HORMONY PŁCIOWE
I. NEUROHORMONY PODWZGÓRZA
Gonadoliberyna (GnRH - gonadotropin releasing hormone) i jej analogi
II. GONADOTROPOWE HORMONY PRZEDNIEGO PŁATA PRZYSADKI
Lutropina - hormon luteinizujący (LH - luteinizing hormone)
Folikulostymulina (FSH - follicle stimulating hormone)
Prep. LH + FSH Humegon
Gonadotropina kosmówkowa (HCG - human chorionic gonadotropin)
Prep. Biogonadyl, Pregnyl
III. ANDROGENY
Syntetyzowane u mężczyzn przez jądro (testosteron; metabolizowany następnie w tkankach docelowych do dihydrotestosteronu i estradiolu) i korę nadnerczy, u kobiet przez jajniki i korę nadnerczy (testosteron, androstendion, dehydroepiandrosteron).
Działania biologiczne:
działania androgenowe
w życiu płodowym - różnicowanie się u męskiego płodu męskiego fenotypu
w okresie dojrzewania płciowego - rozwój drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych męskich
stymulacja wzrostu i wydzielania gruczołów łojowych (trądzik)
wraz z LH i FSH androgeny warunkują prawidłową spermatogenezę w jądrach
działania anaboliczne
wzmożenie biosyntezy białek - zwiększenie masy mięśniowej i zatrzymywanie azotu, wapnia i wody
pobudzanie komórek kościotwóczych, zwiększanie zrębu organicznego kości
pobudzanie erytropoezy
Wskazania:
u mężczyzn: niedorozwój płciowy, leczenie zaburzeń popędu płciowego
u kobiet: rak sutka, rak błony śluzowej macicy
Testosteron Testosteronum prolongatum inj.
Testosteronum propionicum inj.
Undestor tabl.
Metyltestosteron Mestron tabl. podjęzykowe
IV. STERYDY ANABOLICZNE(Budowa sterydowa podobna do komórek płciowych)
Metandienon Metanabol tabl.5
Oksymetolon Anadrol
Androgeny charakteryzujące się silnym działaniem anabolicznym i słabym bądź znikomym działaniem androgenowym.
Wskazania:
anoreksja, osteoporoza, po ciężkich, wyniszczających chorobach
V. ANTYANDROGENY
Środki blokujące syntezę i/lub hamujące działania androgenowe androgenów endogennych i egzogennych na narządy docelowe.
Inhibitory 5α-reduktazy- enzymu biorącego udział w redukcji testosteronu do aktywniejszego hormonalnie dihydrotestosteronu
Finasteryd Proscar
Zastosowanie: wyłącznie u mężczyzn w gruczolaku gruczołu krokowego.
Antagoniści receptora dla androgenów
Octan cyproteronu Androcur
Diane prep. złoż. (cyproteron + etynyloestradiol) - środek antykoncepcyjny
Zastosowanie: rak i przerost gruczołu krokowego
Flutamid Flutamid Zastosowanie: rak prostaty, hirsutyzm u kobiet
VI. ESTROGENY
Powstają z prekursorów androstendionu i testosteronu w reakcjach metabolizowanych przez aromatazę w komórkach ziarnistych jajnika, w jądrach, komórkach tkanki tłuszczowej, łożysku i w różnych okolicach mózgu.
U kobiet w okresie przed menopauzą głównym źródłem estrogenów jest jajnik. U mężczyzn i kobiet po menopauzie głównym źródłem estrogenów jest tkanka tłuszczowa, gdzie estron jest syntetyzowany z dehydroepiandrosteronu wydzielanego przez korę nadnerczy.
Działania biologiczne:
odpowiedzialne za rozwój drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych żeńskich
wzrost błony śluzowej i warstwy mięśniowej macicy
w obrębie gruczołu sutkowego - wzrost nabłonka kanalików i pęcherzyków gruczołowych oraz rozwój tkanki tłuszczowej
działania metaboliczne
hamowanie resorpcji i pobudzanie wzrostu kości (bezpośrednie działanie receptorowe i przez wzrost poziomu hydroksylazy konwertującej witaminę D do jej aktywnej formy D3 w nerkach)
nieznacznie podnoszą osoczowy poziom trójglicerydów i obniżają poziom całkowitego cholesterolu (podnoszą poziom HDL i obniżają poziom LDL - takie proporcje HDL/LDL są szczególnie korzystne w zapobieganiu miażdżycy u kobiet po menopauzie)
zmieniają skład żółci - wzrost wydzielania cholesterolu i spadek wydzielania kwasów żółciowych - co prowadzi do zwiększenia stężenia cholesterolu w żółci i może być przyczyną tworzenia się kamieni żółciowych u kobiet przyjmujących estrogeny)
zwiększają krzepliwość krwi.
Wskazania:
składowa hormonalnych środków antykoncepcyjnych i HTZ
leczenie niedorozwoju płciowego u dziewcząt, leczenie zaburzenia miesiączkowania i niepłodności
Preparaty:
Naturalne estrogeny:
Estradiol Estraderm TTS 25, -50, -100, plastry , Estradiol depot inj.
Estriol Ovestin globulki dopochwowe
Syntetyczne estrogeny:
Mestranol Mestranol tabl.
Etynyloestradiol Progynon C tabl.
VII. ANTYESTROGENY
Mechanizm działania - blokują wiązanie estrogenów z receptorem dla estrogenów w tkankach docelowych.
Klomifen Clostilbegyt
Tamoksyfen Nolvadex, Tamoxifen
Wskazania: rak sutka, niepłodność (dla pobudzenia owulacji)
VIII. INHIBITORY AROMATAZY
Letrozol Femara , Anastrazol Arimide
Działanie farmakologiczne:
Hamują enzym odpowiedzialny za konwersję androgenów w estrogeny, niezależnie od miejsca ich wytwarzania (także w guzach nowotworowych).
Wskazania: jako leki drugiego rzutu (po antyestrogenach) u chorych z zaawansowanym rakiem piersi.
IX. GESTAGENY(z hormonalną terapią zastępczą stymuluje błonę śluzową macicy)
Naturalne (progesteron i jego metabolity) i syntetyczne (pochodne progesteronu i testosteronu)
Działania progesteronu w obrębie narządu rodnego:
wywoływanie przemiany wydzielniczej, a następnie doczesnowej w błonie śluzowej macicy które umożliwiają implantację zapłodnionego jaja
w gruczole sutkowym synergistycznie z estrogenami pobudzanie wzrostu pęcherzyków gruczołowych i ograniczenie nadmiernego wzrostu nabłonka przewodów
Działania poza układem rozrodczym:
działanie diuretyczne (wskutek blokowania działania aldosteronu w cewce dalszej nefronu)
Wskazania :
niepłodność spowodowana niewydolnością ciałka żółtego
poronienia nawykowe i zagrażające
endometrioza
przerosty i nowotwory błony śluzowej macicy i in.
Preparaty
Progesteron Progesteronum tabl., inj.
Octan medroksyprogesteronu Provera tabl., Depo-Provera inj. dom. (preparat o przedłużonym działaniu)
Levonorgestrel Postinor tabl., Dydrogesteron Duphaston tabl.
Progestageny ponadto stanowią składnik wielu preparatów hormonalnych stosowanych w antykoncepcji i hormonalnej terapii zastępczej okresu pomenopauzalnego (patrz dalej).
HORMONALNA TERAPIA ZASTĘPCZA (HTZ)(dla kobiet w czasie menopauzy 5 lat po ostatniej miesiączce) - substytucja estrogenów w okresie przekwitania u kobiet (fizjologicznego lub pokastracyjnego wygasania czynności hormonalnej jajników). Przeciwdziała zaburzeniom metabolicznym, zwiększonej zapadalności na nowotwory, osteoporozie, uciążliwym objawom wazomotorycznym, somatycznym i psychicznym. Leczenie: + osteroporaza! antymiażdzycowo hamowanie objawów wypadowych[menopauzy] - stymuluje krzępnięcie
W okresie pomenopauzalnym stosuje się terapię estrogenno-progesteronową. Celem stosowania gestagenów w HTZ jest zapobieganie przerostom i nowotworom błony śluzowej macicy.
W HTZ stosuje się tylko estrogeny naturalne: estradiol, estron, estriol i ich związki, estrogeny końskie, fitoestrogeny. Estrogeny naturalne wykazują działanie najbardziej fizjologiczne i są dobrze tolerowane.
Progestageny zalecane we wszystkich formach HTZ, z wyjątkiem kobiet z usuniętą macicą.
Zasady terapii
Leki w HTZ można podawać drogą doustną (tabletki, lingwetki), przezskórną (plastry, żele), w postaci iniekcji (postaci depot), implantów podskórnych oraz miejscowo (globulki, kremy dopochwowe, wkładki wewnątrzmaciczne zawierające progestageny).
Zaletą drogi przezskórnej jest ominięcie wątroby i uniknięcie efektu pierwszego przejścia przez wątrobę. W tym sposobie terapii zmiany profilu lipidowego występują po dłuższym czasie leczenia (ok. 6 mies.). Terapia przezskórna nie wpływa również na układ krzepnięcia.
Preparaty stosowane w HTZ (przykłady)
Preparaty estrogenne
Estradiol Estarderm TTS 25; 50; 100; plastry
Systen 50 plastry
2. Preparaty estrogenno-gestagenne
Estradiol + noretisteron Estracomb TTS plastry
Kliogest tabl.
DOUSTNE ŚRODKI ANTYKONCEPCYJNE
Syntetyczne związki sterydowe o działaniu progesteronowym z dodatkiem estrogenów.
Uwaga! Metody hormonalnej antykoncepcji wymagają nadzoru lekarza ginekologa. Przed rozpoczęciem i w trakcie stosowania hormonalnych środków antykoncepcyjnych niezbędne jest przeprowadzenie badań: internistycznych, ginekologicznych, cytologicznych, kontroli gruczołów sutkowych, badania czynności wątroby, układu krzepnięcia, badania czynności nerek, testu tolerancji glukozy (u kobiet z ryzykiem cukrzycy w wywiadzie).
Mechanizm działania:
Blokowanie owulacji przez hamowanie wydzielania gonadotropin (LH i FSH) i hormonów uwalniających podwzgórza. Zablokowanie owulacji prowadzi do zmian w śluzie szyjkowym, który staje się gęsty, lepki, nierozciągliwy i nieprzepuszczalny dla plemników. Gestagenna składowa preparatów powoduje zmiany w endometrium, które staje się niepodatne na implantację zapłodnionego jaja.
Typy hormonalnych preparatów antykoncepcyjnych
Tabletki kombinowane
Zawierają estrogeny i progestageny. Są wysoce skuteczne (teoretyczna skuteczność 99,9%, praktyczna 97-98%).
Preparaty jednofazowe(taki sam skład)
Tabletka kombinowana zawierająca progestagen i estrogen w stałej dawce.
Rigevidon, Gravistat, Minisiston, Microgynon i in.
Preparaty dwufazowe i trójfazowe(zmiana proporcji estrogenu do gestagenu)
Opakowania preparatów dwu- lub trójfazowych zawierają odpowiednio dwa lub trzy rodzaje tabletek, które przyjmuje się w określonej kolejności w poszczególnych fazach cyklu. W zależności od fazy cyklu zmieniają się dawki estrogenów i progestagenów w tabletce.
Triquilar, Triregol, Trinovum(różna tolerancja 99,9% skuteczności)
Sposób podawania:
Tabletki kombinowane podaje się przez 21 dni cyklu (pierwsze opakowanie rozpoczyna się w 5. dniu miesiączki). Po siedmiu dniach przerwy w podawaniu preparatu, w czasie których następuje krwawienie z odstawienia, rozpoczyna się następne opakowanie 21 tabletek./cholesteramina wymioty biegunka konsultacja z lekarzem/
Tabletki zawierające same gestageny.
Nieco mniejsza (niż preparaty kombinowane) skutecznośC (96-97,5%). Również hamują owulację, choć mniej stale niż preparaty kombinowane, co sugeruje dodatkowy mechanizm ich działania. Stosowane u kobiet z przeciwwskazaniami do podawania estrogenów ( choroba zakrzepowa, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, hipercholesterolemia). Częściej niż przy stosowaniu tabletek kombinowanych występują krwawienia międzymiesiączkowe.
Odmiany:
metoda „mini pill”- codzienne przyjmowanie małych dawek gestagenu
Lewonorgestrel Microlut tabl. 0.03 mg
podskórna implantacja pojemników z gestagenem
Norgestrel Norplant (5 lat skuteczności)
domięśniowe iniekcje progestagenu (co 3 mies.)
C. Metoda tabletki po stosunku („morning after pill”)
Pojedyncza dawka progestagenu (0.6-0.75 mg norgestrelu) podana w kilka godzin po stosunku. Inne rodzaje preparatów w tej metodzie (nie stosowane powszechnie w Polsce) mogą zawierać estrogen w dużej dawce przyjmowane przez pięć dni. Skuteczność: 90-98% o ile zastosowano ją w odpowiednim czasie (1-72 h po stosunku w zależności od zastosowanego preparatu). Mechanizm antykoncepcyjnego działania: zaburzanie transportu jaja w jajowodzie i uniemożliwianie zagnieżdżenia się blastocysty w endometrium i rozwoju ciąży. Ze względu na częstość i nasilenie poważnych objawów ubocznych metoda ta nie jest rutynowo stosowana, zarezerwowana tylko dla szczególnych, naglących sytuacji (gwałt, kazirodztwo, pęknięcie prezerwatywy).
Lewonorgestrel Postinor tabl. 0.75 mg /72h przyjęcie/
D.S. 1 tabl. bezpośrednio po stosunku (do 1 godz.). Nie stosować więcej niż 4 tabl. w ciągu cyklu. NIE RUTYNOWA TERAPIA ANTYHORMONALNA!
Działania uboczne hormonalnej antykoncepcji:
krwawienia i plamienia międzymiesiączkowe
nudności, wymioty Pierwsze kilka cykli
bóle głowy
napięcie piersi
uczucie zmęczenia
przyrost masy ciała
trądzik
hirsutyzm Gestageny
zmniejszenie tolerancji glukozy
wzrost ciśnienia tętniczego
u kobiet po 35 r.ż. palących papierosy wzrost ryzyka wystąpienia zawału mięśnia sercowego i zakrzepicy żylnej
Uwaga! Brak jest dowodów na zwiększanie przez hormonalne środki antykoncepcyjne ryzyka zachorowania na nowotwory endometrium, jajnika, sutka i raka szyjki macicy(zwiększa).
Przeciwwskazania do stosowania doustnych środków antykoncepcyjnych:
schorzenia wątroby, cukrzyca
choroba zakrzepowa, nadciśnienie tętnicze
choroba nowotworowa
nałogowe palenie papierosów
ciąża
HORMONY KORY NADNERCZY
MINERALOKORTYKOSTEROIDY (MS)[Aldosteron]
Produkowane i wydzielane przez warstwę kłębkowatą kory nadnerczy.
Działanie - wpływają na gospodarkę wodno-elektrolitową - MS działają na transport sodu i potasu w kanalikach dalszych nerek zwiększając reabsorpcję jonu Na+. Powodują retencję sodu, chloru i wody oraz wydalanie jonów K+ i jonów wodorowych. Biorą udział w utrzymaniu właściwego rzutu serca i ciśnienia krwi oraz objętości płynu pozakomórkowego.
Główny naturalny MS - aldosteron. Synteza aldosteronu tylko nieznacznie podlega wpływom kortykotropiny, zależy przede wszystkim od stężenia jonów K+ i układu renina-angiotensyna.
Wskazania
Substytucyjne: Pierwotna i wtórna niewydolność kory nadnerczy[niedobory hormonów]
Pozasubstytucyjne: Miejscowo - w dermatozach alergicznych, w okulistyce w alergicznych zapaleniach rogówki, powiek, błony naczyniowej.
Fludrokortyzon Cortineff maść do oczu(przecizapalne) - Syntetyczny glikokortykosteroid, wykazujący również silne właściwości mineralotropowe. Stosowany głównie w leczeniu substytucyjnym.
Dezoksykorton Desoksycortonum (octan dezoksykortonu (DOCA). Inj.
GLIKOKORTYKOSTEROIDY (GS)
Wskazania[działanie dobowe(fizjologiczne) ciśnienie odporność immunologiczna OUN silne przeciwzapalne immunosupersyjne]
Substytucyjne: ostra i przewlekła niewydolność kory nadnerczy
Pozasubstytucyjne: choroby alergiczne (astma oskrzelowa, złuszczające zapalenie skóry, colitis ulcerosa, wstrząs anafilaktyczny, choroba posurowicza) i zapalne (reumatoidalne zapalenie stawów), toczeń rumieniowaty trzewny), jako leki p-nowotworowe (białaczki)[hamowanie proliferacji białek krwi]
Działania niepożądane - związane z długotrwałą terapią ze wskazań pozasubstytucyjnych
zahamowanie osi przysadka-nadnercza[specjalne wydzielanie(dawkowanie) sterydów 1 x dziennie rano tylko niezbędne dawka śmiertelna oraz zahamowanie procesu ATPH stały wysoki poziom] po kilku miesiącach miesiącach zanikają nadnercza
nadciśnienie tętnicze
obrzęki
otyłość
osłabienie siły mięśniowej, zanik mięśni
osteoporoza[leczenie przeciwostreopotyczne]
hiperglikemia
zmiany skórne - trądzik, rozstępy skórne, petocje, opóźnione gojenie ran
zmniejszenie odporności - zwiększona wrażliwość na zakażenia
zahamowanie wzrostu u dzieci
zaburzenia psychiczne
zaburzenia przewodu pokarmowego - nudności, wymioty, wzmożony apetyt
jaskra, zaćma
Miejscowe działania niepożądane (przy stosowaniu GS wziewnych)
grzybica jamy ustnej
chrypka
kaszel
Jeśli tylko jest to możliwe objawy chorobowe należy kontrolować przy zastosowaniu najmniejszych skutecznych dawek podawanych miejscowo, co zmniejsza działania ogólnoustrojowe GS (np. stosowanie GS wziewnych w astmie oskrzelowej).
Preparaty GS[miejscowo]
Hydrokortyzon Hydrocortisonum tabl.20 mg, 1% maść oczna, 1% krem
Półbursztynian hydrokortyzonu Corhudron - przeznaczony do iniekcji dożylnych. Stosowany w ostrej niewydolności kory nadnerczy, wstrząsie, ciężkich stanach dychawiczych.
17α-maślan hydrokortyzonu Laticort 0.1% maść, krem, lotion - Stosowany miejscowo w chorobach alergicznych skóry.
Kortyzon Cortison tabl. Stosowany w substytucyjnym leczeniu niewydolności kory nadnerczy.
Prednizon Encorton tabl. Działa przeciwalergicznie i przeciwzapalnie 3-5 razy silniej od kortyzonu, natomiast słabo mineralotropowo.
Prednizolon Encortolon tabl. 5 mg, Fenicort fiol. , Mecortolon 0.5% krem
Metyloprednizolon Depo-Medrol fiol., Solu-Medrol
Syntetyczny GS o silnym i długotrwałym działaniu przeciwzapalnym.[ciężkie stany zapalne(RZS Astma] kilka tygodni domięśniowo lub dostawowo]
Triamcynolon Polcortolon tabl., fiol. Fluorowany GS, o silnym działaniu przeciwzapalnym.
Betametazon Celeston amp., Diprophos amp.- syntetyczny GS, fluoropochodna metyloprednizolonu o bardzo silnym i długotrwałym działaniu przeciwzapalnym.[wzewnie]
Beklometazon Beclocort aerozol mite i forte, Becotide aerozol - Syntetyczny GS o bardzo silnym działaniu przeciwzapalnym do stosowania wziewnego.
Budezonid Budesonid aerozol mite i forte, aerozol do nosa, o silnym działaniu przeciwzapalnym, do stosowania wziewnego.
1