24. Charakterystyka epoki oświecenia

Kierunki filozoficzne:

empiryzm - (empiria-doświadczenie); prekursorem był angielski filozof Francis Bacon (czyt. bejkn); kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie;

racjonalizm - twórcą był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"); przywiązywał on szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Denis Diderot;

deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary; Deistami byli Diderot oraz Wolter,
obaj walczący z fanatyzmem religijnym;

ateizm - (lub materializm) pogląd odrzucający istnienie Boga; pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha;

irracjonalizm - pogląd filozoficzny, głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykształcił się pod koniec epoki oświecenia;

sensualizm - źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe; twórcą był John Locke (lok); twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" (tabula rasa), czyli że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i kształtują się one dopiero w ciągu życia. Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm.

25. Główne nurty literatury oświecenia

Klasycyzm - wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo.

Sentymentalizm - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory, więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin sentymentalizm upowszechnił się dzięki powieści angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a "Powieść sentymentalna"; nawiązując do wielu nurtów myśli filozoficznej (m.in. empiryzmu i sensualizmu), sentymentalizm kładł nacisk na analizę jednostkowej sytuacji człowieka, na tkwiące w nim wewnętrzne sprzeczności; analizował też sytuację społeczną, podkreślając negatywną rolę sztucznie tworzonych barier i przedziałów stanowych.

Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej) twórczości - dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istotą jego było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki.

26.Wielcy twórcy europejscy epoki oświecenia i ich dzieła.

• Denis Diderot „Kubuś Fatalista i jego pan”

Myśl filozoficzna utworu zawarta jest już w przydomku Kubusia. Fatalista to wyznawca fatalizmu, poglądu, według którego zdarzenia na świecie wyznaczone są przez przyczyny pozanaturalne (np.los, Boga), niepodlegające oddziaływaniu natury ani wpływom człowieka. Pojęcie fatum związane jest z pytaniem o sens życia, działania, o miejsce człowieka w świecie. Wypadki, w których uczestniczą Kubuś i jego pan odkrywają absurdalność i nieprzewidywalność zdarzeń spotykających człowieka w życiu. Diderot nie tyle uzasadnia tezy wysunięte przez fatalizm, ile pyta o ich słuszność i rozważa role przypadku, przeznaczenia i wolnej woli w życiu człowieka. Kubuś zdaje sobie sprawę, że rządzący ludzkim życiem los jest ślepy i nieprzewidywalny. Człowiek kroczy przez życie po omacku, zdany na los, mimo, że wszystko jest zapisane na górze.

• Jan Jakub Rousseau „Julia, czyli Nowa Heloiza”

• Wolter „Kandyd, czyli optymizm”

27. Troska pisarzy i publicystów oświecenia o wychowanie nowego człowieka.

Ignacy Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki

Mikołaj Doświadczyński pochodzi z szlacheckiego rodu. Jego ojciec był stolnikiem i nie byli wykształceni. Człowiek szlachcic - nie tylko z urodzenia: uczciwy, rzetelny, przyjacielski. Mikołaj był potężny ale nie lubił się uczyć. Miał guwernanta, który proponował wysłanie Mikołaja do Paryża. Nie uczył się w ogóle tylko wydawał pieniądze. Narobił tam długów i pisał do ojca o przysłanie kasy. Dostaje się na statek płynący do portu indyjskiego. Podróż kończy się katastrofą okrętu. Pasażerowie toną. Ocalał Mikołaj wyrzucony przez fale na wyspy Nipu. Tu wszyscy byli uczciwi, nauczył się tam uczciwej pracy, zrozumiał, że praca może dawać korzyści. Powrócił do kraju z myślą o założeniu własnego gospodarstwa. Niemożliwe jest to, żeby społeczeństwo na wyspie Nipu było idealne. To co przedstawił Krasicki w utworze to była utopia - pobożne marzenie nie do zrealizowania. Jednak Mikołaj nauczył się szacunku, pracy. Szlachcice śmiali się z niego ale wkrótce zrozumieli że to przynosi korzyści. Dobre traktowanie poddanych sprawiało ze lepiej pracowali, regularnie płacili rachunki, lepiej byli ubrani. Gospodarz powinien dbać o swoją ziemie, dobrze traktować swych pracowników, szanować ich pracę. Książka pełni dydaktyczną rolę. Jego nazwisko jest związane z tym, że życie planował doświadczalnie, to odzwierciedla się w empiryźmie i racjonaliźmie. Każdy kto będzie się starał to osiągnie wybrany cel.

28.Charakterystyka oświecenia w Polsce.

Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:
- wczesną - od lat 40. XVII w. do roku 1764;
- dojrzałą (czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795;
- schyłkową (oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795-1822.

29. Krasicki jako obserwator i krytyk społeczeństwa polskiego w XVIII w.

Ignacy Krasicki był jednym z pierwszych organizatorów życia kulturalnego. Współpracował z ośrodkiem królewskim nad tworzeniem sceny narodowej, należał do najaktywniejszych publicystów "Monitora". Uprawiał wiele gatunków literackich, m.in. publicystykę, pisał wiersze liryczne, bajki, poematy heroikomiczne, satyry, listy poetyckie, komedie.

Pierwszym poematem heroikomicznym jest "Myszeida", osnuta na wątku popularnego mitu historycznego o królu Popielu. Bohaterami, oprócz walczących ze sobą kotów i myszy, są także ludzie. W poemacie występują dwa zgrabnie zespolone wątki fabularne: ludzie wpływają na przebieg zwierzęcej wojny, a zwycięskie myszy ostatecznie uśmiercają Popiela. Komizm "Myszeidy" w wielu miejscach przybiera charakter satyryczny, by skompromitować zło Rzeczypospolitej. Można tu na przykładzie kłótliwych obrad parlamentu myszy dojrzeć aluzję do najgorszych praktyk sejmu polskiego.

W drugim poemacie "Monachomatia", Krasicki ośmieszył przywary mnichów. Opowieść została osnuta na motywie rywalizujących klasztorów dominikanów i karmelitów, które chcą stoczyć potyczkę w sposób odpowiedni dla uczonych mężów: na uczonej dyspucie. Przygotowana staranie dysputa przemieniła się jednak w ogólną bójkę na pięści, trepki, kufle i księgi. Zamieszanie kończy przyniesienie olbrzymiego pucharu z winem, bo w dobrych trunkach braciszkowie kochają się nie mniej niż w "świętym próżniactwie". "Monachomatia" pozbawiona jest bezpośredniej napastliwości, ale obfitość realiów kompromitujących życie zakonne miała swoją wymowę. Przezabawna scena poszukiwania w zakamarkach klasztornych nie odwiedzanej od dziesiątków lat biblioteki ośmieszała "uczonych mężów".

Ważnym wydarzeniem w dziejach literatury polskiej było ukazanie się pierwszej nowoczesnej powieści pt.: "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Wprowadził tu Krasicki od razu trzy odmiany powieści oświeceniowej: satyryczno- obyczajowej, przygodową i utopijną. Łączy je wątek nadrzędny - biografia bohatera. Część pierwsza ukazuje niedostatki systemu wychowawczego. Poznajemy szkołę publiczną typu tradycyjnego, gzie wpaja się wiedzę za pomocą kar cielesnych, i "modną edukację" gubernatora Damona, oszusta i nikczemnika. W salonie warszawskim uczą Doświdczyńskiego, jak trwonić ojcowską fortunę, a w mieście trybunalskim - jak wygrać nieuczciwy proces. Dopełnieniem modnej edukacji jest pobyt w Paryżu, gdzie młody Mikołaj traci resztki fortuny. Krasicki, oprócz krytyki przestawił idealny wzór społeczeństwa w postaci ludu Nipuańczyków, który nie zna cywilizacji, ale rządzi się według naturalnych praw równości i braterstwa. Podobne poglądy do przedstawianych przez mieszkańców wyspy prezentował Rousseau. Doświadczyński po powrocie do kraju podejmuje trud reformowania ojczyzny, lecz kończy się to fiaskiem. Działalność przenosi na zagrodę i mini społeczność poddanych chłopów. "Doświadczyńskiego Przypadki" to powieść o straconych złudzeniach oświeceniowego reformatora.

Innym sposobem przedstawienia wad społeczeństwa były dwa cykle "Satyr". Pierwszy został poprzedzony listem dedykacyjnym "Do Króla", w którym sądząc władcę, Krasicki z pozorną aprobatą przytoczył argumenty przeciwników monarchy, by tym bardziej ośmieszyć ich niedorzeczność. Wstępem do tematyki cyklu jest "Świat zepsuty", satyra odwołująca się do prostoty i prawości przodków. Zwraca w niej uwagę duże zagęszczenie realiów mówiące o powszechnym zepsuciu obyczajów.

Krasicki o wiele częściej zwraca swą krytykę przeciwko zdrożnością modnego życia niż sarmackim przywarom. Stosuje różnorakie środki komizmu satyrycznego obok ironicznej pochwały (np. "Pochwała głupstwa") dowcip paradoksu, karykaturalne wyolbrzymienie, kontrastowe połączenie, nieoczekiwane następstwo wydarzeń itd. W satyrze "Pijaństwo" podnieceni miłośnicy trunku snują wspaniałe plany ratowania ojczyzny, tym czasem zapał kończy się na wulgarnej bójce. Zabawne sytuacje wynikają z małżeństwa modnej damy ze szlachcicem- tradycjonalistą ("Żona modna"), który znęcony posagiem nie przewidywał czekającej go udręki i kosztownego prowadzenia modnego trybu życia.

30. Satyra jako ulubiony gatunek literacki w oświeceniu.

W satyrach nawiązał Krasicki do wzorów antycznych (Horacy) oraz klasycznej literatury francuskiej. Natomiast popularność satyr w dobie oświecenia wynikała z przekonania, że literatura dydaktyczna zjadliwie piętnuje wady i może przyczynić się do poprawy obyczajów.

Satyry Krasickiego:

• Do Króla

• Żona modna

• Pijaństwo

• Świat zepsuty itp. Itd.

Żona modna - dialog dwóch szlachciców, główny bohater Pan Piotr opowiada przypadkowo spotkanemu znajomemu o swym małżeństwie. Sprowadziło ono na niego same kłopoty: Żona wprowadziła nowe porządki, będące bezkrytycznym naśladownictwem francuskich wzorców. Satyra ośmiesza zachowania pań i panów, dla których celem jest prowadzenie światowego życia, nie pasującego do polskiej rzeczywistości. Autor wykpiwa chciwość szlachecką, ponieważ Pan Piotr ożenił się ze względu na posag, której dziedziczne wioski sąsiadowały z jego posiadłością.

Świat zepsuty - utwór zawiera program dydaktyczny Krasickiego, zalecający powrót do dawnego sprawiedliwego porządku. Ponieważ satyra pokazuje groteskowo przejaskrawiony obraz świata, a jej zadaniem jest piętnowanie wad, a więc skupienia się na krytyce, nie pokazując pozytywnych wzorców. Świat zepsuty wypełnia tę lukę, dzięki przeciwstawieniu w nim przez autora współczesnego zepsucia, utopijnemu obrazowi „przodków poczciwych”, którzy praktykowali surowe cnoty i doprowadzili państwo do potęgi. Katalog zbrodni i wykroczeń współczesnym kończy się alegorią ojczyzny jako okrętu, który w obliczu zagrożenia należy wspólnymi siłami ratować.

31. Moralizatorski i dydaktyczny charakter literatury oświecenia.

Oświecenie to epoka parenetyczna, czyli wskazująca na to, że jej celem był dydaktyzm—pouczenie. Cała epoka literacka przełomu XVII i XIX wieku postawiła sobie za najważniejszy cel uczyć, bawić i wzruszać.

Bajka to krótki utwór literacki, który był bardzo często stosowany w dobie oświecenia. Ignacy Krasicki napisal około 170 bajek, w których poruszał problemy ówczesnej Polski. Jednym z takich utworów był z pewnością utwór pt. „Szczur i kot”. Ta krótka bajka uczy nas—ludzi XX wieku tak wiele. Jej nauka jest nadal aktualna. Ukazuje, że przechwałki mogą nam zaszkodzić. Przedstawione w niej dwie strony, które już z samej natury są do siebie źle nastawione, kontrastują i uwidaczniają nam problem zawarty w morale. Dzięki temu zjawisku czytelnik w prosty i logiczny sposób może zrozumieć problem przechwałek i dumy. Kolejną bajką jest „Ptaszek w klatce”, która uczy nas, że nikt nie będzie żałował tego, czego nie zna i nie doświadczył. Jednak utwór ten odnosi się także do sytuacji politycznej w Polsce XVIII wieku. Ukazany jest tam problem wolności i bogactw. Krasicki napisał także bajkę pod tytułem: “Dewotka”. Opisał tam ślepą i złą wiarę. Pani udaje, że wierzy w Boga, a w czasie modlitwy i mówieniu o przebaczeniu bije swoją pokojówkę za drobny występek. Przez tak dobitny kontrast słowa mówionego, a czynienie Krasicki ukazuje zakłamanie ludzkie i chce doprowadzić do śmiechu ludzi na swój temat. Ponieważ czym się różni kłamstwo w sprawie wiary od pieniędzy. Niczym. Czy więc nie jest to nauka uniwersalna, która będzie tak długo aktualna, jak długo na świecie ludzie będą kłamać. Bajki jako utwory oświecenia są dziełami dydaktycznymi. Dzisiejszy czytelnik, czyli człowiek przełomu tysiącleci, także może się z nich czegoś nauczyć. Nasz narodowy bajkopisarz—Krasicki—uczy nas w nich rozsądku, umiaru i ukazuje nam wady, których sami nie dostrzeglibyśmy pewnością. Dlatego utwory te, w których brak jest pouczeń były tak cenione i lubiane, a ich pamięć przetrwała próbę czasu.

Kolejnym gatunkiem, który bardzo często stosowano w dobie reform i Konstytucji 3 maja była satyra. Również i on przetrwał w naszej pamięci z tamtych czasów w dziełach Ignacego Krasickiego. Napisał on wtedy dwa dość głośne i kontrowersyjne utwory: “Do króla” i “Pijaństwo”. W pierwszym opisał niezadowolenie szlachty z króla. Nie pisał jednak w swoim imieniu i nigdzie nie wskazał bezpośrednio, do którego z królów elekcyjnych pisze. Postawione tam zarzuty były abstrakcyjne i polegały na sprzężeniu zwrotnym. Szlachcicowi nie podoba się wiek i sposób wyboru króla, który wynikał z tego, że szlachcic, czyli oskarżyciel, miał za dużo praw i ustanowił elekcję. Obwinia go o złą politykę kulturalną, ponieważ więcej wydaje na malarstwo i spotkania czwartkowe niż na bankiety dla szlachty. Zarzuty postawione królowi zmieniają swojego adresata i kierują się w stronę zacofanej i źle wykształconej szlachcie. Tak właśnie Krasicki uczy nas obiektywnego spojrzenia na swój temat, a dopiero późniejszej krytyki innych, aby przypadkiem zarzuty skierowane do kogoś nie wróciły do adresata jak bumerang, a nasze przekonania nie ukazały naszej niewiedzy i tupetu. Satyra “Pijaństwo” jest także utworem bardzo nasycony środkami dydaktycznymi. W utworze tym sam pijak przedstawia problemy picia alkoholu. Człowiek ten ukazuje powody, dla których można sięgnąć po kieliszki i sposoby ich wynajdowania. Przedstawia również powód poprawin i leczniczego działania wina. Wszystkie te powody są abstrakcyjne i naciągane, a ich skutkiem jest zawsze to samo, czyli stan wskazujący na spożycie napoju wyskokowego w nadmiernych ilościach. W ten sposób ośmieszając pijaka, przez siebie samego, powodowało, że człowiek, który sam popełniał takie błędy śmiał się czytając ten utwór sam z siebie i gdy był trochę mądrzejszy, to miał szansę na poprawienie swojego stosunku do alkoholu.

Satyra jako utwór ośmieszający ludzkie zachowania i cechy w dobie rozkwitu sztuki Polskiej miał charakter humorystyczny, ale z pewnością także i dydaktyczną. Uczymy się z nich bardzo szybko i na dość długi czas spraw, których zwykła nauka może spowodować skutek odwrotny. Uczymy się, że picie alkoholu nie jest czymś dobrym, oraz, że lepiej najpierw być samemu dobrym w danej dziedzinie, zanim oskarży się o to kogoś mądrzejszego od siebie. Ukazywał także persyflaż, który był częstym następstwem takiego oskarżenia i polegał, że oskarżyciel był zarazem oskarżany, a docelowy adresat roszczeń nie miał na to wpływu.

“Monachomachia”. Jest to epos heroikomiczny, czyli połączenie eposu, czyli utworu poruszającego poważne sprawy w poważny sposób, z satyrą, a może nawet utworem sielankowym, którego problemy są błahe. Dzieło to opisuje bezsens i paradoks walki. Dwa zakony żebrzące pokłóciły się o zasoby w swojej spiżarni i zamiast rozmową przechodzą od razu do oskarżeń i bójki. Utwór ten przedstawia zacofanie zakonników, którzy nie wiedzą nawet gdzie w ich gmachu jest biblioteka, a książki traktują jako broń do walki w ręcz. Dopiero alkohol i wizja wspólnej zabawy zakrapianej napojami wysoko procentowymi skłania ich do rozejmu. Dzieło to na pewno ukazuje to, że nie każdy powód jest dobry do wszczynania wojny i można uznać go za ponadczasowy i stosować wszędzie i zawsze, bo przecież czy na świecie nie ma cały czas tysięcy, a może nawet i miliony wojen w danej sytuacji.

Okres oświecenia to z pewnością literatura, która uczy, bawi i wzrusza. Ukazuje nam w różny, nieszablonowy sposób jak powinniśmy żyć, a co jest negatywne w naszym działaniu. Krasicki jako przedstawiciel tej epoki i jej zwolennik uczył ludzi ówczesnych czasów, a zarazem i nas o złych nawykach, paradoksie walki, celu życia i sposobie walki ze złymi nawykami, pokazuje również negatywne cechy, które są trudne do przekreślenia i poprawienia. Nie moralizuje. Wie, że każdy popełnia błędy, a wytykanie innych mogłoby spowodować efekt całkowicie odwrotny do założonego. Dlatego jego nauka ogranicza się do ukazania wad i możliwości lepszego życia, co osobom rozumnym wystarcza do próby zmienienia czegoś w swoim życiu. Dlatego właśnie epoka oświecenia, to okres powstawania dzieł parenetycznych.

32. Rola „Powrotu posła” w życiu politycznym okresu Sejmu Czteroletniego.

w utworze Juliana Ursyna Niemcewicza zaprezentowane są dwie skontrastowane ze sobą grupy postaci. Jedna z nich to bohaterowie komiczni, negatywni, ośmieszeni- są to przeciwnicy reform. Druga grupa to bohaterowie pozytywni, zwolennicy reform, wyrażający opinie autora w sprawie koniecznych zmian ustrojowych. Posługując się satyrą, karykaturą, parodią, Niemcewicz zaatakował obóz konserwatystów i ich argumenty. W dyskusjach toczących się w utworze poruszył wszystkie ważne wówczas kwestie: wolna elekcja, liberum veto, przymierze z Prusami przeciwko Rosji, wychowanie i edukacja, sprawa chłopska, problem trybunałów szlacheckich. Postacie w utworze nie są tylko reprezentantami stronnictw politycznych, są to postacie typowe dla środowiska, w którym żyją. Konserwatywna szlachta charakteryzuje się sarmacką próżnością, interesownością, pieniactwem i warcholstwem. Postacie reprezentujące obóz reform obdarzone są cnotami rodzinnymi, szlachetnością uczuć i intencji. Tworzą zbiorowy portret Polaków nowych czasów- oświeconych Sarmatów, przywiązanych do polskich, ziemiańskich tradycji i otwartych na postęp.

33. Sylwetka i dorobek Stanisława Staszica

Stanisław Staszic pochodził z rodziny mieszczańskiej. Urodził się w Pile w 1755roku, jako syn burmistrza. Został księdzem, gdyż to była jedna z niewielu dróg dla mieszczanina, która dawała szanse zdobycia znaczenia w życiu publicznym. Studiował w Lipsku, Getyndze i Paryżu. Po powrocie do kraju został nauczycielem dzieci Andrzeja Zamoyskiego. Był członkiem, a później prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Staszic łączył w sobie gruntowną i wszechstronną wiedzę z głęboką szlachetnością serca. Szczególnie mocno przejmował go los mieszczan i chłopów. Rozdał chłopom swój majątek w Hrubieszowskiem, a w testamencie zapisał znaczne sumy na cele społeczne. Działalnością swą obejmował najważniejsze dziedziny życia politycznego i społecznego. Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski". Program społeczno-polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być dobro ojczyzny. Proponuje, by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej. Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto, domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by pańszczyznę zamienić na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Oni zniszczyli, według Staszica, szacunek dla prawa, doprowadzili do rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady. Do dnia dzisiejszego Stanisław Staszic uważany jest za najwybitniejszą postać polskiego oświecenia. Doceniali go też jemu współcześni. Zmarł w 1826 roku w Warszawie. Pogrzeb Staszica przybrał charakter manifestacji, młodzież pielgrzymowała na jego grób na Bielanach, mnożyły się wiersze ku czci zmarłego.

---