Temat 9: Odpowiedzialność nieletnich za czyny karalne.

Odpowiedzialność karną nieletnich reguluje w zasadniczej części ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich i kodeks karny. Wspomniana ustawa ma na celu przeciwdziałanie wszelkim przejawom demoralizacji i przestępczości nieletnich.

Zgodnie z postanowieniami ustawy stosuje się ją do osób które nie ukończyły 18 lat - w celu zapobiegania i zwalczania demoralizacji, w stosunku do osób, które dopuściły się czynu karalnego (Czyn karalny jest to zachowanie mający znamiona przestępstwa lub niektórych wykroczeń, popełnione przez osobę w wieku 13-12 lat które KK uważa jako czyny zabronione pod groźbą kary)

po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyły lat 17 ,i w stosunku do osób, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby 21 lat.

Następnie ustawa stanowi, że przewidziane w niej środki podejmuje się w wypadkach, gdy nieletni wykaże przejawy demoralizacji lub dopuści się czynu karalnego.

W sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekunów ich obowiązków wobec nieletniego uwzględniając przy tym interes społeczny.

W postępowaniu z nieletnimi bierze się pod uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego.

Zawsze zamiast postępowania przed sądem może być zastosowane postępowanie mediacyjne, prowadzone przez instytucję lub osobę godną zaufania.

Wobec nieletniego mogą być zastosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym

W szczególności sąd rodzinny może:

1. udzielić upomnienia

2. zobowiązać do określonego zachowania, w szczególności do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze terapeutycznym lub szkoleniowym

3. do zaniechania używania alkoholu lub innego środka odurzającego, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach.

4. ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekunów

5. ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji lub osoby udzielającej poręczenia za nieletniego.

6. zastosować nadzór kuratora

7. skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji lub instytucji zajmujących pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją

8. orzec zakaz prowadzenia pojazdów

9. orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego

10. orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w odpowiedniej placówce opiekuńczo - wychowawczej albo ośrodku szkolno - wychowawczym

11. orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym - ale w zasadzie tylko wtedy, gdy nieletni dopuścił się czynu karalnego, jeżeli dodatków przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego.

Sąd rodzinny może także zobowiązać rodziców lub opiekunów do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego , a także do ścisłej współpracy ze szkołą, poradnia, zakładem pracy w którym nieletni jest zatrudniony, lekarzem lub zakładem leczniczym. Może także zobowiązać rodziców lub opiekunów do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego.

Jeżeli nieletni jest upośledzony umysłowo, chory psychicznie, lub stwierdzono inne zakłócenie czynności psychicznych, bądź nałogowe używanie alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodziny może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej sąd może umieścić go w odpowiedniej placówce opiekuńczo - wychowawczej a w przypadku gdy nieletni jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga jedynie opieki - w domu pomocy społecznej.

W sprawach nieletnich nie stosuje się niektórych grup przepisów np. o postępowaniu uproszczonym, o postępowaniu w sprawach z oskarżenia prywatnego, o powództwie cywilnym

Ustawa nakazuje ustanawia też obowiązek powiadamiania opiekunów nieletniego, policji szkoły, sądu rodzinnego, przez wszystkie osoby którym wiadome jest istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego lub popełnienia przez niego czynu karalnego.

Nieletni może również odpowiadać na podstawie przepisów kodeksu karnego.

Jeżeli wyjdzie to na jaw toku postępowania sędzia rodziny wydaje postanowienie o przekazaniu sprawy prokuratorowi. Postępowanie toczy się według przepisów postępowania karnego, z tym że np. tymczasowe aresztowanie może być zastosowane tylko wtedy, gdy umieszczenie w schronisku dla nieletnich byłoby niewystarczające, przesłuchanie nieletniego przez policje odbywać się powinno w obecności rodziców, opiekuna lub obrońcy, a jeżeli zapewnienie ich obecności byłoby niemożliwe, to należy wezwać nauczyciela, przedstawiciela centrum pomocy rodzinie, lub organizacji społecznej do której zadań statutowych należy oddziaływanie wychowawcze na nieletnich lub wspomaganie procesu ich resocjalizacji.

Na zasadach określonych w kodeksie karnym odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. - jest to ogólna granica odpowiedzialności.

Zgodnie z art. 10 § 2 no­wego k.k. nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się jednego lub kilku spośród wyczerpująco wymienionych w tym przepisie czynów zabronionych, może odpowiadać na zasadach w tym kodeksie określonych, jeżeli przemawia­ją za tym: okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właści­wości i warunki osobiste, a w szczegól­ności bezskuteczność stosowanych po­przednio środków wychowawczych lub poprawczych.

Do przestępstw tych kodeks karny zalicza:

1. zamach na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (art. 134 k. k.)

2. zabójstwa i morderstwa(art. 148 § 1,2,lub 3k.k )

3. 3) umyślne ciężkie uszkodzenie ciała (art. 156 § l lub 3 k.k.);

4. 4) umyślne sprowadzenie katastrofy go­dzącej w bezpieczeństwo powszechne (art. 163 § l lub 3 k.k.);

5. 5) przejęcie kontroli nad statkiem wod­nym lub powietrznym przez sprawcę sto­sującego podstęp, gwałt na osobie lub groź­bę bezpośredniego użycia takiego gwałtu (art. 166 k.k.);

6. 6) umyślne sprowadzenie katastrofy w komunikacji (art. 173 § l lub 3 k.k.);

7. 7) zgwałcenie ze szczególnym okrucień­stwem lub wspólnie z inną osobą (art. 197 § 3 k.k.);

8. 8) wzięcie lub przetrzymanie zakładni­ka (art. 252 § l lub 2 k.k.);

9. 9) rozboje (art. 280 k.k.).

Wymierzając karę nieletniemu ,albo młodocianemu sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować. (młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.).Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności.

W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sad zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze, albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy , jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają. (należy pamiętać, że przestępstwo może być zbrodnią lub występkiem. Zbrodnia jest zagrożona karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat trzech.).

Przy wymierzaniu kary, sad może zastosować nadzwyczajne złagodzenie, a orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo.

Nieletni - w rozumieniu prawa karnego osoba, która w momencie popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła 17 roku życia. Odpowiada ona karnie tylko w szczególnych przypadkach, określonych w art. 10 § 2 KK oraz w art. 13 i art. 94 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 1982 r.

Małoletni - w rozumieniu polskiego prawa cywilnego to osoba, która nie ukończyła lat 18 i nie zawarła małżeństwa, przez co małoletni uzyskuje pełnoletność^[1].

Bycie małoletnim wpływa na zakres zdolności do czynności prawnych oraz na możliwość zasiedzenia nieruchomości będącej własnością małoletniego lub przedawnienia przysługującego mu roszczenia.

Bieg terminu zasiedzenia nieruchomości stanowiącej własność małoletniego nie może zakończyć się wcześniej niż przed upływem dwóch lat od nabycia przez niego pełnoletności. To samo dotyczy biegu przedawnienia skierowanego przeciwko małoletniemu, który nie posiada przedstawiciela ustawowego.

W prawie rodzinnym, osoba częściowo zdolna do czynności prawnych musi wyrazić zgodę na przysposobienie, wypowiada się na temat zmiany swojego nazwiska po wyjściu za mąż swojej matki (tj. czy przyjmie nazwisko ojczyma czy też nie chce); może też dysponować swoim własnym zarobkiem (rodzice nim nie dysponują).

W języku prawnym i prawniczym pojęcia małoletniego, nieletniego i młodocianego są różne od siebie.

1. nieletni to pojęcie prawa karnego i jest nim osoba, która nie ukończyła 17 lat (niezależnie od tego, czy jest pełnoletnia, czy nie)^[2],

2. młodociany to także pojęcie prawa karnego i oznacza osobę (w ścisłym zakresie - sprawcę czynu zabronionego), który

w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat^[3].

Termin małoletni został również przejęty do prawa karnego w pewnych kontekstach, konkretnie w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii oraz we fragmentach kodeksu karnego dotyczących m.in. obcowania seksualnego. Sprzedaż narkotyków małoletniemu jest kwalifikowaną postacią przestępstwa, to jest powoduje zaostrzenie kary za popełnienie tego rodzaju przestępstwa. Sens tego określenia pozostaje jednak w obu przypadkach sensem prawa cywilnego, gdyż nie dotyczy ono sprawcy czynu.

Młodociany - w prawie karnym to osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie osiągnęła 21 roku życia i w chwili orzekania przed sądem pierwszej instancji nie osiągnęła 24 roku życia (Art. 115 § 10 k.k.). Natomiast w Kodeksie karnym wykonawczym nie występuje pojęcie "młodocianego", a jedynie definicja zakładu karnego dla młodocianych, w świetle której w zakładzie karnym dla młodocianych odbywają karę skazani, którzy nie ukończyli 21 roku życia; w uzasadnionych wypadkach skazany może odbywać karę w tym zakładzie po ukończeniu 21 roku życia (art. 84 k.k.w.). Nie jest to więc materialna definicja "młodocianego" przyjęta na potrzeby postępowania wykonawczego, albowiem definicję taką oraz zasady procedowania organów wymiaru sprawiedliwości w stosunku do młodocianych, regulują przepisy Kodeksu karnego. Przepis art. 84 k.k.w. wskazuje bowiem jedynie, na podstawie jakich kryteriów należy kierować skazanych na karę pozbawienia wolności do zakładów karnych tego rodzaju.

---