Utwór - przedmiot prawa autorskiego
Prawo autorskie chroni utwór (dzieło) będące dobrem niematerialnym mimo, że występują one najczęściej w swych materialnych ucieleśnieniach (obraz, fotografia, rzeźba, partytura, nagranie muzyczne na CD).
Definicja zawarta w art. 1. ustawy:
1.1. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).
przejaw działalności twórczej
o indywidualnym charakterze
ustalony w jakiejkolwiek postaci
1.2. W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:
wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi
(literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe),
2) plastyczne,
3) fotograficzne,
4) lutnicze,
5) wzornictwa przemysłowego,
6) architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne,
7) muzyczne i słowno-muzyczne,
8) sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne,
9) (1) audiowizualne (w tym filmowe).
21. (2) Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.
3. Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nie ukończoną.
4. Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności.
Cecha osobistej twórczości
utwór nie musi być wynikiem świadomej działalności zmierzającej do jej powstania
nie ma znaczenia wartość materialna utworu
nie ma znaczenia ocena jego poziomu artystycznego czy naukowego
chroniony jest utwór niedokończony albo jego szkic, projekt, konspekt - jeśli cechy z art. 1.1.
Ustalenie jest podstawową przesłanką ochrony utworu. W zależności od jego rodzaju i charakteru może nastąpić nie tylko przez utrwalenie go pismem lub rysunkiem, ale także w inny sposób na tyle indywidualizujący i konkretyzujący, aby mógł oddziaływać artystycznie. Może on mieć nawet postać nietrwałą, jednak na tyle stabilną, by wywoływała efekt artystyczny. Temu wymaganiu odpowiadają np. kompozycje kwiatów. Dlatego niedozwolone jest ich odtwarzanie bez zgody autora do użytku mającego przynieść korzyści materialne. (z orzeczeń SN)
wygłoszenie przed publicznością improwizowanego wykładu
improwizacja muzyczna czy poetycka
Ustalenie może nastąpić w jakiejkolwiek postaci. Inny pogląd głosi, że jest nim uzewnętrznienie dające możliwość zapoznania się z nim co najmniej jednej osobie poza twórcą.
Utrwalenie utworu polega na tym, że otrzymuje on materialną postać, dzięki czemu może się z nim zapoznać dowolny krąg odbiorców w dowolnym czasie. Zazwyczaj utrwalenie utworu dokonuje się równocześnie z jego ustaleniem (utwór plastyczny, literacki, naukowy). Nie jest to jednak regułą.
Utwór zależny
Art. 2. 1. Opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego.
2. (3) Rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły. W przypadku baz danych spełniających cechy utworu zezwolenie twórcy jest konieczne także na sporządzenie opracowania.
3. Twórca utworu pierwotnego może cofnąć zezwolenie, jeżeli w ciągu pięciu lat od jego udzielenia opracowanie nie zostało rozpowszechnione. Wypłacone twórcy wynagrodzenie nie podlega zwrotowi.
4. Za opracowanie nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem.
5. Na egzemplarzach opracowania należy wymienić twórcę i tytuł utworu pierwotnego.
Antologie
Art. 3. (4) Zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu są przedmiotem prawa autorskiego, nawet jeżeli zawierają nie chronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów.
Tytuł utworu
Kwestia tytułu jako przedmiotu pr. Autorskiego jest dyskusyjna - pominięcie jej wprost w ustawie.
W doktrynie przyjmuje się podziały tytułów np. na:
1) Słabe, banalne - Dziewczyna, Lato, Portret pani X, Stacja, Listy
2) Mocne, oryginalne - Stąd do wieczności, Przeminęło z wiatrem, Szybcy i wściekli, Sensacje XX wieku
np. Yesterday - tytuł słaby, ze względu na popularność utworu, może zamienić się w mocny.
Tytuł wraz z treścią utworu stanowi jednolite dzieło sztuki. Dla ochrony tytułu właściwie nie ma znaczenia, czy zawiera on oryginalny pomysł, myśl lub zestawienie myślowe. Słowo użyte jako np. tytuł utworu scenicznego, a więc zespolone z tym utworem w organiczną całość, znajduje się pod ochroną prawa wyłączności autorskiej w zakresie literackiej twórczości, gdy chodzi o produkcję pod takim samym tytułem innego utworu scenicznego. Istnieje też pogląd, że tylko tytuły mocne podlegają ochronie autorskoprawnej.
Tytuł będzie poza tym chroniony przez Ustawę o nieuczciwej konkurencji, gdyby ktoś wykorzystując tytuł utworu, chciał osiągnąć w ten sposób korzyść majątkową, wywołując u odbiorców mylne wrażenie.
Wyłączenia - co nie jest przedmiotem ochrony:
Art. 4. Nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:
akty normatywne lub ich urzędowe projekty,
urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole,
opublikowane opisy patentowe lub ochronne,
proste informacje prasowe.
Art. 6. (7) W rozumieniu ustawy (słowniczek):
1) utworem opublikowanym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został zwielokrotniony i którego egzemplarze zostały udostępnione publicznie,
2) opublikowaniem równoczesnym utworu jest opublikowanie utworu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i za granicą w okresie trzydziestu dni od jego pierwszej publikacji,
3) utworem rozpowszechnionym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został udostępniony publicznie,
4) nadawaniem utworu jest jego rozpowszechnianie drogą emisji radiowej lub telewizyjnej, prowadzonej w sposób bezprzewodowy (naziemny lub satelitarny) lub w sposób przewodowy,
5) reemitowaniem utworu jest jego rozpowszechnianie przez inny podmiot niż pierwotnie nadający, drogą przejmowania w całości i bez zmian programu organizacji radiowej lub telewizyjnej oraz równoczesnego i integralnego przekazywania tego programu do powszechnego odbioru,
6) wprowadzeniem utworu do obrotu jest publiczne udostępnienie jego oryginału albo egzemplarzy drogą przeniesienia ich własności dokonanego przez uprawnionego lub za jego zgodą,
7) najmem egzemplarzy utworu jest ich przekazanie do ograniczonego czasowo korzystania w celu bezpośredniego lub pośredniego uzyskania korzyści majątkowej,
8) użyczeniem egzemplarzy utworu jest ich przekazanie do ograniczonego czasowo korzystania, niemające na celu bezpośredniego lub pośredniego uzyskania korzyści majątkowej,
9) odtworzeniem utworu jest jego udostępnienie bądź przy pomocy nośników dźwięku, obrazu lub dźwięku i obrazu, na których utwór został zapisany, bądź przy pomocy urządzeń służących do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego, w którym utwór jest nadawany.
Autor - podmiot prawa autorskiego
Art. 8. 1. Prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej.
Jest to zasada od której przewidziane są wyjątki, gdy majątkowe prawa autorskie powstają w sposób pierwotny na rzecz:
pracodawcy (utwory pracownicze)
producenta, wydawcy (dzieła zbiorowe, programy komputerowe, audiowizualne)
2. Domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub, której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu.
Domniemanie to może być obalone. Umieszczenie nazwiska na egzemplarzu utworu nie przesądza o autorstwie. Ciężar dowodu spoczywa na osobie, która przeczy takiemu domniemaniu.
odlewnik, który podpisał się pod płaskorzeźbą artysty
opracowujący utwór muzyczny, który na egzemplarzu nut nie umieścił autora oryginału
3. Dopóki twórca nie ujawnił swojego autorstwa, w wykonywaniu prawa autorskiego zastępuje go producent lub wydawca, a w razie ich braku - właściwa organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi.
Twórcy przysługuje prawo do nieujawniania swojego nazwiska lub występowania pod pseudonimem.
Domniemanie to dyrektywa nakazująca przyjęcie, że jest prawdziwym określone twierdzenie (wniosek domniemania), o ile prawdziwym jest inne twierdzenie (przesłanka domniemania). Na przykład: jeżeli A to domniemywa się / uważa się (funktor tworzący domniemanie), że B.
Domniemania dzieli się na:
prawne - wynikające z normy prawnej nakazującej przyjmowanie określonych faktów za stwierdzone, np.: domniemanie niewinności oskarżonego; proces karny zmierza do obalenia tego domniemania, czyli do wyeliminowania jego przesłanki, którą jest brak wyroku skazującego;
faktyczne - wynikające z zależności, które są weryfikowalne empirycznie, np.: domniemywa się, że po deszczu jezdnia jest śliska,
Domniemania prawne mają zasadniczo charakter wzruszalny (łac. praesumptio iuris tantum) - można je obalić dowodem przeciwnym - np.: domniemanie niewinności, domniemanie dobrej wiary,.
Kolejnym podziałem domniemywań prawnych jest podział ich na:
domniemania formalne - za udowodniony przyjmuje się fakt A, do czasu, aż należycie udowodniony zostanie stan mu przeciwny(vide: domniemanie niewinności)
domniemania materialne - uznawać należy za udowodniony jakiś stan B, jeżeli w postępowaniu został należycie wykazany stan A (vide: domniemanie ojcostwa)
Przykłady domniemań niewzruszalnych w polskim systemie prawnym:
art. 9 ustawy - Prawo czekowe: Czek, w którym sumę czekową napisano literami i liczbami, w razie różnicy ważny jest na sumę, napisaną literami. W razie różnicy sum, napisanych kilkakrotnie literami lub kilkakrotnie liczbami, czek jest ważny na sumę mniejszą.
Współtwórczość
Casus - Znany kompozytor i jego przyjaciel
Znany kompozytor napisał Requiem na chór i orkiestrę. Specjalizował się w utworach na chór, poradził się więc w sprawie instrumentalizacji swojego przyjaciela - dyrygenta filharmonii. Następnie podarował mu egzemplarz niewykonanego jeszcze dzieła. Krótko potem zmarł. Miesiąc po pogrzebie przyjaciel zmarłego chciał wykonać w Katowicach, gdzie mieszkał zmarły. Zaprotestowała rodzina zmarłego, chcąc wykonać je po raz pierwszy w miejscu jego urodzin. Spór o jakie prawo zaistniał i jak go rozstrzygnąć?
Art. 9. 1. Współtwórcom przysługuje prawo autorskie wspólnie. Domniemywa się, że wielkości udziałów są równe. Każdy ze współtwórców może żądać określenia wielkości udziałów przez sąd, na podstawie wkładów pracy twórczej.
2. Każdy ze współtwórców może wykonywać prawo autorskie do swojej części utworu mającej samodzielne znaczenie, bez uszczerbku dla praw pozostałych współtwórców.
3. Do wykonywania prawa autorskiego do całości utworu potrzebna jest zgoda wszystkich współtwórców. W przypadku braku takiej zgody każdy ze współtwórców może żądać rozstrzygnięcia przez sąd, który orzeka uwzględniając interesy wszystkich współtwórców.
4. Każdy ze współtwórców może dochodzić roszczeń z tytułu naruszenia prawa autorskiego do całości utworu. Uzyskane świadczenie przypada wszystkim współtwórcom, stosownie do wielkości ich udziałów.
5. Do autorskich praw majątkowych przysługujących współtwórcom stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego o współwłasności w częściach ułamkowych.
Za współtwórców uważa się te osoby, które wniosły twórczy wkład do dzieła, a nie takie, których współpraca ma charakter pomocniczy. Dodatkowo współtwórca musi mieć możliwość współdecydowania o ostatecznym kształcie dzieła.
Art. 10. Jeżeli twórcy połączyli swoje odrębne utwory w celu wspólnego rozpowszechniania, każdy z nich może żądać od pozostałych twórców udzielenia zezwolenia na rozpowszechnianie tak powstałej całości, chyba że istnieje słuszna podstawa odmowy, a umowa nie stanowi inaczej. Przepisy art. 9 ust. 2-4 stosuje się odpowiednio.
Dzieło zbiorowe
Jest szczególnym przykładem dzieła tworzonego przez wiele osób
(słownik, encyklopedia, publikacja periodyczna).
Najczęściej jego inicjatorem jest wydawca. Nie będzie więc dziełem zbiorowym w tym rozumieniu słownik, który napisało 4 współautorów, z których jeden miał inicjatywę i w umowie określił % współautorstwo pozostałych twórców.
Art. 11. Autorskie prawa majątkowe do utworu zbiorowego, w szczególności do encyklopedii lub publikacji periodycznej, przysługują producentowi lub wydawcy, a do poszczególnych części mających samodzielne znaczenie - ich twórcom. Domniemywa się, że producentowi lub wydawcy przysługuje prawo do tytułu.
Autor pracownikiem - Casus: Sensacje XX wieku - B. Wołoszański
Zasada swoboda kształtowania treści zawieranych umów
Prawo pracy ogranicza tę zasadę
Art. 12. 1. Jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron.
2. Jeżeli pracodawca, w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu, nie przystąpi do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechnienia, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy, chyba że umowa stanowi inaczej. Strony mogą określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu.
3. Jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej, z chwilą przyjęcia utworu pracodawca nabywa własność przedmiotu, na którym utwór utrwalono.
Art. 13. (8) Jeżeli pracodawca nie zawiadomi twórcy w terminie sześciu miesięcy od dostarczenia utworu o jego nieprzyjęciu lub uzależnieniu przyjęcia od dokonania określonych zmian w wyznaczonym w tym celu odpowiednim terminie, uważa się, że utwór został przyjęty bez zastrzeżeń. Strony mogą określić inny termin.
Art. 14. 1. Jeżeli w umowie o pracę nie postanowiono inaczej, instytucji naukowej przysługuje pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego pracownika, który stworzył ten utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Pierwszeństwo opublikowania wygasa, jeżeli w ciągu sześciu miesięcy od dostarczenia utworu nie zawarto z twórcą umowy o wydanie utworu albo jeżeli w okresie dwóch lat od daty jego przyjęcia utwór nie został opublikowany.
2. (9) Instytucja naukowa może, bez odrębnego wynagrodzenia, korzystać z materiału naukowego zawartego w utworze, o którym mowa w ust. 1, oraz udostępniać ten utwór osobom trzecim, jeżeli to wynika z uzgodnionego przeznaczenia utworu lub zostało postanowione w umowie.
Art. 15. Domniemywa się, że producentem lub wydawcą jest osoba, której nazwisko lub nazwę uwidoczniono w tym charakterze na przedmiotach, na których utwór utrwalono, albo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu.
Casusy:
1. Profesor wygłosił podczas wręczania mu nagrody PAN improwizowany wykład na temat filozofii życia i pracy twórczej znanego i modnego pisarza. Wykład ten zarejestrował pewien student na dyktafonie, który położył na mównicy przed profesorem. Następnie student pod swoim nazwiskiem opublikował w lokalnej gazecie artykuł o pisarzu, kopiując w większości treść wykładu profesora, za co jednak nie otrzymał wynagrodzenia. Pytania:
czy wykład podlegał ochronie prawa autorskiego jako utwór?
jeżeli tak, to czy nastąpiło jego ustalenie i w którym momencie?
czy utrwalenie wykładu na dyktafonie nastąpiło w sposób legalny?
czy profesor ma podstawę, by pozwać studenta do sądu za naruszenie praw autorskich?
2. Tłumacz języka angielskiego nie został wpisany na listę tłumaczy przysięgłych. Nie ukrywając tego przed zleceniodawcą - autorem książki z zakresu prawa europejskiego - dokonał na jego prośbę tłumaczenia aktów prawnych Komisji Europejskiej, które stały się częścią książki. Pytania:
czy przepisy aktów prawnych są utworami w rozumieniu ustawy?
czy zatem tłumaczenie jest utworem?
czy tłumaczowi przysługuje ochrona z tytułu prawa autorskiego?
(w: Barta / Markiewicz, s. 437 - wyjaśnienie Ministerstwa Kultury i Sztuki z dnia 4.03.1996.)
3. Jeden z warszawskich teatrów chciał wystawić sztukę będącą montażem kilku utworów Michaiła Bułhakowa. Jego prawa majatkowe do utworów już wygasły, bowiem od jego śmierci minęło już 70 lat. Tłumacz utworów Bułhakowa, Ziemowit Fedecki, uznał propozycję reżysera i zarazem autora scenariusza za artystyczną tandetę i nie wyraził zgody na użycie jego przekładu w takiej formie. Teatr mimo to doprowadził do premiery spektaklu. Pytania:
czy tłumacz miał prawo do decydowania o zakazie udostępnienia dzieła w zmienionej formie?
czy miał prawo domagać się zachowania integralności dzieła oryginalnego i tłumaczenia?
ad 2. „ Przedmiotem ochrony pr. Autorskiego jest takie tłumaczenie, które spełnia przesłanki ochrony z art. 1 ust. 1 Ustawy(...), tzn. cechuje się indywidualnym charakterem (przy zachowaniu warunku ustalenia) i jednocześnie jego ochrona nie podlega wyłączeniu na podstawie przepisu szczególnego, np. art. 4 Ustawy.
W związku z powyższym tłumaczenia aktów normatywnych, urzędowych dokumentów, itd. nie będzie przedmiotem pr. autorskiego, jeżeli samo w sobie jest aktem normatywnym, czy dokumentem urzędowym. (...) Chronione pr. autorskim jest każde tłumaczenie aktu prawodawczego, administracyjnego, lub prawnego, osobiście wykonane i podpisane przez tłumacza, który nie działa w imieniu ustawodawcylub autora aktu prawnego czy dokumentu urzędowego, a które nie ma charakteru samoistnego dokumentu urzędowego. Będzie więc np. przedmiotem ochrony tłumaczenie aktu prawnego (...) opublikowane w formie broszury lub książki na zlecenie wydawcy innego, niż wydawca dziennika urzędowego, czyli tzw. Nieurzędowe tłumaczenie tekstu urzędowego, oczywiście jeśli na opracowaniu zostanie zamieszczone nazwisko tłumacza”.
(Wyjaśnienie Ministerstwa Finansów z dn. 10.08.1995 Nr PO 5/6-804-01734/1/94 - tłumaczenie aktów normatywnych) str. 464 w: Barta, Markiewicz
ad 3. „Wykonywanie prawa do tłumaczenia, eksploatacja tego prawa stanowi równocześnie pośrednią eksploatację oryginału, tj. przysługującego do niego prawa twórcy oryginału. Uznać więc należy, że tłumacz jest uprawniony nie tylko do decydowania o udostępnieniu jego tłumaczenia osobom trzecim, lecz również, że tłumacz jest upoważniony do domagania się respektowania postaci dzieła nadanej mu przez twórcę i zawartej w tłumaczeniu tego dzieła, czyli domagania się respektowania integralności tłumaczenia tego dzieła. Wygaśnięcie praw autorskich twórcy dzieła nie ogranicza ochrony praw autorskich tłumacza do dzieła i jego tłumaczenia.” (OSN z 29.10.1985 r. I CR 312/85)
„Jeżeli wykonywanie obowiązków ze stosunku pracy ma polegać na działalności twórczej pracownika, od woli stron zależy, do kogo należeć będą autorskie prawa majątkowe. Nieokreślenie w umowie o pracę zgodnego zamiaru stron, autorskie prawa majątkowe do tych utworów nabywa pracodawca z chwilą ich przyjęcia”. (art. 12 Ustawy) Wyrok SN z dn. 25.06.1998, OSP 1999, p.207 P, s.577
Utwór i autor - folie - Przedmiot prawa autorskiego
1