S z k o ł a u k r a i ń s k a
W latach 30tych wybitny przedstawiciel ówczesnej krytyki literackiej Aleksander Tyszyński, pragnąc uwydatnić regionalne zróżnicowanie poezji narodowej, zaproponował podział jej, według odrębności regionalnych, na szkoły. Dokonał tego podziału w powieści „Amerykanka w Polsce” wprowadzając w jej tok obszerną rozprawę ”O szkołach poezji polskiej”, w której wyodrębnił cztery szkoły: litewską, ukraińską, piławska i krakowską. Szkoła ukraińska jest to wyodrębniona przez romantyczna krytykę literacką grupa poetów, których twórczość była ściśle związana z Ukrainą. Czerpiąc do swych utworów tematykę z dziejów Ukrainy, motywy czy obrazy wzięte z ukraińskiej poezji ludowej i ukraińskiego krajobrazu, zapoczątkowali oni w naszej literaturze romantyczną fazę ukrainizmu. Oryginalne jego odmiany stworzyli trzej poeci: Józef Bohdan Zaleski, Antoni Malczewski i Seweryn Goszczyński. Ich utwory są programową realizacją regionalizmu romantycznego w jego ukraińskiej odmianie. Wśród walorów i wartości duchowych regionalnej kultury ukraińskiej wymieniali romantycy przede wszystkim poezje ludową, wprowadzali oni do swoich utworów „ducha i barwę” gminnej poezji ukraińskiej, a tym samym nadając im znamię pierwotności i naturalności. W przekonaniu romantyków gminna poezja ukraińska była poezja najbardziej samorodną, bo stworzył ja lud, będący w najwyższym stopniu poetą. Tylko taka poezja może by najgłębszym świadectwem prawdy o jego życiu, wyrazić najtajniejsze, wewnętrzne życie narodu. Fascynacja gminna poezją była konsekwencją romantycznego rozumienia ludowości, a zarazem narodowości. Ukraina, romantykom wyczulonym na konkretne miejsca przestrzeni i czasu, na konkretne momenty historii, mogła ofiarować bogate źródła tematyczne, miała bowiem niezwykle burzliwa historię, której zawdzięczała etniczną i kulturową odrębność. Lud ukraiński jak informował Grabowski, doświadczał przez kilkaset lat ciągłych niepokojów, powstań i wojen, co spowodowało ukształtowanie się społeczności wojennej, zwanej Kozaczyzną. Zwyczaje kozackie nie były spotykane na innych ziemiach i dlatego stanowiły najbardziej pociągający romantyków walor Ukrainy. Życie obozowe, kozacki, jego burzliwość, pierwotne i dzikie obyczaje, buta wojenna Kozaków , zwłaszcza „nieukrócone namiętności”, słynny pęd stepowy i hulanki z towarzyszami - jako wielce poetyckie i egzotyczne znalazły wyraz w poezji szkoły ukraińskiej. Fascynacja romantyków życiem kozackim była konsekwencją ich przekonania, że jest ono najmniej skażone sztucznymi nawykami i konwencjami kulturowymi, a więc stanowi bezpośredni przejaw uczuć i namiętności, czyli czysty głos samej natury. Ukraina widziana przez pryzmat poezji posiadała jeszcze jeden wielki walor estetyczny - nieobjęty, bezludny step, samotny z racji oddalenia od innych regionów przedrozbiorowej Polski. Dzięki takiemu położeniu geograficznemu, zdaniem romantyków objawiał się na Ukrainie niezagłuszony cywilizacja duch Natury. Zakorzeniając się w regionalnej kulturze ukraińskiej, poezja odnajdywała swoją romantyczna istotę, czyli pierwotność, naturalność, ludowość, narodowość, rodzimość, swojskość, historyczność. W regionie ukraińskim odkrywała zatem bogate źródła inspiracji literackich. Poezja szkoły ukraińskiej oznaczała dla krytyków romantycznych swoisty sposób widzenia świata i rozumienia człowieka, natury i pojmowania historii. Świadczą o tym powtarzane przez nich twierdzenia, że za „żywioły swoje” poezja ta przyjmuje ponurość, dzikość, zbrodniczość, obrazy pełne krwi. Były to, zdaniem takich krytyków jak Tyszyński, Grabowski czy Dembowski, zasadnicze kategorie, w jakich poeci szkoły ukraińskiej interpretowali życie i rzeczywistość. Charakteryzując ogólnie poezje szkoły dostrzegalne są różne odmiany, warianty, odcienie czy barwy ujęcia tematyki ukraińskiej przez poszczególnych poetów. Krytycy byli zgodni, co do tego, że oryginalne obrazy Ukrainy stworzyli tylko - Zaleski. Malczewski, Goszczyński. Ich utwory zapewniły szkole ukraińskiej trwałe miejsce w historii literatury polskiej. Były one źródłem inspiracji dla późniejszych twórców tej miary co Juliusz Słowacki, Norwid, Wyspiański czy współczesny Włodzimierz Odojewski.
„Maria” Antoniego Malczewskiego
Malczewski w wielu miejscach utworu, i to uprzywilejowanych stylistycznie, wyeksponował motywy ukraińskie. Już w pierwszym, inicjalnym wersie „Marii” pokazał pędzącego na koniu kozaka, czyli obraz najbardziej kojarzący się wówczas z ziemia ukraińską:
Ej! Ty na szybkim koniu gdzie pędzisz, kozacze? (I, w.1)
Pejzaż stepowy, koń i człowiek, wtopieni w ciemność, staja się częścią nieskończonego kosmosu. Najbardziej wyeksponowanym walorem Ukrainy Malczewskiego jest rozległy, rozciągnięty step. Jego obrazowi przypisał poeta różnorakie funkcje estetyczne i ideowe. Również w tej warstwie „Marii”, która sygnalizuje jej przynależność do poematów o problematyce narodowej, obdarzony został głębokimi znaczeniami.
W przeciwieństwie do hajdamackiej Ukrainy, przedstawionej w „Zamku kaniowskim” Goszczyńskiego, Malczewski kreuje Ukrainę szlachecką, rycerską, magnacką, a jednocześnie melancholijną, „kobiecą” i posępną. Jak prawie każdy utwór romantyczny „Maria” wyrasta z czasu historycznego, kolorytu historycznego i lokalnego, ze wzniosłych, czystych uczuć patriotycznych, a przede wszystkim zapewne z dominującego doświadczenia przez poetę rozpaczliwego losu Ojczyzny. Ukraina Malczewskiego przedstawiona jest jako najsmutniejsza prowincja ojczysta, obrazująca los całej porozbiorowej Polski.
Poeta z niezwykłą siła wyrazu rozwinął tematykę z dziejów narodowych które uczynił przedmiotem pesymistycznych, melancholijnych rozpamiętywań narratora. Powieść Malczewskiego, utwór z epoki niezwykle przejętej problematyka patriotyczną, jest w najbardziej głębokim sensie poezją odsłaniająca „nocną”, ciemną, nieludzką stronę historii.
Malczewski w swoim poemacie narodowym wyraża głęboki pesymizm historiozoficzny. Jego myśl o przeszłości, głęboko melancholijna, podsuwa mu obrazy historii znużonej ,zawłaszczanej przez kosmiczne prawo śmierci. Wyznacznikiem takiej historii są w „Marii” kości, popioły, rdza, robactwo jako fatalistyczne jej piętno. Historia w powieści ukraińskiej Malczewskiego jest bezkształtna i bezpomnikowa, gdyż usuwa się wciąż w strefę głębi, zapada w step. Rozsypujące się „pomniki ojców” są jakby powtórna śmiercią człowieka, któremu narzucona jest w ten sposób świadomość nieodwracalnego, fatalistycznego unicestwienia. Jako poszukująca bezskutecznie oparcia w przeszłości, myśl o historii zostaje pozbawiona jakichkolwiek ziemskich nadziei i tym samym musi doświadczać ciemnego uczucia rozpaczy. Odebrana jest tez tej myśli ciągłość pamięci historycznej, możliwość zakorzenienia w tradycji, w życiu. Myśl Malczewskiego skazana jest więc na błądzenie, włóczenie się po stepie bez celu, bez przystanku, bez granic. Historia, jaka przedstawił poeta, nie materializuje się więc w żaden pomnik. Jej znakiem czyni autor także złowrogie głosy wrzeszczących nad trupami kruków. Utwór Malczewskiego jest wyrazem przepaści egzystencjalnej i metafizycznej jego zadumy. „Maria” nie jest werbalnym opisywaniem świata, jej język odnosi się do samego istnienia, ma zakorzenienie w doświadczeniu egzystencjalnym poety, w jakimś ciemnym, tragicznym ugodzeniu go przez byt, przez sama materie życia, w sensie zranienia tak ostatecznego, że wzniosło go w sferę czystego poznania ontologicznego i metafizycznego. To zranienie przypisał poeta wszystkim postaciom swojego poematu, a zwłaszcza tytułowej bohaterce i Pacholęciu. Ta tajemnicza postać z pogranicza bytu i niebytu wyraża skrajny pesymizm Malczewskiego w widzeniu ziemskiej kondycji człowieka. Symbolizuje bowiem ostateczną, ogołocona z wszelkich iluzji wiedzę o życiu, to znaczy taki życiu, które jest czystym ufundowanym na nicości bólem istnienia. Malczewski aktywizuje pozazmysłowe władze swego narratora, jak i bohaterów, którym przypisuje moc wejrzenia w mroczną stronę natury, historii i egzystencji. W tym sensie obrazy zachodzącego słońca na stepie ukraińskim i tworzące je motywy są w „Marii” językiem romantycznej epistemologii.
W najbardziej symbolicznej warstwie znaczeniowej „Marii” step jest obrazem o wymowie głęboko metafizycznej, symbolizuje świat, jako niezgłębioną i, co więcej, budząca grozę i lek, tajemnice ontologiczną. Powieść Malczewskiego swoim, wziętym z ukraińskiej natury, obrazowaniem w całej pełni potwierdza romantyczna fascynację nocą i ciemnością. Autor „Mari” w sferze nocy umieścił zespoły wyobrażeń, stanowiące osnowę romantycznego światopoglądu, a więc naturę i historię, egzystencję i metafizykę. Powieść Malczewskiego ma wyróżniającą ją na tle innych utworów romantycznych niepowtarzalny styl nocny. Ciemne i nocne obrazy „Marii” nie są tylko jej zewnętrzną orkiestracją, ale skupiają najważniejsze, wyższe jej znaczenia. Poeta wysunął na pierwszy plan utworu motyw kiru, czerni, mroku i mgły. Poprzez nie wyraził swoją wrażliwość kosmiczną, szczególnie wyczulenie na to, co w świecie jest żałobą, zgryzotą, rozpaczą, zbrodnią, złem i - śmiercią. „Nocną stronę” bytu Malczewski szczególnie jaskrawo wyraził za pomocą motywów ciszy. Cisza w utworze poety to moment mrocznej zadumy, którym narrator „Marii” pogrąża się w melancholijnej kontemplacji bytu, która jest dla romantyków stanem poznawczym, skierowanym na byt nie w jego aspekcie utylitarnym, ale w jego aspekcie ontologicznym. W ciszy dotyka narrator samej istoty bytu.
Natura kreowana w „Marii” nie przeraża rozpętanymi żywiołami, burzą, wiatrem, grzmotem, czy błyskawicą, ale, jak to widać z wielu jej miejsc, zapadaniem się w martwa ciszę. Cisza stanowi akustyczną dominantę centralnych obrazów „Marii”. Cisza odsłania bezkres stepu, jego nieskończoność, czyli zatrważającą stronę istnienia bardziej niż wzrok. Malczewski bowiem wprowadza dźwięki stopniowo milknące, oddalające się, zapadające w ciszę.
Przytłaczający egzystencjalny i metafizyczny pesymizm „Marii” ma swoje źródło w przeświadczeniu poety, że istotą świata jest zło w znaczeniu autonomicznej wobec ludzi, demonicznej mocy, przejawiającej się w naturze jako wszechobecna śmierć, a w duszy człowieka jako zło moralne, widoczne w takich jego zachowaniach, jak Zawiść, Złość, Zazdrość, Obłuda, Zdrada czy Pycha.
Poezja Malczewskiego sytuuje się między życiem, a śmiercią, jakby u samych krańców bytu i egzystencji jednostkowej. To „pomiędzy” zdecydowało o charakterze portretów bohaterów „Marii”, pełnych żałobnych i czarnych cieni. Autor pokazuje życie tych bohaterów w chwilach granicznych, kiedy przechyla się ono na stronę irracjonalną. Czarny, straszny jest nie tylko świat zewnętrzny Malczewskiego, ale i świat wewnętrzny kreowanych postaci. Wszystkie ciemne motywy, rysujące zewnętrzne i wewnętrzne wizerunki bohaterów, sugerują, że znajdują się oni w sferze oddziaływania irracjonalnych sił kosmosu.
Przedmiot opowieści Malczewskiego można zamknąć w trzech słowach: miłość, zdrada i zbrodnia, a może i zemsta.
Obraz Ukrainy Malczewskiego jest przede wszystkim wyrazem jego pesymistycznego przekonania, że istota ziemi objawia się w zachłannej śmiercionośności natury, fatalistycznym ciążeniu śmierci nad życiem.
Malczewski wprowadził do utworu wiele motywów, których funkcja polega na zaczernianiu wyrazistości ontologicznej bytu.
Kreowany w „Marii” świat poetycki konstytuują dwie noce, „noc kosmiczna” i znajdująca się na dalszym planie „noc mistyczna”. Zamykają one w sobie właściwe Malczewskiemu widzenie świata i rozumienie ludzkiej egzystencji.
O zniewalającym uroku powieści ukraińskiej Malczewskiego decyduje właściwy jej nastrój melancholii.
„Zamek kaniowski” Seweryna Goszczyńskiego
Goszczyński przedmiotem swojej opowieści uczynił moment z historii Ukrainy najbardziej burzliwy, krytyczny, w którym, z niespotykaną siłą ujawniły się nieskrępowane przez żadne zasady czy umowy społeczne namiętności skryte w duszy jednostkowej i zbiorowej. Chodziło bowiem Goszczyńskiemu o takie wydarzenie, które odsłoniłoby naturę ludzką niejako w stanie czystym, pierwotnym, dzikim, nieuładzonym przez interwencje kulturowe. Goszczyński prowadzi jednocześnie w „Zamku kaniowskim” dwie akcje, pierwsza dotyczy indywidualnych losów głównego bohatera Nebaby, druga to zdarzenia związane z buntem kozackim. Zasadnicze, romantyczne przesłanie utworu Goszczyńskiego ukrywa się w jego warstwie symbolicznej, która odsłania irracjonalną, „nocną stronę” natury, historii i duszy ludzkiej. Goszczyński, poeta romantyczny, z „nocną stroną” połączył w „Zamku” różnorakie sensy, a przede wszystkim to, co irracjonalne w naturze i duszy ludzkiej, a więc to, co upiorne, dzikie, ciemne, straszne, groźne, widmowe, wampiryczne, sataniczne, złe. Narracja „Zamku” pełna jest antycypacji, zapowiadających tragiczny finał kreowanych zdarzeń. Chociaż poeta wprowadził do swego utworu także społeczną, racjonalną motywację hajdamackiego buntu, to jednak nie ulega wątpliwości, że nadrzędna jest w „Zamku” motywacja irracjonalna.
Ukrainizm „Zamku” nie jest tylko rezultatem wybranego przez poetę tematu historycznego. Przejawia się także w regionalnych obrazach natury., wziętych wprost z Dniepru, z widoków ziemi ukraińskiej, rodzinnej ziemi Goszczyńskiego. Przyroda ukraińska w jego utworze nie jest tylko tłem akcji, ale funkcjonuje jako symbol w jego wyższych znaczeniowo warstwach. Jednakże należy podkreślić niezwykła rozmaitość opisów przyrody ukraińskiej w „Zamku”, różne ujęcia krajobrazów, okolic - panoramiczne, ale i zbliżające do konkretnych przedmiotów. Goszczyński pokazał Ukrainę w jej kształtach, barwach, dźwiękach jako region od tej strony niezwykle romantyczny, wyposażony w lasy, jary, wąwozy, gdzie spełnia się tragiczny los bohaterów. Jednakże niepowtarzalne piętno ukrainizmu romantycznego Goszczyńskiego jest rezultatem osnowania całej akcji poematu „na dachu wyobrażeń gminnych”, czyli głębokiego zanurzenia świata poetyckiego „Zamku” we wszelkiego rodzaju zabobonach i wierzeniach ukraińskiego ludu. Jego utwór ma piętno poezji nie wymyślonej, ale autentycznie naturalnej. Utwór ten odznacza się na tle utworów polskiego romantyzmu niepowtarzalnym piętnem nocnym i nocnym rozmachem wyobraźni. Z tego względu „Zamek kaniowski” został nazwany „najzupełniejsza kreacją romantyczną”. Zgodnie z interpretacją ludową Goszczyński łączy to, co dzikie, wietrzne z piekłem. Powieść poetycka Goszczyńskiego jest wcieleniem najbardziej czarnego romantyzmu w literaturze polskiej.
„Ukrainizm” Bohdana Zaleskiego
Choć Zaleski, podobnie jak Malczewski i Goszczyński, wprowadzał do swej poezji historię, naturę i poezje ludowa Ukrainy, to jego ukrainizm posiadał w ramach szkoły odrębne rysy, czego sam poeta był świadom. Pieśniowość i naturalność ukraińskiej poezji Zaleskiego znajduje szczególny wyraz w oryginalnej rytmice, najczęściej trocheicznej, a więc najbardziej zgodnej z duchem języka polskiego. Wymienione cechy jego poezji ujawniają się także w jej muzyczności oraz w specyficznej, oryginalnej i właściwej tylko jemu formie gatunkowej, czyli w dumkach. Są to najczęściej wiersze liryczne. Z których przebija często tęskna nuta ludowych pieśni ukraińskich. Ukraina Zaleskiego to świat pogodny, upiękniony marzeniem i urokiem wspomnień. Nie ma w poezji Zaleskiego burz romantycznego serca, jest ona dźwiękiem pogodzonym z sercem i powiernikiem tkliwej duszy, narzucającej tę tkliwość całej ziemi rodzinnej. Zaleski jest poeta naiwnym w przedstawianiu historii. Uprawiał on w swej poezji przede wszystkim tradycyjny kult bohaterów, ale wyrażony w szczególnej formie. Jego kreacje wybranych postaci historycznych maja na celu eksponowanie wartości integrujących i harmonizujących zbiorowość narodową w powszechnie odczuwanej sytuacji historycznej, która wymagała krzepienia serc. Ukrainizm przedlistopadowy Zaleskiego, pozbawiony przejawów romantycznego buntu, opiewał świat pogodny i harmonijny. Natomiast twórczość poetycka Zaleskiego z okresu emigracyjnego, wciąż kontynuująca tematykę ukraińską, powoli rozmija się ze swoim czasem jako przestarzała tak pod względem światopoglądowym, jak i artystycznym. O wysokiej randze Zalewskiego jako poety narodowego zdecydowały romantyczne mechanizmy wartościowania literatury, będące pochodna wieszczych i narodowych jej funkcji.
Utwory Zaleskiego to: Śpiew poety; Rusałki; Dumka przy krosienkach; Dumka hetmana Kosińskiego; Janusz Bieniawski; Damian książę Wiśniowiecki; Dumka Mazepy; Czajki; Duch od stepu; Złota duma; Potrzeba zbaraska.