ZMIANY W OBRĘBIE OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA DOROSŁEGO
Zmiany we wczesnej dorosłości (23-25 do 35 r.ż)
Wielu teoretyków (np. Erikson, Levinson) wskazuje na niemal bezpośredni, a przynajmniej bardzo bliski związek między danymi zadaniami rozwojowymi czekającymi na jednostkę w różnych okresach jej życia oraz specyficznymi doświadczeniami życiowymi danej osoby a zmianami w jej konstrukcji ego, strukturze osobowości. Wskazuje się że największy „skok” modyfikacji w obszarze osobowości obserwuje się we wczesnej dorosłości. W przypadku mężczyzn są to przede wszystkim zmiany tożsamościowe naznaczone przyjmowaniem przez nich odpowiedzialnej roli zawodowej (niezależności zawodowej i materialnej), natomiast w przypadku kobiet - zmiany w określaniu własnej tożsamości związane z przyjmowaniem nowej roli: roli matki. W każdym razie u obu płci we wczesnej dorosłości zachodzą zmiany głównie w strukturze „Ja” (Self). Zgodnie z teorią rozwoju Self G. Labouvie - Vief wyróżnia się cztery poziomy autoregulacji, następujące po sobie i odpowiadające w dużej mierze fazom rozwoju poznawczego. Dwa pierwsze poziomy są tożsame z piagetowskimi stadiami rozwoju inteligencji (tzw poziom presystemowy i poziom intrasystemowy) i przypadają na okres życia dzieciństwa oraz adolescencji, a dwa ostatnie poziomy (tzw. intersystemowy oraz autonomiczny) są właściwe dla dorosłego myślenia postformalnego i to podczas nich kształtuje się spójna struktura osobowości. Poziom intersystemowy pozwala na integrowanie w obrębie systemu nadrzędnego wiedzy teoretycznej (przekonania idealne) z ograniczeniami rzeczywistości (z realnymi możliwościami). Oznacza zatem zdolność do odchodzenia od idealizmu młodzieńczego (logicznego absolutyzmu) na rzecz poczucia relatywizmu (tzw logicznego relatywizmu) - nierezygnowanie z ideałów lecz uzgodnienie ich z wymogami rzeczywistości, kompromis między sferą „Ja idealnego” i „Ja realnego”. Oznacza zdolność do ujmowania siebie w kontekście związków „Ja - Inny”, co stanowi konieczny grunt dla podejmowania nowych ról społecznych, akceptowania różnych punktów widzenia jednej rzeczy. Poziom autonomiczny, najwyższy, to już struktura „Ja” będąca metasystemem, integrującym sferę myślenia, emocji oraz działania. Dzięki temu aktywność jednostki staje się wyrazem jej osobistych dążeń i wartości, jednak z uwzględnieniem różnorakich ograniczeń ujawniania tych dążeń (np. norm społecznych). Wiedza o sobie na tym poziomie jest spójna i pochodzi z wielu źródeł, problemy są ujmowane z wielu różnych perspektyw, a to sprzyja podejmowaniu samodzielnych, właściwych decyzji oraz dojrzałemu procesowi ujawniania siebie. Mamy tutaj jakby coraz wyraźniejsze wyłanianie się odpowiedzialności za własny rozwój, coraz bardziej świadomego kształtowania własnego życia i jego sensu. W innych teoriach, choć inaczej jest taki proces nazywany, doszukamy się bardzo podobnej linii rozwojowej, np. u Niemczyńskiego: faza dojrzewania osobowości w dorosłości wiąże się z przejściem etapu gdzie dostrzegany jest związek aktywności tu i teraz z aktywnością w przyszłości (projektowanie zgodne z wizją własnej przyszłości: poziom osobowościowej organizacji działania), następnie wizja własnego życia zostaje osadzona w kontekście społeczno - historycznym (rozpoznawanie sensu zdarzeń w świecie dla własnego rozwoju) (poziom dopełnienia osobowościowej organizacji działania), wreszcie nastaje faza przyjmowania odpowiedzialności za własny rozwój - prawdziwa autonomia (poziom eksterioryzacji i finalnej integracji osobowościowej organizacji zachowania) .
Co ciekawe, większość autorów zgadza się że najwyższy stopień rozwoju osobowości możliwy jest dopiero w późnej dorosłości, pomimo tego że pytania o sens życia mogą pojawić się znacznie wcześniej, bo najczęściej między 28 a 33 r. ż. Wtedy to młodzi dorośli bardzo intensywnie oceniają własne wybory życiowe i dokonania w kontekście swoich wcześniejszych oczekiwań i marzeń (Levinson), tak jakby „uzgadniają” swoją tożsamość. Najogólniej można powiedzieć, że podstawową zmianą w osobowości młodych dorosłych jest zbudowanie i podtrzymanie poczucia własnej tożsamości oraz pierwsze stadia rozwoju autonomii, przejawiające się w niezależności podejmowania decyzji i braniu za nie odpowiedzialności.
Zmiany w średniej dorosłości (35-40 do 55-60 r.ż.)
W wieku dorosłości średniej dominują zmiany osobowości oparte na „dogrywaniu” się, na równoważeniu poszczególnych składowych psychiki, co ma być warunkiem koniecznym dla ujawniania się następnie prawdziwego „Ja”, czyli zdobywania coraz lepszej świadomości własnego życia, a także jest to czas naznaczony poważnym kryzysem wieku średniego, oznaczającym kulminacyjny moment rozwojowy (choć należy pamiętać, że badania nie wskazują jednoznacznie aby kryzys wieku średniego był zjawiskiem normatywnym, dotykającym statystycznie rzecz ujmując każdego dorosłego). Według koncepcji Junga cele rozwoju osobowości w wieku średnim to właśnie: pomyślne ukończenie fazy indywiduacji, czyli równoważenie elementów psychiki oraz wejście w fazę transcendencji, charakteryzującą się osiągnięciem wglądu w istotę człowieczeństwa, życiem w jedności ze światem - poza indywidualnymi dążeniami z młodości. Fazę indywiduacji można zaobserwować np. u kobiet, które osiągając wiek średni stają się bardziej asertywne, bardziej skoncentrowane na obszarze zawodowym i świecie zewnętrznym niż wcześniej. Jest to oznaka stopniowego dochodzenia do głosu dotychczas uśpionego archetypu męskości (animus) i równoważenia się go z dominującym do tej pory archetypem kobiecości (anima). U mężczyzn zachodzi tendencja odwrotna: zaczynają oni zwracać się bardziej ku więziom rodzinnym i związkom emocjonalnym między ludźmi. Wszystkie pozostałe „jungowskie” elementy psychiki zaczynają się równoważyć w podobny sposób (świadomy/nieświadomy, duchowy/cielesny, cień/maska), by stworzyć osobowość spójną mogącą wejść w fazę transcendencji. Na te wszystkie procesy nakłada się groźba kryzysu środka życia, który przez Junga jest pojmowany jako przeszkody w równoważeniu psychiki, u Eriksona jako podstawowy dylemat osoby w wieku średnim czy brnąć w dalszy rozwój czy pogrążyć się w stagnacji (etap: generatywność - stagnacja), a przez autora pojęcia „kryzysu wieku średniego”, E. Jaquesa, opisywany jest jako moment kiedy następuje uświadomienie realności i bliskości śmierci, obawy przed przyszłością, negatywnej oceny dotychczasowych dokonań zawodowych i rodzinnych, nieumiejętności cieszenia się czasem wolnym, przekonania o pogarszającym się stanie zdrowia własnym i starzejących się rodziców. Rozwój osobowości w średniej dorosłości to zatem powolne kierowanie swojego zainteresowania ze stabilizowania sytuacji bytowej i tożsamościowej bardziej ku wewnątrz siebie, nastawienie na wewnętrzne przemiany w obrębie już ustalonej tożsamości, mające doprowadzić poprzez zdobywanie mądrości życiowej do coraz ściślejszej spójności struktury psychicznej. To także doświadczanie szeregu konfliktów i kryzysów osobowości, nie tylko już stawianie ale też odpowiadanie sobie na pytania o indywidualny sens egzystencji.
Zmiany w późnej dorosłości (po 60 r. ż.)
Późna dorosłość przynosi w materii zmian osobowości przede wszystkim szczególnego rodzaju mądrość: transcendentną*. Stanowi ona atrybut osobowości, można powiedzieć że oznacza postawę filozoficzną wobec życia: dystans do minionych zdarzeń nieoceniający stosunek do nich i towarzyszący temu wewnętrzny spokój. Owa mądrość prowadzi wreszcie do pełnej integracji psychiki. Cóż to oznacza? W psychologii ego starość to ostatni etap rozwoju osobowości, ósmy w koncepcji Eriksona, nazwany „integracją ego vs. rozpaczą”. Integracja ego wiąże się ze szczególnym stanem umysłu, kiedy jednostka doświadcza całkowitej akceptacji siebie oraz swoich życiowych dokonań jako zdarzeń jedynych w swoim rodzaju i posiadających głęboki sens. Już o niego nie pyta lecz odnajduje go. Jest to stan kiedy występuje silne przekonanie o wartości własnego życia, przy zachowanej świadomości że można nim było pokierować zupełnie inaczej. Poczucie, ze cele życiowe zostały osiągnięte. Stan taki, integracji ego, nazywany jest w koncepcji C. Bühler, badaczki hołdującej biograficznemu nurtowi badań, samospełnieniem (self-fullfilment). Przypada ono wg niej na okres między 65 a 80 r. ż., po czym następuje po 80 r. ż. regres, polegający na ponownym skupianiu się na zaspokajaniu potrzeb fizjologicznych, ale jednocześnie występuje ostatni element rozwoju osobowości - zintegrowana wcześniej psychika skutkuje akceptacją zbliżającej się śmierci, spokojnym oczekiwaniem na nią. Eriksonowski stan integracji ego podobnie - prowadzi do eliminacji lęku przed śmiercią, świadomej zgody na nią. Alternatywą dla integracji jest rozpacz - dotyka jednostki nie potrafiące ujmować swojego minionego życia jako czegoś wyjątkowego, nie akceptujące swoich dokonań i wyborów, żałujące zbyt małego zaangażowania w życie. Ich lęk przed śmiercią wzmaga się w wyniku takich odczuć. Można zatem powiedzieć, że rozwój osobowości w późnej dorosłości zmierza m.in. do uporządkowania całokształtu osobistego doświadczenia. Świetnie ilustruje to cytat Kępińskiego: „gdy chory (jednostka) zbyt boleśnie odczuwa swój bilans życia, to zwykle świadczy o tym, że nie dojrzał on jeszcze do swego wieku”.
Konkretne cechy osobowości zmienne w biegu życia - prawdy i mity
Wbrew niektórym obiegowym opiniom, nie ma przekonywujących dowodów że osobowość jednostki doświadcza znaczących zmian w miarę starzenia się organizmu. Z jednej strony istnieją badania pokazujące, iż cechy wielkiej piątki takie jak ekstrawersja, neurotyzm, otwartość na doświadczenie, sztywność zasad postępowania czy konfliktowość wykazują stabilność. Z drugiej strony, że cechy skorelowane z tymi należącymi do wielkiej piątki, czyli pewność siebie, zainteresowanie poznawcze, ciepło wewnętrzne są zmienne. Inne badania donoszą, że starość jest związana z większą podatnością na lęk oraz sztywnością w poglądach i działaniach, a także że u starszych osób dochodzi do introwertyzacji osobowości (zgodnie z jungowskim pomysłem na teorię „wycofania się”). Wiele z tych badań nie bierze jednak pod uwagę stopnia natężenia badanych cech u danej osoby we wcześniejszych okresach rozwojowych oraz pomija kontekst życiowy jednostek. Stąd nie można jednoznacznie przyjmować ich wyników za miarodajne. Poza tym, replikacje badań przynoszą sprzeczne wyniki. Najlepszym wobec tego wyjściem jest przy obecnym stanie wiedzy przyjęcie poglądu, że podstawowa struktura osobowości jako biologicznie zdeterminowana tendencja behawioralna pozostaje stałą, zmianie natomiast podlegają nabyte formy zachowania. Zmiany te zależą od treści i ilości życiowych doświadczeń jednostki.
O wiele bardziej widoczne są zmiany w postawach i potrzebach osób starszych w porównaniu z młodymi. Ludzie starsi: wykazują niską motywację osiągnięć, małą pewność siebie, podwyższoną potrzebę spokoju i bezpieczeństwa, wysoki poziom lęku przed osamotnieniem, wzmożoną agresywność choć przeważnie stają się bardziej pojednawczo usposobieni. Jednym słowem reprezentują osobowość bierno - zależną, co może być przejawem instynktu samozachowawczego uruchamianego w wyniku zachwiania poczucia bezpieczeństwa (z powodu np. gorszej sytuacji zdrowotnej i ekonomicznej). Jednak badania F. Carp: korelacja najniższych wyników w takiej „starczej” osobowości oraz MMPI, dowodzą że silniejszemu ego odpowiada mniejsze natężenie cech starczych. W związku z tym, podobnie jak przy próbach prześledzenia zmian cech wielkiej piątki, tak w przypadku potrzeb nie można jednoznacznie wskazać zakresu zmienności wraz z wiekiem.
* W odróżnieniu od mądrości pragmatycznej, pozbawionej aspektu duchowego, będącej jak mówi Baltes „fundamentalną pragmatyką życia” - czyli zdrowym rozsądkiem i doświadczeniem ukierunkowanym na zewnętrzne (społeczne i materialne), praktyczne obszary życia; związaną z aktywnością w życiu społecznym i z podmiotowym, osobistym zaangażowaniem w spostrzeganiu świata.
LITERATURA
Harwas - Napierała, B. i Trempała, J. (red.). (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Autor opracowania: Anna Chłąd
Kontakt: loszka@gmail.com
1