W. 8.

Periodyzacja rozwoju psychicznego. Okresy życia:

• Adolescencja

wczesna (dorastanie)

późna (wiek młodzieńczy)

• Dorosłość

wczesna, średnia, późna

(por.; Harwas - Napierała B., Trempała J., 2000, t. 2; Turner J. S., Helms D. B., 1999, s. 121-590; Bryant P.E., Colman A. M., 1997)

ADOLECENCJA - adolescere (łac) tzn wzrastać ku dojrzałości; obejmuje dekadę życia (10 - 20 r.ż). Jest to czas intensywnych, powiązanych ze sobą przemian: psychicznych, biologicznych, społecznych.

1. Zmiany biologiczne - fizjologiczne dotyczą: przemian neuroendokrynogennych (hormony odpowiedzialne za przemiany ciała);

2. Zmiany psychologiczne: procesy emocjonalne, poznawcze, rozumienia norm moralnych, dążenie do osiągnięcia stabilnej struktury i osobowości i tożsamości, bycie pomiędzy (marginalna pozycja - Lewin 1963; moratorium psychologiczne - Erikson 1968) dzieciństwem a dorosłością.

Z marginalnej pozycji młodzieży wynikają 4 rodzaje konsekwencji (Lewin 1963)i:

• Nieśmiałość, wrażliwość, agresywność;

• Konflikty pomiędzy wartościami, ideologiami, stylami życia;

• Afektywne napięcie;

• Skłonność do ekstremizmu, rygoryzmu, radykalizmu w myśleniu i działaniu oraz nagła zmiana statutu.

Powyższe procesy psychologiczne przebiegają w interakcji ze społecznym otoczeniem: rodziną, szkołą, grupami rówieśniczymi (dynamika wpływająca na zróżnicowanie psychologiczne wzorów adolescencji).

3. Zmiany socjologiczne - adolescencja jest elementem kultury - procesy społecznego dojrzewania (wchodzenie w społeczne role osób dorosłych, procesy tworzenia programów życiowych opartych na doświadczeniu oraz twórczym przeżywaniu relacji Ja - obraz świata (Trawińska 1982). Antropolodzy kulturowi pokazują zróżnicowanie kulturowe między społeczeństwami w wyznaczaniu zadań okresu adolescencji i czasu potrzebnego do przygotowania się do realizacji ról. Akty inicjacyjne istnieją w kulturach prymitywnych, w społeczeństwach cywilizowanych - zdarzenia świadczące o przekroczeniu pewnego progu (matura, bierzmowanie).

Dorosłość i dojrzałość - potocznie tożsame pojęcia; w psychologii dorosłość odnosi się do wieku, a dojrzałość - do osobowości.

Okres adolescencji, młodości jest intencjonalnie wydłużany, bo młodość stała się współcześnie autonomiczną wartością.

Dwie istotne zdolności uzyskane w adolescencji (dla dalszego rozwoju):

1. Dawania nowego życia

2. Kształtowania własnego życia

Punkt graniczny adolescencji, dzielący ją na 2 fazy (w każdej z nich kształtuje się 1 ww zdolność) to 16 r.ż.:

1. Zwana fazą pubertalną - pokwitania - wczesnej adolescencji - wiek dorastania - okres przemian biologicznych wyrażających się gotowością do reprodukcji gatunku;

2. Późna adolescencja - wiek młodzieńczy - nabywanie kompetencji osobistych i społecznych; na pograniczu obu faz - kryzys tożsamości (wybory ważnych alternatyw; dla jednych burzliwy i trudny, dla innych niezauważalny).

WCZESNA ADOLESCENCJA - WIEK DORASTANIA:

1. Przemiany fizjologiczne a emocje i obraz siebie

Pierwsze zmiany są niezauważalne: z podwzgórza w mózgu - sygnały do szyszynki, która uwalnia gonatropiny, pobudzające rozwój gonad (jajników u dziewcząt i jąder u chłopców) - poziom tych hormonów wzrasta 6-krotnie u dziewcząt a 20-krotnie - u chłopców (Nielsen 1996:27).

Zauważalne zmiany rozpoczyna tzw skok pokwitaniowy, czyli szybki wzrost ciała: u chłopców - 12-15 rż (wzrost o 20cm, waga o 20 kg średnio), u dziewcząt 2 lata wcześniej, krócej, mniej nasilony. Dotyczy głownie kości i masy mięśniowej. Różnice w budowie ciała (ramiona i klatka piersiowa chłopcy, miednica - dziewczęta). Wkrótce po zakończeniu skoku pokwitaniowego organizm uzyskuje dojrzałość płciowa. U dziewcząt przejawia się ona menstruacją, u chłopców obecnością spermy w moczu i tzw zmazami nocnymi. Mózg w tym okresie nie rozrasta się , ale różnicuje funkcjonalnie.

Niektóre zmiany fizyczne są powodem zmian i niepokojów.

U chłopców przyrost ciała zmienia środek ciężkości ciała, wzrasta ogólna pobudliwość, co wyraża się drżeniem dłoni i brakiem pewności ruchów. Pojawia się trądzik - acne -wyraz aktywności męskiego hormonu androgenu. Mutacja - zanim ustali się obniżenie głosu o 1 oktawę.

Obraz własnej osoby, emocje. Na początku adolescencji właściwości fizyczne i ważniejsze od intelektualnych, co potem ulega zmianie. Wiek ambiwalencji, ważne wyidealizowane normy wyglądu i sprawności. Poczucie własnej wartości dziewcząt związane z relacjami społecznymi, własną atrakcyjnością i popularnością, a u chłopców z sprawnością i osiągnięciami.

Dziewczęta późno dojrzewające lepiej funkcjonują, u chłopców odwrotnie. Lepiej funkcjonują i maja lepszy obraz siebie szybciej dojrzewający. Wolniej dojrzewający - kompensują, to w innych dziedzinach lub przeżywają: brak wiary w siebie, poczucie osamotnienia, potrzeba podporządkowania się innym.

W emocjach - ambiwalencja uczuć (równoczesne niemal przeżywanie uczuć przeciwstawnych), labilność - chwiejność emocji, zwiększone pobudzenie emocjonalne, nasilenie lękliwości, szczególnie lęki społeczne (przed ekspozycją społeczna czy niepowodzeniem.

2. Zmiany w zakresie czynności poznawczych

Przejście ze stadium operacji konkretnych do formalnych (Myslenie logiczne, abstrakcyjne, egocentryczne), zdolność do autorefleksji, rozważań moralnych, społeczno - politycznych, inteligencja emocjonalne, wahanie i sceptycyzm.

Szybsze procesy percepcyjne u dorastających niż u dzieci, dokładna, wielostronna i ukierunkowana percepcja, rozwój uwagi dowolnej, rozwój pamięci logicznej i dowolnej, umiejętność analizowania i obserwowanie swojego umysłu, egocentryzm wytwarza w myślach „wyimaginowaną publiczność”, sprzyja rozwojowi w wyobraźni, marzeniach, twórczości.

3. Rozwój społeczny

Ważna dojrzałość ośrodkowego układu nerwowego wpływająca na opanowanie emocji.

Na początku dorastania - antagonizm płci, często pozorny, wynikający z zainteresowania płcią przeciwną, potwierdzenia własnej wartości a zaprzeczenia czyjejś.

Związki rówieśnicze: paczki, grupy, przyjaźnie. Zjawisko kultury młodzieżowej jako wzmacnianie tożsamości, konformizm wobec grupy (przyjęcie jej tożsamości, wartości). Grupa rówieśnicza: zastępuje rodzinę, stabilizuje osobowość, wzbudza poczucie własnej wartości, określa standardy zachowania, zapewnia bezpieczeństwo przez liczebność, rozwija społeczne kompetencje, stwarza warunki przyjęcia i naśladowania wzorów.

Związki z dorosłymi: stosunek do nich przekorny, choć bardziej realistyczny. Konflikty bywają pozorne, umożliwiają pozbycie się wrogich uczuć i napięć. Częściej z synami niż z córkami. Bliska więź z rodzicami i pozytywny przebieg dorastania współwystępują ze szczęśliwym związkiem małżeńskim rodziców. Także wpływ rodziców na identyfikację z własną płcią. Młodzież nawet krytykując rodziców odnosi się do ich wartości. W wielu badaniach nie potwierdza się występowanie konfliktu pokoleń. Duża rola rodzeństwa w rozwoju społecznym dorastających.

4. Główne rodzaje działalności

• wyznaczanie odległych celów

• zorganizowana i planowana aktywność

• poszerzanie kontaktów społecznych, wiedzy

• kierunek aktywności - na zewnątrz - świat

• duża intensywność działań

• aktywność indywidualna i zbiorowa, zespołowa

• nauka szkolna a plany życiowe (może nastąpić pogorszenie koncentracji uwagi)

5. Postawy i przekonania, światopogląd, moralność

• Konwencjonalny poziom rozwoju moralnego (kierowanie się standardami należącymi do innych - rodziców)

• Rygoryzm moralny (czarno-białe)

• Idealizm młodzieńczy - funkcja rozwojowa i ochronna (Szuman)

• Wiara i religia - bunt i podważanie tradycji i szukanie ideału, i nie znajdowanie go wokół siebie.

• Krystalizowanie się tożsamości - akceptacja własnej płci. Poszukiwanie tożsamości, przejmowanie gotowych wzorów tożsamości (tożsamość syntetyczna), negatywna tożsamość (opozycja w stosunku do ról, depersonalizacja, alienacja, dezorganizacja i pustka. Następuje (fazy - Obuchowski): 1. identyfikacja z zewnętrznymi wzorami, autorytetami, 2. Poszukiwanie celu i sensu życia (kosmiczna), 3. Dojrzały sens życia - późna adolescencja i dorosłość. Identyfikacja to próg dojrzałości i konieczny etap w rozwoju tożsamości.

• Etapy rozwoju tożsamości: 1. Wzrastająca dyferencjacja - różnicowanie się procesów psychicznych, 2. Wzrastająca stabilizacja, 3. Wzrastająca realistyczna postawa w samoocenie i tworzeniu koncepcji własnej osoby.

• Identyfikacja z własną płcią: problemy dziewcząt: psychiczny infantylizm, kompleks Diany - nie chce być kobietą, naśladuje chłopców, przejściowe. U dziewcząt trudna bo brak określenia roli kobiety

• Plany życiowe dziewcząt: tradycyjno- konserwatywne (rodzina), progresywno-modne (równa rola rodziny i pracy zawodowej), progresywno - rygorystyczne ( centrum - praca, bez równoczesnych więzi rodzinnych). model androgyniczny - nie różnicujący płci.

PÓŹNA ADOLESCENCJA - WIEK MŁODZIEŃCZY

1. Stabilizacja uczuciowa, związki interpersonalne, erotyzm młodzieńczy

Dojrzałość. Przejście od zależności uczuciowej do niezależności, od niekontrolowania emocji do poddania kontroli ich uzewnętrzniania, od ulegania im do ich opanowania, od egocentryzmu do socjocentryzmu; odraczanie reakcji. Rozwój uczuć wyższych, związanych z myśleniem abstrakcyjnym.

Rozbudowa związków interpersonalnych (z rówieśnikami, także z osobami starszymi od siebie.

Potrzeby seksualne (pobudzenie, napięcie, konieczność rozładowania napięć np. masturbacja; pierwsza miłość romantyczna).

2. Kształtowanie się autonomii moralnej, wartości egzystencjalne, różnicowanie światopoglądu.

Wg Kohlberga - postkonwencjonalny poziom rozwoju moralnego - moralność zinternalizowana, nie oparta o cudze standardy. Ujmowanie zasad moralnych w terminach umowy społecznej (wartości i prawa względne, standardy zróżnicowane). Drugie stadium to poszukiwanie uniwersalnych praw etycznych - zgodnych z logiką oraz uznanie ich stałości i uniwersalności. Te dwa najwyższe stadia rozwoju moralnego osiąga 10% młodzieży - jeśli miało kontakt z osobami bardziej od nich dojrzałymi. Znacząca rola rodziców na rozwój moralny ich dzieci.

Postawy wobec wartości - orientacja na zadanie, orientacja na bezradność. Autonomia w myśleniu, twórcze rozwiązywanie problemów, relatywizm. Zagrożenia : zagubienie, anomia moralna w okresie transformacji.

3. Aktywność społeczna i polityczna, kontakty z pracą zawodową.

4. Zadania rozwojowe wg Havighursta:

• Osiągnięcie nowych, bardziej dojrzałych więzi z osobnikami obojga płci

• Ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej

• Akceptacja swojego wyglądu i skuteczne posługiwaniem się własnym ciałem

• Osiągnięcie niezależności uczuciowej od rodziców i innych osób dorosłych

• Przygotowanie do małżeństwa i życia w rodzinie

• Przygotowanie do kariery zawodowej - niezależności ekonomicznej,

• Rozwijanie ideologii, wartości, etyki, kierujących zachowaniem

• Dążenie i rozwijanie postępowania akceptowanego społecznie

DOROSŁOŚĆ WCZESNA 20-23 do 35-40

1. Wskaźnik dorosłości - osiągnięcie niezależności ekonomicznej, branie odpowiedzialności za swoje działania, podejmowanie decyzji w oparciu o własne wartości, także małżeństwo, rodzicielstwo, zakończenie edukacji, praca zawodowa. Nowe role społeczne - rodzic, małżonek, pracownik.

2. Zadania rozwojowe wg Havighursta:

• Wybór małżonka

• Uczenie się współżycia z nim

• Założenie własnej rodziny

• Wychowanie dzieci

• Prowadzenie domu

• Rozpoczęcie pracy zawodowej

• Podjęcie obowiązków obywatelskich

• Znalezienie pokrewnej grupy społecznej

3. Struktura życia wg Levinsona 1978, 1990: obszary aktywności, relacje ze światem, odniesienie do samej siebie: nowe role społeczne podejmowane - czasem sprzeczne, równoważenie oczekiwań grupy społecznej z własnymi dążeniami, uniezależnienie się od otoczenia.

4. Dojrzałość psychiczna - człowiek rozwija ją całe życie: autonomia, wgląd we własne motywy, stosunek do innych.

5. Rozwój fizyczny - dojrzałość rozrodcza i optymalny czas zrodzenia potomstwa (25-30 u kobiet, 30-35 u mężczyzn)

6. Narządy zmysłów - najlepsza ostrość słuchu i wzroku

7. Na ten czas przypada najwięcej zdarzeń stresowych, 50-80 % wszystkich chorób ma podłoże emocjonalne związane ze stresem. Holme i Rahe 1967 tzw zdarzenia stresowe.

8. Rozwój poznawczy - nowe własności myślenia: czysta logika ustępuje relatywistycznemu i dialektycznemu charakterowi myślenia, odkrywanie problemów. operacje autonomiczne struktury Ja dotyczące myślenia, emocji, działania.

9. Rozwój społeczny; rodzina, macierzyństwo i ojcostwo, dzieci, miłość (namiętność, intymność, zaangażowanie Wojcieszke 1993), współżycie seksualne; praca zawodowa (stadium eksploracji; stadium stabilizacji, stadium zachowania status quo

10. Wartości - relatywizm, rola wartości

11. Zmiany osobowości - w strukturze JA, poczucie tożsamości (indywiduacja, autonomia, sens życia).

ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ - 35-40 do 55-60

1. Zmiany fizyczne i fizjologiczne: słabszy wzrok, dalekowzroczność, wrażliwość na brak światła, obniżanie powolne sprawności zmysłu słuchu. Ok. 50 obniżanie wrażliwości smakowej.

2. Funkcje psychomotoryczne - spadek siły mięśni, koordynacji ruchowej

3. Ogólny stan zdrowia na ogół dobry; klimakterium u kobiet i podobny stan u mężczyzn

4. Wzrost zaangażowania w prace zawodową.(stres w pracy, wypalenie zawodowe, utrata pracy lub zmiana pracy)

5. Fazy życia rodzinnego - dorastające dzieci, kryzys wieku średniego i na niego nakłada się kryzys adolescencji, „opuszczone gniazdo”

6. Rozwój poznawczy - ukryte zdolności - efekt doświadczenia. Natura rozwoju poznawczego. Inteligencja a mądrość. Religijno-filozoficzne koncepcje mądrości. Rozwój perspektywy biograficznej.

PÓŹNA DOROSŁOŚĆ - Starość - PO 55 RŻ

1. Indywidualne zróżnicowanie procesów, biologiczny wymiar starości (zmiany wsteczne, degeneracja, zanik zdolności reprodukcji komórek).

2. Obniżenie sprawności fizycznej, mnoga patologia - występowanie kilku schorzeń naraz.

3. Wymiar psychospołeczny - straty lub koszty starzenia (nowa adaptacja).

Zdarzenia krytyczne w starości : utrata atrakcyjności fizycznej, utrata bliskiej osoby, utrata statusu społecznego i ekonomicznego, utrata poczucia przydatności i prestiżu, zbliżająca się perspektywa śmierci.

Teorie adaptacji do starości:

• teoria aktywności (znaleźć zastępcze zajęcie, pasję),

• teoria wycofania się (wyłączenie się z życia społecznego stanowi ważną potrzebę człowieka starego)

• teoria stresu starości - obniżenie ogólnej sprawności i utrata statusu społecznego i i materialnego działają jak stresory i zmuszają człowieka do readaptacji; rekapitulacja cyklu rozwojowego - znów znaczenia nabiera to , co na początku cyklu - dobrostan fizjologiczny psychologiczny - poczucie bezpieczeństwa oraz potrzeba ogólnej stymulacji.

4. Obniżenie sprawności intelektu, w zamian za to : mądrość, integracja

5. Myślenie kontekstualno - dialektyczne: godzenie konfliktów między normami, potrzebami Ja i innych osób; mniej konwencjonalne w języku; autentyczna ekspresja emocjonalna; nie używają wyparcia, tłumienia - świadome integrują te mechanizmy obronne w poczet kontroli; tolerancyjne, stosują wielorakie kryteria oceniania; bardziej odpowiedzialne - biorą pełną odpowiedzialność za emocje, unikają przypisywania innym zła, mają duże zrozumienie problemów, dystans wobec smutków osób z otoczenia i umiarkowaną empatię

6. Mądrość ludzi starych: bogactwo doświadczeń, wycofanie się z aktywnego życia zawodowego, towarzyskiego i rodzinnego bez poczucia żalu aż do wyciszenia umysłu, prosty tryb życia o rytualnym charakterze czynności codziennych, spadek energii życiowej i napędu, co sprzyja refleksji i kontemplacji.

7. Ostatnia faza życia - powrót do przeszłości i lęk przed śmiercią

Opracowała dr Ewa Kiliszek

Strona10

---