Notatki z lektur omawianych z dr hab. Kazimierą Mikoś na ćwiczeniach z Religii Przedchrześcijańskiej Europy
Lista Agricoli
Pochodzi z XVI w.
Znaleziona w fińskim psałterzu
Tekst jest niezwykle cenny, bo wczesny i obszerny
Niektórzy badacze uważają, że jest to pierwszy naukowy traktat o wierzeniach fińskich
W oryginale tekst jest wierszowany
Wskazówki do czytania - ö - „eu”
T na końcu słowa oznacza liczbę mnogą,
Häme - to „rdzenna” kraina Finów (południowo-zachodnia Finlandia)
Karelia - na wschód od Häme
Tekst Listy jest podzielony, oddzielnie wymienia bóstwa Häme i Karelii
Häme:
Tapio - wielkie bóstwo lasu, miał swoje duchy podległe - „panny Tapio” (coś w rodzaju driad)
Ahti - tu: bóg rybołówstwa, w Kallevali jako Ahto (Ahti też występuje w Kalevalli, ale to kto inny)
Äinämöinen - jeden z dwóch najważniejszych w Kalevalli, tam jako Väinämöinen, jest największym pieśniarzem i czarownikiem (magia wiązała się ze śpiewem, zaklęcia były śpiewane)
Rahkoi - fazy księżyca
NIE MA BOGA SŁOŃCA!
Liekkiö - rządził ziołami, korzeniami, drzewami - ogólnie dziką florą
Ilmarinen - ważny w Kalevalli - tu „zsyła wiatr i ciszę i prowadzi podróżników”, jest wszechobecny
Turisas - dawał moc wojownikom - łączy się go z Thorem i z germańskimi Thursami - olbrzymami
Kratti - „pilnował skarbów” - zapożyczenie ze szwedzkiego, niezbyt ważne bóstwo (wąska specjalizacja)
Tonttu - „w obejściu gospodarzył”
Kapeet - żeńskie duchy, „pożerały księżyc” - czyli odpowiedzialne za fazy księżyca
Synowie Kalevy - można przypuszczać, że bóstwa deszczu
Kaleva - mityczny przodek Finów
Kalevalla - „kraj Kalevy” - Finlandia
Nie ma bóstw rolniczych, wniosek - tryb życia zbieraczo - łowiecki
Karelia:
Są tu bóstwa związane z rolnictwem, są też łowieckie
Ronkoteus - żyto
Pellonpekko - jęczmień
Virokannos - owies
Äkräs - groch, fasola, rzepa, kapusta, len, konopie (to nie mogła być fasola, bo fasolę przywiózł dopiero Cortem z Meksyku)
Köntös - „pola i poręby sprawiał”
Ukko - najwyższy bóg, cechy graniczne
Inni - mało ważni
Kalevalla
Wstęp -źródła religioznawcze
Przekazy ustne - etnograficzne
Przekazy archeologiczne
Źródła językowe
Badanie nazw - onomastyka (toponomastyka - badanie nazw miejscowości)
Komparatystyka
Źródła pisane
Prymarne - własne
Sekundarne - przekazy innych autorów
Obcy kulturowo, ale pochodzący z danej kultury (zna tradycję) - np. chrześcijański mnich wychowany w politeizmie
Zupełnie obcy (ważne - wróg, obojętny, czy życzliwy)
Typy źródeł pisanych:
Supliki - pisemne prośby przedkładane władcy przez ludzi
Przesłuchania sądowe
Pieśni obrzędowe
Zaklęcia, zagadki ludowe
Poezja
W przypadku Finów, najważniejsze (bo najliczniejsze) są źródła etnograficzne
W XVIII w. kapituła w Turku zdjęła anathemę z zaklęć ludowych
W II poł. XVIII w. - praca porównawcza religii
1789 - Gallander „Mitologia Fińska”
Elias Lönnrot - kompilator Kalevalli
Mekką wszystkich etnografów (z powodu śpiewaków) była wieś w Karelii Białomorskiej - Venehjärvi
Kalevalla:
1833 - Alku-Kalevalla (prakalevalla) - zbiór 16 pieśni o Väinämöinenie
1835 - Vanha-Kalevalla (stara Kalevalla) - pierwsze wydanie Kalevalli - 32 runa (pieśni), 12 000 wierszy - w tej wersji prawie nie ma obróbki redaktorskiej Lönnrota
28 lutego - podpis Lönnrota pod tekstem, do dziś Święto Kalevalli - najważniejsze święto fińskie
1840-41 - Kanteletar (od kantele - instrumentu ludowego, przypominającego cytrę)
1843 - „Przysłowia ludu fińskiego”
1845 - „Zagadki ludu fińskiego”
1849 - II wydanie Kalevalli, poszerzone (50 run, 23000 wierszy), tu pojawia się obróbka redaktorska Lönnrota
Vassil Kieleväinen - jeden z pieśniarzy, którzy pomagali Lönnrotowi
Poezja fińska
Mało rymów, najważniejsza jest aliteracja - zgodność głosek stojących na początku w danym wierszu (musi być ta sama)
Metrum - trochej czterostopowy
Stopa trochejowi - długa głoska akcentowana, krótka nieakceptowana
W każdym wierszu - cztery stopy
Paralelizm wersowy - zgodność między dwoma lub więcej wierszami nie tylko ze względu na formę, ale i na treść - „rytm myślowy”
Pieśń
Przy piwku
Zawsze było dwóch śpiewaków - śpiewak i pomocnik
Śpiewali po strofie (raz jeden raz drugi), w międzyczasie popijali
Siedzieli przy rogu stołu, trzymając się za kciuki i kiwali się do przodu i do tyłu do rytmu, w szczególnie emocjonujących momentach wstawali
Podobnie było z czarownikami i szamanami - tylko oni śpiewali zaklęcia
Do występów szamańskich akompaniowało nie kantele, ale bębny
Kobiety też śpiewały dwójkami, ale one śpiewały pieśni weselne i liryczne
Treść Kalevalli
Imatar - to żeński odpowiednik imienia Ilmarinen (jeśli chodzi o znaczenie)
Ilma - powietrze, wiatr, pogoda, niebo
Ilmatar została zapłodniona przez wiatr i wodę (analogie - u Arystotelesa konie są zapładniane przez wiatr - Boreasza, kuropatwy - samym głosem samców)
Potem przez 900 lat dryfuje, będąc w połogu zwraca się do Ukko o pomoc (bardzo rzadkie - wielkie bóstwo męskie opiekuje się położnicami - kobiety proszą, by otworzył ich łono tak, jak otwiera niebo) + dygresja - w Grecji mit o Latonie, która była kochanką Zeusa, zaszła w ciążę, ale Hera nie chciała jej dać urodzić. Grecka bogini porodów - Ereteja
Pohjola - w opozycji do Kalevalli - obszary niezamieszkane przez ludzi, „północ” - tam mieszkają złe stwory (Lapończycy ). Panią tej krainy jest Louhi (znaczy „kamień”) - stara i zła jędza
Sampo - cudowny młynek - mityczny przedmiot, który miele to, co dobre
Lemminkäinen - bohater Kalevalli
Liczby istotne dla Indoeuropejczyków - 9, 7 i 4 (4 bo strony świata, ale w Mezoameryce 5 stron świata (środek), u Zuni 6 (4, środek i zenit), w Idiach - 7)
Przed stworzeniem świata są już chmury („płodne chmury”) i deszcz
Deszcz jest przez finów kojarzony z miodem „świeże pokosy miodu”
Ilmatar jest nazywana królową mórz już po stworzeniu świata
Luonnotar - przydomek Ilmatar
Słońce świeci, zanim zostało stworzone „w rozsypanych łupinach błyska słońce i woda”
Väinämöinen, podobnie jak matka jest kojarzony z wodą i deszczem
Ona jest demiurgiem częściowo jeszcze przed rozbiciem jaj, ale potem bardziej
Ukko - poproszony o pomoc - zjawia się w postaci złotej kaczki, zlatuje lotem błyskawicy (to nie musi być sam Ukko, ale jego wysłanniczka)
Składa na kolanie Ilmatar sześć jajek złotych, jedno żelazne - to znaczy, że opowieść nie jest z epoki kamienia
Zrąb i sklepienie nieba - ze skorup jajka
Słońce - żółtko, księżyc - białko, gwiazdy i chmury - z odprysków skorupki (by the way - na Syberii jest legenda, że plamy na księżycu to dwójka dzieci trzymających się za ręce którą Księżyc zabrał z litości)
Uwolnienie czasu, Ilmatar tworzy kształt świata - zakola, plaże itp.
To, co złe (niebezpieczne rafy itp.) powstają, gdy ona śpi
Väinämöinen sam wychodzi, samodzielny
Epos o Sampo
Nie jest redagowany
Väinämöinen jest zły w porównaniu do Ilmarinena, ale super dobry w porównaniu do „skośnookiego Lapończyka”
Pohjola - „ognisty cypel”, „wieś, co pożera mężów”, „mglisty cypel”, „bezleśna łacha”, „zbocze pstrej skały”
Väinämöinen cwałuje na słomianym rumaku, lub na modrym łosiu
W tej wersji też ptak szuka miejsca na gniazdo - kaczka, kaczka czernica, gęś, orlica
W kosmogoniach ugrofińskich często biorą udział ptaki wodne
Zły demiurg - nur (czarny)
Dobry demiurg - łabędź lub kaczor
Czasem występuje ptak drapieżny - gołąb lub kruk
Ptak również wije gniazdo na kolanie Väinämöinena, on czuje gorąco, otrząsa się i jaja się tłuką
Z białka powstaje słońce, a z żółtka księżyc (bo na północy tak to wygląda - księżyc bywa żółty lub nawet czerwony, a słońce białe)
Louhi - pani Pohjoli - gospodyni (nie pani zamku) słyszy płacz Väinämöinena, wyławia go z wody i zabiera do domu
Zgadza się odwieźć go do domu, ale pod warunkiem, że wykuje jej Sampo. Jemu to nie wychodzi, więc obiecuje że zrobi to Ilmarinen, który jest tak znakomitym kowalem, że wykuł sklepienie niebieskie
Ilmarinen nie chciał jechać do Pohjoli, więc Väinämöinen go namawia, obiecuje mu „pannę z Pohjoli”
Kiedy Ilmarinen wykuł Sampo „podziw ogarnął staruchę”
Louhi chciała mieć Sampo po to, żeby go schować i żeby nikt nie mógł korzystać z jego mocy. Zamknęła go więc w „górze kamiennej” na 9 spustów
Ilmarinen był dobry, ale nie tak sprytny, jak Väinämöinen, który zorganizował wyprawę, by odbić Sampo (w niektórych wersjach uczestniczy też Matka Boska)
Väinämöinen zabrał ze sobą kantele, by czarować, i usypiające igły - uśpił całą wioskę, poszedł do góry i „wyrwał Sampo z korzenia”, zabrał do łodzi i zaczęli odpływać
Väinämöinen był próżny - drużyna namówiła go do śpiewania, czym obudził żurawia, żuraw zaś - całą resztę. Louhi rozpoczęła pościg
Zaczęła się bitwa morska, Louhi zamieniła się w smoka. Jak Ilmarinen to zobaczył to przestraszył się i zaczął płakać, a Väinämöinen obtrącił jej pazury wiosłem.
Został jej jeden mały pazur, udarła nim z wieczka Sampo trochę dobra i zabrała do Pohjoli (dlatego mają tam tak biednie), Sampo spadło do morza i potłukło się na kawałeczki, dając morzu płodność i czyniąc je źródłem pożywienia
Edda
Językiem Eddy jest staroislandzki
Eddy są dwie:
Edda młodsza, zw. prozaicką lub Eddą Snorriego (Snorri Sturlison), spisana ok. 1220 r.
Edda starsza, zwana poetycką lub Eddą Saemunda (błędnie) - Codex Regius - 1270 r. - kopia starszego kodeksu, oryginał, który zaginął, na pewno był strszy niż tekst Snorriego, bo on z niego cytuje. Sam tekst mógł być zredagowany w XII w., choć nie wszystkie pieśni mają ten sam wiek
Völuspá (wieszczba Völwy)
Spá - wieszczba, przepowiednia
Völu - drugi przypadek od Völwa - to znaczy wieszczka (tytuł, nie imię!)
Opisuje dzieje świata od początku do końca (a nawet dalej)
Baldr - „najlepszy z bogów”, przypisywano mu niezwykle dużo pozytywnych cech
Był synem Odyna i Frigg (jego prawowitej żony), oni oboje byli wszechwiedzący
Baldr był kochany przez wszystkich, sprawiedliwy, dobry, piękny, jasny (jasna skóra, włosy, a najlepiej i rzęsy - to jest piękno dla Germanów)
Asgard - „gród bogów”
Asowie i Wanowie - dwie grupy bogów
Asowie krwi - Odyn, Frigg, Thor, ich potomstwo
Wanowie krwi - Freyja, Frey (Freyja to germańska Afrodyta, jest nazywana asinią, bo Asem można było zostać też poprzez zamieszkanie w Asgardzie, braterstwo krwi lub małżeństwo)
Loki z pochodzenia był olbrzymem, ale zawarł braterstwo krwi z Odynem i zamieszkał w Asgardzie
Karły - czarne Alfy, kamieniejące pod wpływem światła, spośród nich był jeden wyjątek - Idun - piękna, jasna i odporna na światło. Kiedy spacerowała dostrzegł ją z Asgardu Bragi, zakochał się w niej i pojął ją za żonę. Dostała ona funkcję strażniczki świętych jabłek - zapewniających bogom i boginiom młodość
Thjazi - olbrzym (sam związany z burzą, miał córkę Skadi - poważną i silną, patronkę łowów)- zapragnął jabłek, chciał być wiecznie młody - namówił Lokiego, by ten pomógł mu porwać Idun. Udało się, boginie zaczęły marudzić, zwłaszcza piękna Sif - żona Thora, więc wysłano właśnie jego (Loki czuł przed nim respekt). Thjaziego zabito, później jego córka żądała satysfakcji - miała wybrać sobie męża spośród Asów: chciała Baldra, ale pozwolono jej wybierać tylko na podstawie wyglądu stóp - i co? Okazało się, że Baldr nie miał najpiękniejszych stóp - miał je Nard
Höd - niewidomy brat Baldra, zabił go niechcący strzałem z łuku (strzała z jemioły), oczywiście Loki mieszał swoje palce. W następnym świecie Höd ma panować razem z Baldrem (dwoistość już na początku)
Powstanie świata - na początku Ginnungagap - tu przetłumaczone jako „czeluść otchłani”
U Snorriego - Ymir powstaje
Są dwie krainy - na północ i na południe od Ginnungagap
Na północ - Niflheim
Na południe - Muspellsheim
„Heim” = kraina, „nifl” - niebo, chmury, mgła - „kraina mgły”
Muspellsheim jest kojarzone z ogniem i końcem świata
Te krainy też się pojawiły - najpierw Muspellsheim
Pośrodku Nilfheimu - źródło Hwegelmir - trujące - spływa ku Ginnungagap i przy niej zamarza
Na granicy Muspellsheimu - Sutr z ognistym mieczem - władca krainy
Pod wpływem ciepła z Muspellsheimu lód się roztopił i powstał Ymir (obojnak) i Audumla/Audumbla - prakrowa mlekiem karmiąca Ymira
Kiedy wieszczka opowiadała dzieje świata? Nie było to na thingu
Pokój thingowy/wiecowy - nie można po drodze na thing zabić kogoś, kto ma być tam sądzony.
Zemsta rodowa obowiązywała w całej Europie, ale w epoce wikingów często obywało się na płaceniu główszczyzny.
wg świadectwa Adama z Bremy - w Uppsali w świątyni były figury:
Odyna/Wotana - „jak Mars”
Thora - „z maczugą”
Fricco/ Frey - „z wielkim fallusem”
Nordri, Sudri, Austri, Westri - karły
U Tacyta (koniec I w. n.e.), Germanie z obszarów kontynentalnych mówią o odpowiedniku Ymira - Twisto
Rodowód bogów:
Ymir (noga z nogą) Audumla - lizała słone
+pot kamienie, wylizała syna
↓ ↓
Praolbrzymy/ obrzymy przedpotopowe Buri - zaklęcie
↓ ↓
Bestla + Borr/ Burr
| | |
Odyn Wili We (pierwsi Asowie krwi
- potomkowie Ymira i Audumli)
W sagach - Gullweig jest identyfikowana z Freyją
Nie wiadomo, co było przyczyną walk między Asami i Wanami. Wg Dumézila - Asowie reprezentują Wikingów, Indoeuropejczyków, Wanowie - zastaną ludność
W walce obie strony miały przywódców u Asów Odyn, u Wanów Freyja (Gullweig)
Obie strony brały jeńców - np. Njörd - ojciec Frezji i Freya
Germanowie mieli negatywny stosunek do czarów - u kobiety jeszcze tolerowane (choć przypuszczano złe zamiary), u mężczyzny były skazą na honorze, podobnie jak homoseksualizm.
Odyn uprawiał czary - np. zakonserwował obciętą głowę Mimira w ziołach (dzikim czosnku) i posługiwał się nią w walce. Mimir był bardzo mądry, sama jego głowa też mogła mówić
Pod koniec wojny - porozumienie i pakt - oba rody splunęły do wspólnego naczynia - potem ta ślina była bardzo cenna, przechowywano ją w Asgardzie
KOSMOGONIA
Midgard - powstał z ciała Ymira
Z kości - góry
Z rzęs - ogrodzenie Midgardu
Z ciała - ziemia
Z mózgu - chmury
Z czaszki - sklepienie niebieskie, podtrzymywane przez 4 karły i konary Yddgrasilu
Słońce i Księżyc to dwie iskierki z Muspellsheimu
Dzień i Noc, ustalone przez Odyna, jeździły na swoich wozach DOOKOŁA świata, a nie nad i pod
Woźnice wozów Dnia i Nocy to para ludzkich dzieci
Sol - Słońce - dziewczyna
Dagr - dzień - chłopiec
Muni - Księżyc - chłopiec
Nótt - noc - dziewczyna
Wozy gonią dwa wilki, które pożrą je w czasie Ragnaröku
Noc jest matką dnia
Germanie liczyli dobę od zmroku, nie mówili ile dni mija, ale ile nocy
Yddgrasil - pełni rolę axis mundi - pojawia się - nie wiadomo skąd
Ma 9 lub 3 korzenie (u Snorriego 3)
1 korzeń - Asgard
2 korzeń - Jötunheim - kraina olbrzymów, za morzem z krwi Ymira - olbrzymy popotopowe
3 korzeń - Niflhel (z Niflheim) - świat umarłych, rządzi tam Hel - olbrzymka (córka Lokiego) w funkcji bogini śmierci
Asgard to najbliżej Ziemi położone niebo
U korzeni - 3 ważne krynice
W Asgardzie - Urd - woda życia, jak coś do niej wpadło to się robiło białe
W Niflheimie - Hvergelmir - źródło zimna
W Jötunheimie - studnia Mimira - krynica mądrości
Asgard był połączony z ziemią trójbarwnym/tęczowym mostem
Urd, Skuld, Verdandi - 3 Norny - olbrzymki - mieszkają koło studni Urd, przyniosły prawa, również bogom (koniec beztroskiej zabawy w Asgardzie)
Smok/wąż Nidhögr - podgryza korzenie Yddgrasila
Kwestia kobieca u Germanów:
- Odyn nigdy by nie odezwał się do Frigg jak Dzeus do Hery
- prawdziwe równouprawnienie
- Frigg jest tak samo wszechwiedząca jak Odyn
- Freyja też jest równa Odynowi
- u Germanów - inne kobiety mogą legalnie pełnić rolę drugorzędnych żon
Poza tamtymi trzema są też inne norny - odpowiedzialne za losy poszczególnych ludzi - dawały im los
Norny wykazują podobieństwo z disami, związanymi z urodzajem i płodnością - oczywiście wyłącznie żeńskie
Człowiek miał nie tylko nornę, ale i fylgię - rodzaj anioła stróża, towarzysząca człowiekowi, czasem pod postacią zwierzęcia
Skandynawowie zachodni - północni Germanowie - Norwegowie i Islandczycy
Skandynawowie wschodni - Szwedzi i Duńczycy - tam najważniejszy Thor
Stosunek do kalek - każdy może być użyteczny, o ile umie o siebie sam zadbać
Niemal wszystkie olbrzymy są wredne i głupie, albo tylko wredne (jak Loki)
Nana - żona Baldra - poszła z nim na spalenie, bo tak bardzo go kochała - indoeuropejski zwyczaj
Baldr po śmierci wylądował w Hel, choć w germańskim kosmosie były lepsze miejsca, np. Walhalla
Sigurd (niem. Zygfryd) - największy bohater germański
Helgi - drugi największy - imię związane ze słowem „święty”. Odyn tak go lubił, że dał mu część władzy nad wojownikami spędzającymi czas w walhalli - einherjar - „pojedynkującymi się”. Helgi będąc tam zemścił się na swoim wrogu z życia - kazał mu karmić świnie, choć ten też był wojownikiem i królem i zasłużył na Walhalla. Helgi też nie był całkiem szczęśliwy, bo tęsknił za żoną
Ägir - urządzał uczty dla bogów, olbrzym, miał niebezpieczną, drapieżną małżonkę Ran, łowiącą morskich podróżników
Nard - opiekował się podróżnymi
Zabójstwo Baldra nie mogło ujść Lokiem na sucho, nie zaproszono go na ucztę do Ägira, ale przyszedł i zrobił karczemną awanturę
Widar - milczek, ale ciągle zajęty. Syn Odyna i olbrzymki, czyli półkrwi As
Havamal - zbiór rad dotyczących życia, wygłaszanych przez Odyna (on może dawać rady, bo ma doświadczenie - sam popełnił wszystkie możliwe błędy). To rady, a nie przykazania - warto według nich żyć, bo to rozsądne - pozwalają na życie szczęśliwe i długie
Nie należy nadużywać alkoholu, bo to głupie (można się zbłaźnić)
Porównanie do dziesięciu przykazań:
I. Odynowi nie można za bardzo ufać, on wcale nie twierdzi, że jest najlepszy, jest wielu bogów
II. Trzeba pilnować swojej własności - w tym imienia. Dotyczy to też bogów. Można było ich wzywać, chociaż zawracanie innym (w tym bogom) głowy jest po prostu niestosowne. Lepiej nie modlić się za często ani nie składać ofiar, chociaż zasada „do ut des” działa. Nie można składać ofiar bogom, gdy nie spełniają próśb - to po prostu głupie.
III. Były w roku 3-4 święta, nie było nakazu, aby brać w nich udział, ale było to zrozumiałe samo przez się - święto to dobra zabawa
IV. Trzeba mieć rodzinę, zmarłemu ojcu postawić kamień, dbać o pośmiertną sławę. Nie można się śmiać ze starszych, bo mają dużą wiedzę, którą mogą się podzielić
V. nie zabijaj - bez wyraźnej potrzeby - a jak już musisz, to skończ robotę - zabij całą rodzinę, by nie mogli się zemścić. Przede wszystkim - nie daj się zabić!
VI. Nie cudzołóż - bo to głupie, znajdź sobie dobrą żonę. Kto nie kocha, nie na życia
VII. Nic nie ma o tym, aby nie kraść - nie ma w tym nic złego, ważne, aby nie dać się okraść.
VIII. Kłamać można, przysiąg muszą dotrzymywać ci, którzy są słabsi, trzeba być dobrym dla tych, którzy są dobrzy dla ciebie