do prawej),

- odczytują wyrazy w kierunku od prawej do lewej, np. kos - sok, do - od,

- odczytywanie cyfr w sposób zwierciadlany, np. 21 - 12, 6 jako 9. Może to być w przyszłości powodem błędów w liczeniu.

TUTAJ POKAŻ RYSUNKI DZIECI W KOLEJNOŚCI:

6 - rysunek dowolny. Dziewczynka lat 7. Tu widać:

- zwierciadlane odtwarzanie liter oraz usytuowanie schodów i firanek. Pismo od prawej strony do lewej.

7 - dziewczynka z prawidłowym rozwojem umysłowym, lewooczność i oburęczność. Nieutrwalona orientacja w schemacie ciała i przestrzeni. Tu duże trudności w nauce czytania w przedszkolu.

8 - ta sama dziewczynka z trudnościami pisania w klasie pierwszej.

Zaburzenia osobowości u dzieci leworęcznych przestawianych „na siłę”:

- zaburzenia emocjonalne: płaczliwość, lękliwość, ataki złości, agresja,

- zaburzenia nerwicowe: jąkanie, moczenie nocne,

- poczucie mniejszej wartości,

- lękowa postawa wobec otoczenia,

- unikanie kontaktów społecznych,

- nadpobudliwość psychomotoryczna,

- niechęć do przedszkola, szkoły i wszelkich zajęć dydaktycznych.

Do zaburzeń lateralizacji zalicza się:

- brak dominacji jednej strony ciała - LATERALIZACJA SŁABA NIE USTALONA - jako stan przejściowy, po 6 r.ż. świadczy o opóźnieniu lateralizacji.

Stan trwały - oburęczność utrzymuje się do końca życia.

U dzieci słabo zlateralizowanych występują zaburzenia:

- trudności w nauce (dzieci obuoczne przeskakują literki w trakcie czytania),

- utrudnienie wytworzenia się orientacji w lewej i prawej stronie własnego ciała (dziecko nie umie wskazać gdzie jest prawa ręka (wymagane na poziomie 6 r.ż.), jest powodem trudności wykształcenia się orientacji w przestrzeni - trudność ze wskazaniem kierunku prawo, lewo,

- trudności z odwzorowaniem figur geometrycznych,

- trudności z odwzorowaniem liter i cyfr podobnego kształtu lecz inaczej ułożonych w przestrzeni (p,b,d,g) - niepowodzenie w nauce czytania i pisania.

- lateralizacja jednorodna - SKRZYŻOWANA - dominują narządy znajdujące się po obu stronach ciała (dziecko praworęczne, lewooczne, prawonożne) posiadają podobne trudności do lateralizacji słabej nieustalonej - zaburzenia współdziałania oka i ręki - zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej - ujawniają się podczas rysowania, czytania, pisania.

Nieprawidłowa lateralizacja nie musi być powodem do niepokoju, dopóki nie towarzyszą jej nieprawidłowe zaburzenia:

- motoryczne,

- percepcji wzrokowej,

- orientacji w przestrzeni,

- wtórne zaburzenia emocjonalne.

METODY BADANIA LATERALIZACJI

- wywiad z rodzicami - kiedy zauważono pierwsze przejawy lateralizacji, czy w rodzinie dziecka były osoby leworęczne,

- obserwacja zachowania się w różnych sytuacjach życiowych (TU WEŹ KOGOŚ DO POKAZANIA):

> którą ręką dziecko je, kroi, rysuje, myje się, rzuca piłkę, - POPROŚ ABY COŚ NAPISAŁ

> którą nogą kopie piłkę, - POPROŚ ABY KOPNĄŁ PAPIEREK

> którym okiem zagląda przez dziurkę od klucza, lunetę - ZWIŃ RULON I KAŻ SPOJRZEĆ.

> kazanie dziecku, aby pokazało jak się czesze, myje zęby,

>EKSPERYMENT - na podzieleniu kartki papieru każemy mu na każdej stronie narysować domek inną ręką. Porównujemy graficzny poziom rysunków. rys. 9

- próba obwodzenia kredką dwóch kół koncentrycznych - porównujemy obie ręce: czas wykonania, poziom graficzny rysunku, siłę nacisku kredki. KAŻ KOMUŚ NARYSOWAĆ!!!

- ocena dominacji nogi: polecenie wejścia na krzesło - obserwacja która noga jest pierwsza, podskoki na jednej nodze, gra w klasy. POPROŚ O ZROBIENIE TYCH RZECZY.

- dominacja ucha - sprawdzenie czy zegarek tyka - obserwujemy do którego ucha zbliży zegarek,

- dominacja oka - zaglądanie przez lunetę. Próba z testu R. Zazzo- polecenie aby dziecko popatrzyła na nas przez rulonik zwinięty z kartonu obydwoma oczyma od strony szerokiej. Z drugiej strony widać dominację któregoś z oczu. Jest bardziej widoczne. ZRÓB RULON

W przypadku wady wzroku lub niepełnej sprawności kończyn (niedawno przebyte złamanie) nie należy oceniać lateralizacji.

Wynik badania:

1. Określenie modelu lateralizacji:

1. Lateralizacja jednorodna prawostronna lub lewostronna,

2. Lateralizacja niejednorodna skrzyżowana,

3. Lateralizacja nie ustalona - słaba.

2. Ocena siły lateralizacji: np. wskaźnik siły dominacji ręki może być wskaźnik przewagi manualnej w teście lateralizacji R. Zazzo, oraz dane z wywiadu, określające którą kończynę dziecko preferuje.

3. Tempo procesu lateralizacji - również określane z wywiadu.

POSTĘPOWANIE KOREKCYJNO - WYCHOWAWCZE.

1. Okres niemowlęcy - swoboda wyboru ręki w czynnościach ruchowych.

2. Okres późniejszy - utrwalanie praworęczności u oburęcznych dzieci szczególnie gdy dominuje prawe oko (ze względu na to, iż wszystkie prawie urządzenia są przystosowane dla ludzi praworęcznych.

3. W wieku przedszkolnym wspieramy aktywność lewej ręki w przypadku dziecka lewostronnego i usprawniać ją motorycznie. Naleganie aby dziecko uruchomiło prawą rękę, często powoduje, że dziecko takie nie chce brać udziału w tych zajęciach, odczuwa niechęć. Dbamy aby dziecko przyswoiło sobie prawidłowe nawyki ruchowe:

- właściwy sposób trzymania ołówka (w 3 palcach),

- właściwy kierunek rysowania linii pionowych (z góry w dół),

- właściwy kierunek rysowania linii poziomych (od lewej do prawej),

- właściwy kierunek rysowania okręgów (niezgodnie z ruchem wskazówek zegara).

Usprawnianie kończyny górnej:

- trenować precyzję i szybkość ruchów,

- kształcić zdolność kontrolowania napięcia mięśni (co prze to rozumiecie? np. łamanie rysika w ołówkach)

- umiejętność rozluźniania mięśni i uruchamiania stawu nadgarstkowego,

- eliminować niepotrzebne ruchy.

Dziecko z nieprawidłową lateralizacją oraz leworęczne chronić przez wtórnymi zaburzeniami emocjonalnymi w skutek niewłaściwej postawy otoczenia.

Uspokoić rodziców:

- leworęczność to nic złego,

- nie podkreślać inności dziecka publicznie zwłaszcza przy rówieśnikach.

4. Koniec okresu przedszkolnego - konieczne badanie psychologiczne, aby u progu szkoły podjąć decyzję, którą ręką dziecko powinno pisać. Przy tej decyzji bierze się pod uwagę:

- dotychczasowy przebieg procesu lateralizacji,

- model i siłę lateralizacji,

- dominację oka,

- sprawność motoryczną obu rąk,

- sprawność intelektualną i postawę dziecka wobec swojej leworęczności,

5. Przeciwwskazania do przyuczania dziecka na prawą rękę:

- lateralizacja lewostronna,

- wczesna i silna dominacja lewej ręki,

- lewooczni,

- mała sprawność ruchowa prawej ręki,

- akceptujących swoją leworęczność,

- jąkających się.

Postulaty Sovaka dotyczące zajęć dzieci leworęcznych w specjalnych poradniach (dawna Czechosłowacja):

- dziecko leworęczne powinno siedzieć w ławce po lewej stronie od swojego kolegi,

- ćwiczenia powinno rozpoczynać od przyjęcia prawidłowej postawy i oparcia obu stóp o podłogę, kontrolowany prawidłowy sposób uchwycenia ołówka (3 palce, koniec górny ustalony w kierunku ramienia),

- gdy pisze w zeszycie z liniami - palce umieszcza pod liniami aby ich nie zasłaniać,

- zdj. 10 - ułożenie zeszytu w sposób zwierciadlany jak u praworęcznych (lewy górny róg po ukosie i do góry, prawy ku dołowi), nie dopuszczamy do przechylania głowy i tułowia - unikanie wad postawy.

- zajęcia poprzedzające ćwiczenia graficzne - cykl ćwiczeń w pozycji stojącej i rysowanie linii prostych, kręgów, spirali i innych różnie ułożonych w przestrzeni. Tablice zawieszone w płaszczyźnie pionowej. Cel - lewa ręka w sposób automatyczny w tej pozycji przyjmuje prawidłowe ułożenie, rozluźnienie napięcia mięśniowego rąk.

Wprowadzamy przerwy w zajęciach na odpoczynek i zajęcia relaksacyjne gównie dla kończyn górnych.

Motorykę rąk usprawniamy różnorodnymi zajęciami graficznymi z zastosowaniem rozmaitych narzędzi do rysowania.

6

---