Program „Żywioły”

W nauczaniu zintegrowanym jak i na wyższych szczeblach edukacji należy uczyć dzieci i młodzież twórczego myślenia zarówno realizując program nauczania jak i specjalny program edukacyjny „Żywioły dla klas I - III”, Autorami programu „Żywioły” są Krzysztof J. Szmidt i Jolanta Bonar. Program ten zawiera nowe rozwiązania teoretyczno-metodyczne powstałe na gruncie nowoczesnych koncepcji nauczania kreatywnego, dramy wychowawczej, pedagogiki zabawy, treningu myślenia twórczego i metod stymulacji procesów poznawczych.

Głównym celem programu jest „…wspieranie postawy twórczej uczniów, rozumianej - zgodnie z określeniem Jerzego Kujawińskiego - jako zespół dyspozycji emocjonalno - motywacyjnych, poznawczych, sprawczych, który w sprzyjających warunkach zewnętrznych pozwala dziecku reorganizować dotychczasowe doświadczenia i na podstawie jego składników tworzyć lub odkrywać coś dla niego nowego, pożytecznego”. Postawa twórcza uczniów klas I-III przejawia się bardziej
w sferze działalności praktycznej niż teoretycznej (w fazie rozwojowej dominuje typ myślenia konkretno - obrazowego). Twierdzenie to nie oznacza, że należy zaniechać kształtowania myślenia abstrakcyjnego, pojęciowego, metaforycznego, sugeruje tylko, że należy ograniczyć zakres celów poznawczych odnoszących się do wyższych procesów myślenia. Cele programu „Żywioły” odnoszą się do trzech sfer osobowości ucznia: sfery poznawczej, sfery emocjonalno - motywacyjnej i sfery działaniowej.

Cele w sferze poznawczej to:

• stymulowanie i rozwijanie wrażliwości wzrokowej, słuchowej i dotykowej;

• rozwijanie spostrzegawczości;

• kształtowanie umiejętności świadomej obserwacji rzeczy, zjawisk i ludzi;

• stymulowanie umiejętności odkrywania, formułowania i rozumienia problemów;

• rozwijanie umiejętności koncentracji uwagi;

• stymulowanie i rozwijanie wyobraźni twórczej;

• kształtowanie operacji umysłowych - analizy, syntezy, uogólnienia, kojarzenia transformowania i przewidywania;

• stymulowanie i rozwijanie zdolności twórczych- płynności, giętkości i oryginalności myślenia;

• poszerzanie wiedzy o rzeczach, zjawiskach i ludziach;

• umożliwienie dzieciom „otwarcia się” językowego.

Cele w sferze emocjonalno- motywacyjnej to:

• rozwijanie zaciekawienia problemami wymagającymi twórczego podejścia;

• rozwijanie i przekształcanie spontanicznej motywacji poznawczej w motywację świadomą, niezbędną do podejmowania dłuższych wysiłków poznawczych, fizycznych i artystycznych;

• kształtowanie umiejętności wyrażania własnych potrzeb, poglądów
  i zainteresowań;

• pomoc w pokonywaniu barier hamujących aktywność twórczą- nieśmiałości, obawy przed nieznanym, trwogi przed arcydziełem, antytwórczych przekonań;

• kształtowanie umiejętności odkrywania, rozpoznawania i wyrażania uczuć
  i emocji;

• pomoc w rozumieniu i akceptowaniu własnych i cudzych odczuć;

• kształtowanie pozytywnej samooceny i poszerzenie samowiedzy;

• kształtowanie zachowań prospołecznych i umiejętności współpracy w grupie zadaniowej, rozwijanie życzliwości i wrażliwości na potrzeby innych;

• wdrażanie do przyjmowania pochwał i krytyki ze strony innych osób, uczenie konstruktywnego komunikowania się i uważnego słuchania innych;

• ośmielanie i pobudzanie uczniów do aktywności własnej w rozwiązywaniu problemów otwartych - dywergencyjnych);

• budzenie i rozwijanie poczucia odpowiedzialności i podmiotowości w realizacji otwartych zadań problemowych;

• pomoc w minimalizowaniu postaw agresywnych i odreagowaniu napięć
  i konfliktów psychicznych.

Cele w sferze działaniowej uczniów to:

• rozwijanie samodzielności i wytrwałości w procesie odkrywania i rozwiązywania problemów;

• rozwijanie zdolności manipulacyjnych i konstrukcyjnych;

• pobudzenie i rozwijanie umiejętności ekspresyjnego wyrażania myśli i emocji
  w języku sztuki i poprzez spontaniczną dramatyzację;

• doskonalenie sprawności językowych i umiejętności wypowiadania się w opisie
  i opowiadaniu poprzez doświadczenia językowe;

• doskonalenie umiejętności integrowania sprawności umysłowych, emocjonalnych
  i praktycznych w rozwiązywaniu problemów dywergencyjnych .

Tak sformułowane cele dydaktyczno-wychowawcze autorzy programu proponują realizować na LEKCJACH TWÓRCZOŚCI w ramach istniejących już przedmiotów nauczania początkowego. Są to zajęcia gdzie, dzieci uczą się rozwiązywania problemów twórczych, jak również rozwijają potencjał twórczy. Są to lekcje działania i myślenia twórczego. Cele tych lekcji zostały podzielone ze względu na sferę, do której się odnoszą. Znawcy tego zagadnienia uważają , że kształcenie na etapie nauczania początkowego powinno mieć charakter integracyjny i wielopoziomowy. Celem tych lekcji jest nie tylko poszerzanie wiedzy, co pobudzenie myślenia, dociekliwości, wyobraźni., przeżyć emocjonalnych i umiejętności określania uczuć , ekspresji- jednym słowem rozwój ucznia a nie wiedzy. Ważne jest, żeby od najmłodszych lat nauki stymulować i kształtować twórcze zachowania dzieci oraz uczyć ich sztuki pokonywania przeszkód. Program edukacyjny „Żywioły” ma na celu wychowanie ucznia twórczego. Zdaniem autorów programu taki uczeń jest:

• aktywny i produktywny w procesie uczenia się,

• jest traktowany jako podmiot uczenia się, a nie przedmiot nauczania,

• uczy się w sposób samodzielny i osiąga zróżnicowane wyniki na wysokim poziomie,

• potrafi uczyć się i rozwiązywać problemy samodzielnie, z własnej inicjatywy, bez ustawicznej pomocy i inspiracji nauczyciela,

• jest ciekawy świata i ludzi, spostrzegawczy i wrażliwy na problemy, potrafi samodzielnie prowadzić obserwacje oraz odkrywać i formułować problemy,

• będąc wrażliwy łatwiej spostrzega ukryte elementy rzeczywistości, bierze w swym myśleniu pod uwagę zmysłowy, a nie tylko pojęciowy i abstrakcyjny wymiar rzeczywistości(barwy, dźwięki, zapachy itp.),

• chętnie podejmuje się zadań otwartych (dywergencyjnych) i o złożonym charakterze, trudność pociąga go i motywuje do pracy, a nie zniechęca i nie powoduje bezradności,

• jest odważy, chętnie podejmuje ryzyko rozwiązując problemy trudne lub nowe, lubi zgadywać i spekulować intelektualnie

• chętnie realizuje zadania wymagające zaangażowania potencjału intelektualnego, motywacji i działań, a więc pełni osobowości,

• jest gotów szukać rozwiązań lepszych, nowych, oryginalnych lub mało popularnych, korzystając z wielu źródeł informacji,

• nie obawa się wariantów zaskakujących i źle widzianych przez ogół, jest odporny na tak zwaną krytykę zewnętrzną,

• ma bogatą wyobraźnię twórczą, jest w stanie generować obrazy umysłowe cechujące się duża klarownością i oryginalnością, potrafi też kojarzyć ze sobą odległe zjawiska i fakty, tworząc nowości w skali przynajmniej subiektywnej,

• jest spontaniczny i zdolny do spontanicznej ekspresji własnych uczuć i myśli
  w języku sztuki lub dramy, dobrze się czuje improwizując i działając „na niby”,

• jest otwarty na pomysły i inspiracje płynące od innych osób, potrafi współpracować
  w grupie problemowej i tolerować często sprzeczne poglądy i pomysły członków grupy,

• jest samokrytyczny i ma rozwiniętą samoświadomość, a przy tym dodatni stosunek do samego siebie.

Wychowanie takiego człowieka, nie tylko ucznia, stanowi pozytywną ideę wyznaczającą cel lekcji twórczości w klasach początkowych. Krzysztof J. Szmidt
i Jolanta Bonar pisze, że „Program, który miałby podołać tym celom, musi być jednak oparty nie na skostniałej dydaktyce odtwórczości, ale na nowych treściach, metodach
i środkach wspomagania rozwoju twórczego, a więc na nowej psychodydaktyce kreatywności”. Do tej pory cele kreatywne wpisane były w istniejące już przedmioty nauczania początkowego i realizowane jakby ` na uboczu” głównego nurtu kształcenia. Nurt ten polegał na tym, że uczniowie musieli opanowywać wiadomości, które określone były w programie nauczania.

Kształtowanie postawy twórczej w ramach tradycyjnych lekcji pobudzali tylko kreatywni nauczyciele. Większość pedagogów uważała, iż „realizacja celów kreatywnych jest czymś wtórnym i pochodnym w stosunku do celów i zadań typu odtwórczego: najpierw uczeń powinien przyswoić sobie podstawowe wiadomości
i umiejętności nagromadzone przez społeczeństwo, a dopiero później będzie mógł je twórczo wzbogacić”. Autorzy programu edukacyjnego „Żywioły” przystępując do jego tworzenia chcieli uniknąć niebezpieczeństw i niedostatków schematycznej metodyki nauczania początkowego.

Pakiet edukacyjny przeznaczony jest dla klas I-III szkoły podstawowej
i obejmuje: „Program edukacyjny”, „Przewodnik metodyczny” dla nauczyciela, materiały do klasy I („Książka dla nauczyciela” i „Książka ćwiczeń dla ucznia”) do tematu ZIEMIA. Materiały do klasy II( „Ksiązka dla nauczyciela” i „Książka ćwiczeń dla ucznia”) do tematu WODA I OGIEŃ oraz materiały do klasy III („Książka dla nauczyciela” i „Książka ćwiczeń dla ucznia” do tematu POWIETRZE. Każda ksiązka składa się z czterech części.

Pierwsza część zatytułowana jest „Widzę i myślę” zawiera ćwiczenia i treści poznawcze dotyczące stymulowania i rozwijania procesów percepcyjnych
i umysłowych. Rozwijana jest więc zatem percepcja wzrokowa, słuchowa i dotykowa
a także rozwijana jest uwaga, koncentracja, obserwacja zjawisk i spostrzegawczość. Wiele ćwiczeń z tego zakresu odbywana jest na powietrzu, po to aby dzieci miały bezpośredni kontakt z „żywiołem”, wtedy stymulacja określonych procesów percepcyjnych i intelektualnych przebiega w sposób naturalny i zgodny
z charakterystyczną w tym wieku dominacją myślenia konkretnego. Ćwiczenia typowe tego działu to: nasłuchiwania odgłosów Ziemi i określania ich, układanie zdań
o wietrze, odgadywanie zastosowań ognia, wykonywanie prac rysunkowych pod tytułem „Deszczyk, deszcz, ulewa” itp.

Druga część „Myślę i czuję” to ćwiczenia odnoszące się do procesów
i zdolności intelektualnych oraz emocjonalnych. Szczególna uwaga została poświęcona tutaj zadaniom, które pobudzają zdolność twórczego myślenia, takim jak: dostrzeganie problemów, ich formułowanie, oryginalność, płynność i giętkość myślenia, analiza i synteza, przekształcanie informacji, kojarzenie faktów i zjawisk. Nauczyciel w tej części znajduje również ćwiczenia kształtujące umiejętności odkrywania, rozpoznawania, i określania emocji i uczuć. Niektóre ćwiczenia służą wdrażaniu dzieci do współpracy w grupie i uczeniu się tolerowania i otwartości w stosunku do przejawów twórczej aktywności kolegów. Zawarte są również w tej części zadania, które zachęcają i ośmielają uczniów do rozwiązywania problemów, usuwają lub przynajmniej minimalizują bariery utrudniające twórcze działania jednostki.

W kolejnej części pod tytułem „Czuję i myślę” znajdują się ćwiczenia, które doskonalą umiejętności określania i wyrażania emocji i uczuć. Pomagają również uczniom w rozwoju ich podstawowych zdolności wyobrażeniowych, dla których istotne emocje stanowią istotny bodziec.

Krzysztof J. Szmidt i Jolanta Bonar piszą: „ Kanwą wielu ćwiczeń pobudzających zdolności obrazowania będzie bajka, tworzenie tzw. kreatywnych opowiadań, opisów, a nawet wierszy oraz krótkich scen i sytuacji dramowych”. W części tej zawarte są ćwiczenia w których wykorzystywana jest muzyka, środki plastyczne, bodźce zapachowe i inne po to aby stymulować wyobraźnię twórczą dzieci. Są to zadania typu: „ Co by było gdyby…?”, „Wyobraź sobie, że…” oraz ćwiczenia właściwe dla synektyki i metod wizualizacyjnych, które kształtują umiejętności kojarzenia i kształcenia treści wyobrażeń. Kolejna czwarta część pod tytułem „Wyobrażam sobie i jestem” zawiera ćwiczenia dramowe, które rozwijają zdolności spontanicznego wyrażania myśli, uczuć i pomysłów poprzez gest, mimikę i pantomimikę oraz mowę. Podstawą tych ćwiczeń jest wyobrażenie sobie sytuacji związanej z życiem człowieka i jego reakcjami na wszystkie cztery jego żywioły. Wczuwanie się w te sytuacje pomoże uczniom poznać zasady
i prawa przyrody i organizacji życia, a także pomoże nabrać większej odwagi
i śmiałości w ekspresyjnym zachowaniu się. Wcielanie się w określone role pomoże także odreagować uczniom nagromadzone napięcia.

Książki do klasy pierwszej zawierają dodatkowo część wstępną zatytułowaną „Poznajmy się lepiej”. Zawarte są w niej ćwiczenia, które służą do ułatwienia wzajemnych kontaktów między dziećmi w nowej grupie koleżeńskiej. W klasie pierwszej większość ćwiczeń opiera się na zdolnościach spostrzegawczych dzieci
i na ich myśleniu konkretno- wyobrażeniowym. Zachęca się ich do tworzenia prostych opisów i opowiadań, nie wymaga się od uczniów złożonych umiejętności pisania i czytania. Ważnym elementem, który łączy się z wyżej wymienionymi zadaniami jest zabawa. W klasach następnych rośnie liczba zadań, która pobudza myślenie abstrakcyjne i merytoryczne oraz pojęciowe uczniów. Pojawiają się też liczne ćwiczenia literackie (kreatywne pisanie) i dramowe.

Względy psychologiczne i pedagogiczne dowodzą potrzeby wprowadzenia
do polskich szkół systematycznego i rozwiniętego programu dydaktyczno- wychowawczego, który by w pewnym stopniu przyczyniał się do lepszego wspomagania twórczego rozwoju dzieci. Takim programem może być pakiet „Żywioły”, który kładzie większy nacisk na zdobywanie informacji typu „wiem jak” niż na zdobywanie wiedzy typu „wiem że”. Od pierwszych lat pobytu dziecka
w szkole a nawet już przedszkola powinno się wspomagać jego twórczy rozwój.

K. Szmidt, J. Bonar Program edukacyjny Żywioły, Warszawa 1998, s. 7.

K. Szmidt, J. Bonar , Program edukacyjny „Żywioły”, Warszawa 1998, s. 8.

K.J.Szmidt, J. Bonar Program edukacyjny „Żywioły”, Warszawa 1998,s. 11.

W. Dobrołowicz Psychodydaktyka kreatywności, Warszawa 1995, s. 64.

K.J.Szmidt, J. Bonar, Program edukacyjny „Żywioły”, Warszawa 1998, s. 14.

3

---