OŚWIECENIE
Omów oświeceniowe kierunki filozoficzne i ich przedstawicieli.
skupia się na ludzkim doświadczeniu i rozumowym poznaniu świata. Dominującą postawą był krytycyzm który znalazł oparcie w racjonalizmie. Główni przedstawiciele francuscy to Wolter, Diderot, Rossoue i Monteskiusz, którzy zajmowali się min pisaniem pierwszej encyklopedii. W oświeceniu pierwszy raz zaczęto przeciwstawiać się religii. Deizm Bóg stworzył świat ale nie ingeruje w jego losy ani w losy człowieka. Ateizm przeświadczenie o nieistnieniu Boga. Empiryzm Franciszek Bacon uważał, że doświadczenie jest najważniejsze w procesie poznania świata. Utylitaryzm pogląd sugerujący, że wszystko co stworzył człowiek musi odnaleźć swoje uzasadnienie w użyteczności społecznej. Sensualizm John Lock uważał, że najważniejsze jest poznanie zmysłowe.
Omów nurt sentymentalizmu w oparciu o twórczość Franciszka Karpińskiego.
Sentymentalizm skupiał się głównie na indywidualnym życiu człowieka. Literatura sentymentalna miała pokazywać wewnętrzne przeżycia, kształtować wrażenia. Często utwory sentymentalne były moralizatorskie. W Polsce czołowym przedstawicielem był F. Karpiński autor „Laury i Filona”. W swoich dziełach często sięgał po scenerię pasterską (przyroda jest doskonałym tłem dla spotkań zakochanych). Konflikty i nieporozumienia kończą się szczęśliwie, sentymentalna miłość bardziej przypomina flirt niż prawdziwą miłość. Modne w tym czasie były towarzyskie spotkania arystokracji przebranej w stroje ludowe, pasterskie i biesiadującej pod gołym niebem.
Wymień gatunki literackie oświecenia, podaj przykłady, omów 2 wybrane gatunki.
*Bajka (Ignacy Krasicki „Kruk i lis”, „Malarze”), *Satyra (I. Krasicki „Do króla”, „Pijaństwo”), *Poemat heroikomiczny (I. Krasicki „Monachomachia”), *Pierwsza powieść Polska (powieść podróżnicza pisana w formie pamiętnika), *Komedia (Julian Ursyn Niemcewicz „Powrót posła”), *Powiastka Filozoficzna (Wolter „Kandyd”).
Satyra prawdę mówi względów się wyrzeka, wielbi urząd, czci króla lecz sądzi człowieka”. Satyry miały na celu ośmieszenia szlacheckich wad, ukazywały sytuację w których szlachta zachowywała się bardzo niekorzystnie. Przewrotnym tekstem jest satyra „Do króla” gdyż jej tytuł sugeruje ośmieszenie władcy, a w rzeczywistości Krasicki odwołuje się do zalet króla ośmieszając głupotę szlachty, pokazując jej wieczne niezadowoleni, narzekanie, brak szacunku dla władcy, niedbałość o interesy kraju, brak wykształcenia.
Udowodnij uniwersalny i ponadczasowy charakter bajek I. Krasickiego.
Bajka znana była już w starożytności, pierwsze z nich to bajki ezopowe. Wyróżniamy dwa rodzaje bajek: epigramatyczną (krótką) oraz narracyjną często zawierającą dialog. Cechą charakterystyczną bajki jest pointa, która może być na początku lub na końcu. Bohaterami przede wszystkim są zwierzęta wcielające się w ludzkie sytuacje, mające ludzkie cechy. Bajki nikogo nie obrażały, w sposób dowcipny wskazywały ułomności ludzkie. Charakter uniwersalny i ponadczasowy polega na tym, są one aktualne w każdym czasie i momencie bez względu na warunki historyczne, społeczne, cywilizacyjne. Krasicki korzystał z bajek La Fontaine.
Scharakteryzuj dydaktyczny charakter literatury oświecenia.
Najważniejszym celem literatury oświecenia był cel dydaktyczno moralizatorski. Wykształceni uczeni pisarze chcieli wpływać na charaktery społeczne, uczyć ludzi pozytywnych postaw, naprawiać sytuacje społeczno polityczną. Nauka ta był kierowana głównie do szlachty i duchowieństwa gdyż ich wady były najbardziej wyraziste.
I. Krasicki „bawiąc uczył”. Autor uważał, że „i śmiech niekiedy może być nauką”. Poeta posługiwał się typowo dydaktycznymi gatunkami literackimi min. bajki, satyry, poemat heroikomiczny. Poprzez krytykę wad poszczególnych bohaterów nawiązywał do szerszych zjawisk.
Funkcja dydaktyczna obecna też jest w komedii politycznej Niemcewicza „Powrót posła”. Jest to pierwsza polska komedia polityczna. Niemcewicz stosuje tu indywidualizację języka czyli każdy z bohaterów wypowiada się w sposób dla siebie charakterystyczny. Mamy tu doczynienia z komizmem postaci, sytuacyjnym i słownym. Utwór zgodnie z filozofią oświecenia bawi i śmieszy, ale w sposób bardzo szczery wytyka Polakom ich wady.
Charakter dydaktyczny mają również postulaty Stanisława Staszica i Hugo Kołłątaja.
Krytyka obyczajów szlacheckich w znanych ci utworach oświecenia.
W obliczu narastającego zjawiska sarmatyzmu i szerzenia się egoizmu szlachty, kondycja państwa słabła, nie przeprowadzano żadnych reform. Wykształceni artyści i pisarze postanowili zareagować i poddać w swoich utworach szlachtę ostrej krytyce:
*Satyry: „Do króla” przewrotnie skonstruowany tekst gdyż jej tytuł sugeruje ośmieszenie władcy, a w rzeczywistości Krasicki odwołuje się do zalet króla ośmieszając głupotę szlachty, pokazując jej wieczne niezadowoleni, narzekanie, brak szacunku dla władcy, niedbałość o interesy kraju, brak wykształcenia. „Pijaństwo”- autor wytyka szlachcie słabość do trunków.
*„Powrót posła” w sposób bardzo szczery wytyka Polakom ich wady.
„Powrót posła” J.U. Niemcewicza jako komedia polityczna. Omów jej problematykę.
Jest to pierwsza polska komedia polityczna. Niemcewicz przywołuje obrady sejmu 4 letniego, który zniósł liberum veto. Dzięki temu obrady mogły się toczyć bez zagrożenia, że szlachta zerwie sejm. Niemcewicz pokazuje dwie szlacheckie rodziny wyraźnie ze sobą skontrastowane. Jest to Starosta Gadulski (typowy konserwatysta przywiązany do starych tradycji szlacheckich, bezmyślnie broni liberum veto, przeciwnik reform), jego żona (typowa żona modna, ubiera się na modę francuską, bezmyślnie używa makaronizmów, żyje w świecie wyobrażonym, chciałaby błyszczeć w salonach). Starościna jest macochą Teresy, którą ojciec chce wydać za mąż za Szarmanckiego (człowiek pozbawiony skrupułów, łowca posagów, świetnie się maskuje), ona natomiast kocha Walerego (jest on tytułowym posłem który w czasie przerwy w obradach sejmu przybywa do domu) syna Podkomorzych. W czasie spotkania tych dwóch rodzin dochodzi do dyskusji na tematy polskie. Jednak, między przedstawicielami sarmackiego porządku i przedstawicielami postępowego Podkomorzego mającego świadomość, że przeprowadzenie reform jest konieczne, nie dochodzi do porozumienia. Cała intryga kończy się szczęśliwie gdyż Teresa i Walery zaręczają się. Podkomorzy nie żąda posagu, twierdzi że najważniejsza jest miłość. Starosta nie zmienia jednak swoich poglądów. Niemcewicz stosuje tu indywidualizację języka czyli każdy z bohaterów wypowiada się w sposób dla siebie charakterystyczny. Mamy tu doczynienia z komizmem postaci, sytuacyjnym i słownym. Utwór zgodnie z filozofią oświecenia bawi i śmieszy, ale w sposób bardzo szczery wytyka Polakom ich wady.
Postulaty naprawy Rzeczpospolitej w publicystyce S. Staszica i H. Kołłątaja.
Publicystyka to publikowanie wypowiedzi na aktualne tematy polityczne, społeczne i kulturalne. Publicystyka zaczęła się dynamicznie rozwijać w oświeceniu, co spowodowane było min. koniecznością głoszenia potrzeby reform.
S. Staszic („Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego”, „Przestrogi dla Polski”). Autor wrażliwy był na krzywdę człowieka, ujmował się za chłopami, wiele miejsca poświęcił sprawom edukacji. Uważał, że wychowanie powinno być podporządkowane celom narodowym, stawiał również na nauczaniu moralności tak by przygotować młodzież na prawych obywateli. Opowiadał się za zniesieniem liberum veto i za wzmocnieniem władzy wykonawczej.
H. Kołłątaj („Do Stanisława Małachowskiego”, „Listy Anonima”). Zwolennik radykalnych reform, opowiadał się za stronnictwem patriotycznym. Krytykował ostro sarmatyzm, obwiniał magnaterię i szlachtę o upadek Polski. Jego postulaty to: zniesienie poddaństwa chłopów; nadanie praw politycznych mieszczanom; zwiększenie liczby wojska drogą opodatkowania; zniesienie liberum veto i wolnej elekcji.
Omów cechy poematu heroikomicznego w oparciu o „Monachomachię” I. Krasickiego.
Poemat heroikomiczny to gatunek parodiujący epos. Epos podniosłym stylem opowiada o przełomowych wydarzeniach i wyidealizowanych postaciach, natomiast poemat heroikomiczny (zachowując podniosły patetyczny styl) porusza błahą, przyziemną tematykę, opisuje postacie pełne wad. Zachowane zostają tu typowe dla eposu środki: epitety stałe, porównania Homeryckie, inwokacja...
„Monachomachia” komiczny obraz polskiego duchowieństwa. Autor opisuje wojnę między dwoma sąsiadującymi ze sobą zakonami. W rezultacie uzyskuje komiczny efekt. Krasicki wyolbrzymia wady klerów kpiąc z ich stylu życia. Wytyka im zbytnie panoszenie się, lenistwo, rozpustę. Krytyka Krasickiego zdumiewa tym, że sam autor był biskupem.
Przedstaw nurt klasycyzmu w literaturze oświecenia.
Klasycyzm powrót do wieku filozofów, wieku rozumu, zwrócenie uwagi na człowieka i jego potrzeby, powrót do kultury antycznej i renesansowej. Klasycyzm wyznaczał role, cele powszechne, stawiał przed kulturą zadania dydaktyczne, moralizatorskie. Zakładał durzą rolę słowa które oddziałowuje na społeczeństwo. Główną rolę odgrywała tu poezja. Krasicki pisał bajki, satyry, które ośmieszały wady i ukazywały w krzywym zwierciadle sytuacje społeczne, polityczne.
Omów znaczenie teatru w oświeceniu.
Oświecenie przywiązywało durzą wagę do różnych sposobów przekazywania ważnych dla tamtego okresu treści. Tworzono utwory przeznaczone do wystawienia na scenie. Król Stanisław August Poniatowski był doskonałym mecenasem sztuki i dbał o to by scena teatralna rozkwitała. Z inicjatywy króla wystawiona także sztuki francuskie i włoskie. W tym czasie największą rolę odegrała komedia, gdyż to dzięki niej można było ośmieszać wady sarmackiej szlachty, śmiać się z różnych sytuacji bez obrażania kogokolwiek.