EWELINA PALIAN

„Nie jest filmem, ale filmami”. Tę opinię wyraził o „Casablance” Umberto Eco. Film Curtiza uznawany jest powszechnie za wzorcowy melodramat, ale przecież jego genotyp składa się także z elementów typowych dla innych gatunków: filmu wojennego, sensacyjnego, szpiegowskiego, propagandowego, komedii, westernu, musicalu i baśni. Eco twierdzi, że w wyniku chaosu realizacyjnego twórcy „Casablanki”, zmuszeni do improwizacji, zapewne nieświadomie odwoływali się to tego, co już znali ze swego kinowego doświadczenia i co kojarzyło im się z kolejnymi fragmentami dostarczanego scenariusza. Dlatego umieścili w niej różne archetypy zapożyczone ze znanych im filmów: cynika i romantycznego kochanka (Rick), kobietę fatalną i wiernie zakochaną (Ilsa), bojownika i naiwnego męża (Laszlo), barbarzyńców (Niemcy), magiczne drzwi (Casablanca), ziemię obiecaną (Ameryka), magiczny klucz (wizy tranzytowe), magicznego konia (samolot), strażnika i przewoźnika (kapitan Renault), wieczną miłość i nieszczęśliwą miłość, grę życia i śmierci... „Aby stworzyć dobrą historię - pisze Eco - wystarczy jeden archetyp (...), ale „Casablanca” używa wszystkich”. Przyjemność, jaką daje, płynie więc z deszyfrowania jej powiązań z innymi filmami i gatunkami oraz opanowywania jej „wspaniałego rozchwiania” widocznego w serii efektownych obrazów, licznych punktów szczytowych, mnogości niesionych idei.

Nawet jeśli uznamy, że w „Casablance” dominuje wzorzec melodramatu - co wcale nie jest takie oczywiste - to należy zauważyć, że ma ona niezwykłą cechę. Otóż w melodramatach główną bohaterką jest zwykle kobieta, jej miłość i związane z nią problemy. W istocie jednak światem melodramatu rządzi mężczyzna, gdyż kobieta nie może zrealizować się bez jego udziału, to on nadaje sens jej życiu, oferuje szczęście lub rozpacz, szacunek lub potępienie, rodzinę lub samotność. Stoi na straży patriarchalnych praw dyktujących kobietom stosowne zachowanie i pozbawiających je podmiotowości. „Casablanca” jest niezmiernie rzadkim przykładem „męskiego” melodramatu, którego głównym bohaterem jest zakochany mężczyzna.

Curtiz z dramatycznym wyczuciem opowiedział akcję, stworzył wystudiowane czarno-białe obrazy, wypełnione ekspresjonistycznymi cieniami, świetnie prowadził aktorów i gromady statystów, z pomocą utalentowanego operatora Arthura Edesona wypracował wizualny styl filmu: płynne ruchy kamery, miękkie światło, blask słońca, klejnotów i łez.

Rick Blaine to człowiek wypalony wewnętrznie, autodestrukcyjny, topiący w alkoholu rozpacz i ból złamanego serca, ponieważ zdradziła go ukochana kobieta, o której nie może zapomnieć. Co jednak najciekawsze, miłosne zapamiętanie bohatera nie tylko nie dziwi, nie gorszy i nie śmieszy widzów, ale wzrusza i zachwyca. To oczywiście zasługa interpretacji Humphreya Bogarta, który uczynił z Ricka charyzmatycznego losera: ponurego outsidera, cynicznego egoistę („Jedyną sprawą, jaka się dla mnie liczy, jestem ja sam”), samotnego pijaka, niedbającego o swe życie awanturnika. Ale to tylko obronny kamuflaż, bo w istocie Rick jest dobrym człowiekiem, czułym kochankiem i nieuleczalnym romantykiem. Tylko jedna osoba potrafi to dostrzec, kapitan Renault, który pokpiwa sobie z niego dobrotliwie, w finale pomaga mu uniknąć odpowiedzialności za zabicie majora Strassera i zostanie jego sojusznikiem w walce z Niemcami. Ale ta opowieść o męskiej przyjaźni dwóch żołnierzy na frontach II wojny światowej nie należy już do świata „Casablanki”, dlatego ukrywa się we mgle i, mówiąc prawdę, nikogo nie interesuje.

Jak przystało na najlepszy i najsłynniejszy melodramat w dziejach historii kina, „Casablanca” to historia miłości. Niespełnionej miłości. Jest II wojna światowa. Amerykanin Rick Blaine prowadzi w Casablance popularny klub nocny. Stara się na tyle, na ile to możliwe w pogrążonym w chaosie świecie, skupić się na prowadzeniu lokalu, nie mieszając się w zawiłe i nie zawsze uczciwe reguły rządzące wojną. Rick dla świata przybrał maskę cynika. Ta maska pomaga mu zapomnieć o kobiecie, która kiedyś złamała mu serce, nie wyjeżdżając z nim z Paryża, do którego lada chwila miały wtargnąć nazistowskie wojska. Do Casablanki przybywa jeden z symboli walki z hitlerowskimi Niemcami, członek Ruchu Oporu, Victor Laszlo wraz ze swoją zjawiskową żoną, aby uzyskać wizy do Lizbony, a następnie wyruszyć do Ameryki - ziemi obiecanej, skąd walka z wrogiem mogłaby być bardziej efektywna. Rick, który przez przypadek znajduje się w posiadaniu tych cennych wiz, staje przed trudnym wyborem: czy złamać swoje zasady i zaangażować się w tę polityczną sprawę? Ponadto sytuacja komplikuje się, gdyż żoną Laszlo okazuje się Ilsa, miłość Blaine'a z Paryża, która  „ze wszystkich knajp na całym świecie musiała wejść właśnie do jego”.

W „Casablance” odnaleźć można postacie, które są doskonałymi modelami pragnień i marzeń zwykłych śmiertelników. Rick Blaine - idealny mężczyzna, Ilsa Lund - idealna kobieta. Humphrey Bogart w roli mężczyzny zmęczonego życiem, złamanego przez miłość, choć nadal zdolnego do wielkich uczuć, stworzył kreację ponadczasową. Stworzył postać-wzorzec, który obowiązuje w kinie do dnia dzisiejszego. Oczywiście nikt jednak nie jest  wstanie dorównać Bogartowi. W swojej białej marynarce jest jedyny w swoim rodzaju. Ingrid Bergman jako Ilsa zachwyca urodą i klasą. Jej wyważona gra jest dobra, ale trzeba przyznać, że jej kreacja nie byłaby zapamiętana, gdyby nie fakt, że towarzyszył jej charyzmatyczny Bogart. Nie można nie wspomnieć o rolach drugoplanowych. Peter Lorre (Ugarte), twarz niemieckiego ekspresjonizmu, który choć gości na ekranie przez krótki moment, to niepostrzeżenie wkrada się w pamięć widza na długi czas, dzięki swojej znakomitej grze oraz hipnotyczno-przerażającemu spojrzeniu. Claude Rains w roli dwulicowego kapitana Renault jest wyśmienity. Jego postać jest wielce niejednoznaczna, wzbudzająca kontrowersje, ale tak poprowadzona, że nie można tego francuskiego łajdaka nie darzyć sympatią. Zachwycają wspólne sceny Renaulta z Blainem, charakteryzujące się lekkimi, przezabawnymi, podszytymi ironią i zawierającymi drugie dno dialogami. Ale to nie zaskakuje, gdyż wszystkie dialogi w filmie Curtiza są tak dobre, że wpisały się w świadomość nas wszystkich. Niewiele jest filmów, z których  można cytować obojętnie jaką kwestię, a widzowie i tak stwierdzą, iż jest ona kultowa. Bo czy kultowymi cytatami nie są: „Zapierasz mi dech w piersiach, mała”, „To armaty czy moje serce?”, „Zawsze będziemy mieli Paryż”, „To może być początek pięknej przyjaźni”?

„Casablanca” jest niezwykle nośnym filmowo materiałem. Z tego gatunku hybrydowego czerpało już z pwodzeniem wielu twórców. W 1946 r. Archie Mayo nakręcił jej parodię pt. „Noc w Casablance”, w której wystąpili bracia Marx. Gdy w 1972 r. posłużyła Woody'emu Allenowi (scenariusz i rola główna) oraz Herbertowi Rossowi (reżyseria) do stworzenia filmu „Zagraj to jeszcze raz, Sam”, była już pomnikiem melodramatu i modelowym przykładem stylu hollywoodzkiego z lat 40. A publiczność niezmiennie ogląda „Casablankę” i płacze głęboko wzruszona nieszczęśliwym romansem Ilsy i Ricka, który został poświęcony dla sprawy światowego pokoju.

Bibliografia:

1. Nowak S., We'll always have “Casablanca”, http://filmosfera.pl/.

2. Stachówna G., Casablanca, „Kino" 2009, nr 10.

3. Historia kina. Wybrane lata, red. Kołodyński A., Zarębski K. J., Warszawa 1998.

G. Stachówna, Casablanca, „Kino" 2009, nr 10.

Sylwia Nowak, We'll always have “Casablanca”, http://filmosfera.pl/.

Historia kina. Wybrane lata, red. A. Kołodyński, K. J. Zarębski, Warszawa 1998

4

Kadr z filmu.

---