Układ pokarmowy
Układ pokarmowy zapewnia trawienie mechaniczne i chemiczne pobranego pokarmu do składników prostych, przyswajalnych przez organizm. W układzie pokarmowym zachodzi również proces resorpcji mleczka pokarmowego (strawionego i upłynnionego pokarmu) do krwi.
W obrębie układu pokarmowego można wyróżnić:
1. Przewód pokarmowy: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube, odbyt; przez te organy stopniowo przechodzi pokarm w czasie trawienia.
2. Narządy-gruczoły trawienne: trzustka, wątroba z pęcherzykiem żółciowym; przez te organy pokarm nie przechodzi bezpośrednio;
Zatem układ pokarmowy jest pojęciem szerszym niż przewód pokarmowy. Narządy-gruczoły trawienne wydzielają swoje soki do przewodu pokarmowego. Wytwarzają także substancje hormonalne (patrz gruczoły dokrewne), uwalniane do krwi i działające ogólnie.
Jama ustna (cavum oris) jest pierwszym odcinkiem przewodu pokarmowego. Od góry jest ograniczona podniebieniem twardym i miękkim, z boków - policzkami, od dołu - ruchomą żuchwą wypełnioną mięśniami (żuchwowo-gnykowymi), na których leży język. Ku tyłowi jama ustna przechodzi w gardło (patrz układ oddechowy). Od przodu jamę ustną ograniczają wargi, regulujące średnicę szczeliny. Wargi i zęby umożliwiają odrywanie kęsów pokarmu. W jamie ustnej zachodzi trawienie mechaniczne, polegające na rozdrabnianiu i rozcieraniu treści pokarmowej. Pokarm jest tutaj także zwilżany śliną i nasycany enzymem ptyaliną. Ptyalina trawi skrobię do maltozy. Zatem w jamie ustnej zachodzi także trawienie chemiczne.
Język (lingua) to ruchliwy wał mięśniowy umożliwiający mówienie (artykulacja mowy), żucie i połykanie płynów oraz pokarmu. Język jest także narządem odbierającym smak. Zróżnicowany jest na korzeń = nasadę, trzon i wierzchołek = koniec. Posiada powierzchnię grzbietową (górną) i brzuszną (dolną). Na kolcu brudkowym żuchwy, na kości gnykowej i na wyrostku rylcowatym kości skroniowej występują przyczepy mięśni języka: brudkowo-językowego, gnykowo-językowego i rylcowo-językowego.
Język pokryty jest błoną śluzową. Błona śluzowa przedniej części języka posiada gruczoły śluzowo-surowicze, a w tylnej części języka - gruczoły śluzowe. Górna powierzchnia języka zawiera brodawki:
nitkowate - pokryte nabłonkiem płaskim wielowarstwowym rogowaciejącym; są receptorami dotyku; uczestniczą w rozcieraniu pokarmu; leżą w przedniej i środkowej części języka;
liściaste - pokryte nabłonkiem płaskim rogowaciejącym; zawierają kubki smakowe; leżą w bocznych i tylnych częściach języka;
grzybkowate - pokryte nabłonkiem nierogowaciejącym; zawierają kubki smakowe; leżą w tylnej części języka;
okolone - pokryte nabłonkiem nierogowaciejącym; tworzą układ V wzdłuż bruzdy środkowej języka; w ich obrębie leża kubki smakowe i ujścia gruczołów surowiczych Ebnera.
Ślina wytwarzana jest w śliniankach: przyusznych, podżuchwowej i podjęzykowej. Pełni ważne funkcje ochronne w sensie immunologicznym. Uczestniczy w krążeniu jodu, sodu, chloru i potasu (pompy jonowe w gruczołach ślinowych). Zawarta w ślinie mucyna zlepia cząstki pokarmowe, dzięki czemu możliwe jest formowanie kęsów.
Ślinianka podjęzykowa jest gruczołem śluzowo-surowiczym. Leży pod językiem, na mięśniu żuchwowo-gnykowym, tworząc fałd. Ślinianka podżuchwowa jest gruczołem surowiczo-śluzowym. Wydziela śluz, ptyalinę i lizozym (niszczący ściany bakteryjne). Ślinianki przyuszne leżą w dołach zażuchwowych. Wydziela śluz i ptyalinę. Do aktywacji ptyaliny niezbędny jest chlor Cl-. Ślina zawiera także immunoglobuliny A. W ciągu doby wydzielane jest około 1,5 l śliny.
W szczęce górnej i w szczęce dolnej znajdują się zębodoły (na łukach zębowych) w których tkwią zęby. Do kości przymocowane są za pomocą ozębnej, zbudowanej z tkanki łącznej włóknistej.
Zęby (dentes; l. poj. dens) są zróżnicowane morfologicznie i funkcjonalnie na: siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowe. Człowiek zawiera 32 zęby stałe, po 16 w każdej szczęce: 4 siekacze, 2 kły, 4 zęby przedtrzonowe, 6 zębów trzonowych. U dzieci występuje 20 zębów mlecznych.
W zębie wyróżnia się korzeń, szyjkę i koronę. Korona pokryta jest szkliwem. Szyjka jest strefą przejściową, gdzie zanika szkliwo a pojawia się cement. Szyjka jest już przykryta dziąsłem. Korzeń zawiera na powierzchni cement. Zęby rozwijają się z dwóch listków zarodowych: ektodermy i mezodermy.
Szkliwo wywodzi się z ektodermy. Jest to najtwardszy wytwór organizmu; twardość szkliwa odpowiada twardości kwarcu. Posiada zabarwienie białe lub niebieskawe. Zbudowane jest apatytu fluorowego (węglan wapnia + fluor). Substancja organiczna (proteoglikany i białko anamelina) stanowi jedynie 2-3% ogólnego składu szkliwa. Szkliwo wytwarzane jest przez komórki - adamantoblasty (nazwa pochodzi od starej nazwy szkliwa - substantia adamantina; obecnie - enamelum). Po wytworzeniu szkliwa, komórki te giną, dlatego też nie jest możliwa regeneracja tego składnika.
Cement (cementum, substantia ossea dentis, stąd dawna nazwa - kostniwo) powstaje dzięki działalności komórek - cementoblastów. Zbudowana jest z cementocytów, komórek o wypustkach, podobnie jak u osteocytów. Cement zawiera także włókienka zmineralizowane kolagenowe. Przybiera barwę żółtą. Włókna Sharpey`a łączą cement z okostną zębodołów.
Pod cementem szyjki oraz korzenia i szkliwem korony leży zębina, czyli dentyna (substantia eburnea, dentinum). Zawiera 30% substancji organicznych i 70 % soli mineralnych (hydroksyapatyt, fosforany). Posiada barwę kremową. Odontoblasty wydzielają sole mineralne na jedna stronę. W strukturze zębiny widnieją kanaliki, biegną prostopadle do powierzchni. W kanalikach mieszczą się wypustki odontoblastów (włókna Tomesa).
Wewnątrz zęba znajduje się jama zęba - cavum dentis. W jamie leży miazga - pulpa dentis. Miazga zbudowana jest z tkanki łącznej luźnej i galaretowatej, z naczyń tętniczych i żylnych oraz z nerwów (współczulne i czuciowe). Wywodzi się z mezodermy. W miazdze leżą również odontoblasty (na obwodzie), plazmocyty, labrocyty, makrofagi i fibroblasty. W części korzeniowej jama przechodzi w kanał zęba (canalis radicis dentis), który kończy się wierzchołkiem (brak zębiny, jest tylko cement) - apex radicis dentis. Naczynia krwionośne i nerwy wchodzą do jamy zęba przez otwór szczytowy (wierzchołkowy) korzenia - foramen apicis dentis.
Przełyk (esophagus) osiąga długość 25 cm. Jest to rura błoniasto-mięśniowa, wykonująca ruchy perystaltyczne ku dołowi, dzięki czemu przerobiona treść pokarmowa w jamie ustnej przesuwana jest do żołądka po akcie połknięcia. Połykanie pokarmu poprzedzone jest uniesieniem
i zamknięciem krtani przez nagłośnię oraz podstawę języka.
Przełyk wyścielony jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, nierogowaciejącym. Błona śluzowa tworzy podłużne fałdy. Przy wejściu do żołądka błona śluzowa zawiera gruczoły wpustowe obficie produkujące śluz. Błona podśluzowa zbudowana jest z włókien kolagenowych
i sprężystych. W górnym i środkowym odcinku zawiera gruczoły śluzowe. Warstwa mięśniowa w górnej części zawiera mięśnie gładkie i szkieletowe, a w dolnej części tylko miocyty gładkie. Przydanka łączy przełyk z okolicznymi narządami, zawiera nerwy oraz naczynia krwionośne.
Żołądek (ventriculus, gr. gaster) można podzielić na wpust, trzon i odźwiernik. Część górna to wpust żołądka, gdzie uchodzi przełyk. Dolna część żołądka to odźwiernik, łączący żołądek z dwunastnicą. Pomiędzy wpustem i odźwiernikiem leży trzon żołądka. Ściana przednia żołądka przylega do przedniej ściany brzucha. Tylna ściana sąsiaduje z kopułą przepony, ze śledzioną, trzustką, tętnicą główną, z kręgosłupem, z lewą nerką i z krezką poprzecznicy. Do tylnej ściany odźwiernika przylega trzustka, a od przodu nachodzi płat wątroby. W żołądku rozróżnia się dwie krzywizny: małą i dużą. Mała krzywizna leży z prawej strony ujścia przełyku, graniczy z wątrobą. Duża krzywizna jest po lewej stronie żołądka, graniczy z częścią poprzeczna jelita grubego, tuz poniżej pępka.
Ściana żołądka zbudowana jest z warstwy śluzowej, mięśniowej i z osłonki surowiczej. Błona śluzowa tworzy uwypuklenia, dołki i bruzdy, jest więc pofałdowana. Wyniosłości - poletka żołądkowe są pobruzdowane - dołeczkami żołądkowymi, do których uchodzą gruczoły. Nabłonek jest jednowarstwowy walcowaty. Gruczoły żołądka dzieli się na właściwe, wpustowe i odźwiernikowe.
Gruczoły właściwe żołądka mają skomplikowana budowę. Zbudowane są z komórek głównych, okładzinowych, śluzowych, niezróżnicowanych i endokrynowych.
Komórki główne wydzielają enzymy: lipazę żołądkową, pepsynogen i podpuszczkę. Pepsynogen w środowisku kwaśnym przekształca się w pepsynę.
Komórki endokrynowe wydzielają gastrynę i gastron (patrz układ dokrewny).
Komórki okładzinowe wytwarzają kwas solny, czynnik Castlea (patrz krew), chlorek potasu i wodorowęglany. Maja charakter pompy jonowej. Wodorowęglany początkowo są wydzielane do naczyń krwionośnych, jednakże potem z powrotem oddane do glikokaliksu wewnętrznej powierzchni żołądkowej, gdzie pełnia funkcje ochronne (neutralizują kwas przy żywych komórkach ściany organu).
Komórki śluzowe wydzielają śluz, chroniący wewnętrzna powierzchnie przed działaniem kwasu.
Komórki niezróżnicowane są komórkami macierzystymi, które proliferują i różnicują się w komórki gruczołowe. Odczyn (pH) żołądka wynosi około 1-1,5, co zapewnia działanie pepsyny. Kwas niszczy patogeny zawarte w pokarmie (bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki). Ponadto zmiękcza wiele polisacharydów i glikolipidów, ułatwiając późniejsze trawienie enzymatyczne. Skurcze żołądka rozcierają i rozdrabniają treść pokarmową. Przy wpuście żołądka mieszczą się gruczoły wpustowe, zaś w ujściu - gruczoły odźwiernikowe. Produkują one śluz, gastrynę i gastron. Gastron hamuje skurcze żołądka i wydzielanie kwasu żołądkowego w przypadku pokarmu bogatego w tłuszcz. Gastryna pobudza wydzielanie kwasu żołądkowego i pepsynogenu, a także żółci i soku trzustkowego.
Podpuszczka (chymozyna) jest wydzielana głównie u niemowląt (enzym adaptacyjny), przekształca rozpuszczalny kazeinian wapnia (z mleka) na nierozpuszczalny parakazeinian wapnia. Parakazeinian może być trawiony przez pepsynę.
Pepsyna trawi białka pokarmowe do rozpuszczalnych w wodzie peptydów. Jest to endopeptydaza, bowiem rozkłada wiązania peptydowe między aminokwasami dikarboksylowymi a aminokwasami aromatycznymi.
Lipaza żołądkowa trawi wiązania estrowe miedzy glicerolem i kwasami tłuszczowymi lipidów pokarmowych. Tłuszcze rozpadają się do kwasów tłuszczowych i glicerolu.
Warstwa mięśniowa żołądka zapewnia skurcze organu, mieszanie i rozcieranie pokarmu, a także przesuwanie treści do dwunastnicy.
Mięśniówka żołądka jest złożona z trzech warstw miocytów gładkich o różnym przebiegu: skośnym (wewnętrzna), okrężnym (środkowa) i podłużnym (zewnętrzna). Skurcze żołądka są pobudzane przez nerw błędny i hormony - gastryna. W ścianie żołądka pomiędzy warstwą okrężną i podłużną leży splot Auerbacha regulujący skurcze perystaltyczne żołądka i jelit. Większość roślinnych środków przeczyszczających (np. alona, rzewień) drażni ten właśnie splot wzmagając ruchy robaczkowe żołądka i jelit, co nasila efekt rozwolnienia.
Zewnętrzna warstwa żołądka zbudowana jest z tkanki łącznej, pokrytej nabłonkiem surowiczym. Jest to otrzewna trzewna. Przy krzywiźnie mniejszej przechodzi w więzadło wątrobowo-żołądkowe, a przy krzywiźnie większej - w więzadło żołądkowo-przeponowe, żołądkowo śledzionowe i żołądkowo-okrężnicze.
Dwunastnica (doudenum) jest pierwszym odcinkiem jelita cienkiego, długości 25-30 cm. Górna część dwunastnicy łączy się z częścią odźwiernikową żołądka i nosi nazwę opuszki. W górnej części występuje zgięcie górne dwunastnicy. Następnie jest część zstępująca, która w dolnej odcinku tworzy zgięcie dolne. Zgięcie dolne przechodzi w część poziomą dwunastnicy. Od części poziomej odchodzi ku górze część wstępująca, która zakręca tworząc z kolei zgięcie dwunastniczo-czcze, od którego wybiega jelito czcze. W środkowej części (część zstępująca) dwunastnicy leży brodawka Vatera, w której uchodzi przewód żółciowy wspólny i przewód trzustkowy. Przed ujściem przewód żółciowy wspólny tworzy rozszerzenie - bańkę wątrobowo-trzustkową, wyposażona w zwieracz bańki. Podczas kolki i zastojów żółci często towarzyszy skurcz zwieracza bańki, co wywołuje silne bóle. Podaje się wówczas leki spazmolityczne (rozkurczowe), np. drotaverynę, chelidoninę, papawerynę. Hydroksy-metylokumaryna, występująca u roślin z rodziny baldaszkowatych, działa wybiórczo rozkurczowo na bańkę wątrobowo-trzustkową, co zostało wykorzystane w lecznictwie (preparat Cholestil) przy w dyskinezach dróg żółciowych.
Błona śluzowa dwunastnicy wykazuje wysokie i szerokie fałdy okrężne (fałdy Kerkringa). Powstają one wskutek sfałdowania blaszki podśluzowej i mięśniowej. Uwypuklenia błony śluzowej noszą nazwę kosmków. W dwunastnicy są one listkowate. Nabłonek dwunastnicy jest walcowaty. U podstawy kosmków leżą krypty dwunastnicze. W kryptach leżą komórki macierzyste pluripotencjalne, przekształcające się w komórki zróżnicowane nabłonka (odnawiają nabłonek), a także komórki Panetha, komórki śluzowe (kubkowe), komórki absorbujące i komórki endokrynowe (patrz układ dokrewny). Komórki Panetha produkują lizozym (niszczy ściany bakterii). Komórki kubkowe wytwarzają śluz proteoglikanowy, wiążący wodę.
Kosmki dwunastnicze znajdują się na uwypukleniach błony śluzowej i w kryptach. Kosmki zbudowane są z blaszki śluzowej, mięśniowej i z rdzenia. Kosmki pokryte są nabłonkiem walcowatym jednowarstwowym. Zwiększają powierzchnie chłonną dwunastnicy. Rdzeń kosmka zbudowany jest z tkanki łącznej właściwej w której przebiegają nerwy, naczynia włosowate i limfatyczne. Blaszka mięśniowa zbudowana jest z miocytów gładkich. Komórki nabłonkowe kosmków są zróżnicowane na:
komórki chłonne (absorpcyjne) - powierzchnia zewnętrzna jest pokryta mikrokosmkami (rąbek prążkowany), na których leży glikokaliks; na glikokaliksie znajduje się warstewka śluzu; w błonie mikrokosmków występują enzymy: maltaza (trawi maltozę do glukozy), alfa-1,6-glukozydaza (trawi dekstryny, powstałe po hydrolizie skrobi), aminopeptydaza (trawi peptydy do aminokwasów; odczepia aminokwasy z wolną grupa aminową); mikrofilamenty aktynowe mikrokosmków zapewniają ruchy faliste, niezbędne przy trawieniu
i wchłanianiu mleczka pokarmowego; zawarte w mikrokosmkach enzymy: fosfataza alkaliczna i esterazy - zapewniają wchłanianie składników pokarmowych do krwi i limfy;
komórki endokrynowe - syntetyzują hormony motylinę, żołądkowy inhibitor peptydowy (GIP) i sekretynę.
komórki kubkowe - wydzielają śluz proteoglikanowy, wiążący wodę.
Pod złożoną błoną śluzową dwunastnicy leży warstwa podśluzowa zbudowana z tkanki łącznej właściwej. Przebiegają w niej naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy. Sploty nerwowe podśluzowe (sploty Meissnera) zawierają włókna czuciowe i ruchowe. W błonie podśluzowej mieszczą się również gruczoły Brünnera typu cewkowatego. Produkują one urogastron (polipeptydowy hormon hamujący wydzielanie kwasu solnego), śluz i płyn surowiczy (pH - 9). Zasadowa wydzielina gruczołów Brünnera uaktywnia enzymy trzustkowe.
Mięśniówka dwunastnicy zbudowana jest z tkanki mięśniowej gładkiej. Wewnątrz miocyty mają przebieg okrężny, a na zewnątrz - przebieg podłużny. Zapewniają ruchy perystaltyczne dwunastnicy i przesuwanie treści pokarmowej do jelita czczego. Dwunastnica pokryta jest od zewnątrz przydanką, zbudowaną z tkanki łącznej.
Należy pamiętać, że do dwunastnicy wpływa sok trzustkowy oraz żółć.
Jelito czcze (intestinum ieiunum - głodne, próżne; od ieiunium - post, głód; w języku łacińskim nie należy tej nazwy zapisywać przez “j”) łączy dwunastnicę z jelitem krętym - intestinum ileum. Jest podwieszone na krezce jelitowej - mesoieiunum, która jest częścią krezki jelitowej.
Jelito czcze i kręte mają łączną długość około 5-6 m. Jelito kręte wnika do jelita grubego w obrębie dołu biodrowego prawego.
Ściana jelita cienkiego jest zbudowana z błony śluzowej, warstwy mięśniowej i z blaszki surowiczej. Blaszka surowicza jest blaszką trzewną otrzewnej. Pokrywa ją nabłonek surowiczy - mesothelium. Zawiera plazmocyty, adipocyty, makrofagi i fibroblasty.
Otrzewna (peritonaeum) wyściela jamę brzuszną. Jest podwójna i obejmuje otrzewną ścienną i otrzewną trzewną. Pomiędzy blaszkami jest przestrzeń - jama otrzewnej (cavum peritonaei), wypełniona płynem surowiczym - liquor peritonaei, zmniejszającym tarcie. Fałdy otrzewnej noszą nazwę krezek. Krezki przymocowują, między innymi żołądek, jelita, śledzionę, jajniki, macicę, jajowody i wątrobę do ściany jamy brzusznej.
W krezkach przebiegają naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy. Nadmierne wytwarzanie płynu otrzewnowego powoduje puchlinę wodną.
Otrzewna jest aktywna pod względem chłonnym i sekrecyjnym.
W związku z tym, otrzewna wrażliwa jest niezmiernie na zakażenia i zaburzenia wodno-elektrolitowe organizmu.
Blaszka mięśniowa jelit złożona z dwóch warstw miocytów: zewnętrznej - o przebiegu podłużnym, wewnętrznej - o przebiegu okrężnym. Sploty Auerbacha są ośrodkami rozdzielczymi włókien czuciowych i ruchowych, regulujących ruchy perystaltyczne jelit. Komórki miocytowe Cajala inicjują skurcze perystaltyczne jelit.
Błona podśluzowa jelita czczego i krętego zawiera tkankę limfoidalną GALT (gut associated lymphoid tissue) o znaczeniu obronnym przed patogenami (funkcje immunologiczne). Grudki limfatyczne noszą nazwę kępek Peyera (głównie w jelicie krętym). Ponadto w tej błonie występują nerwowe sploty Meissnera, z neuronami ruchowymi i czuciowymi. Neuromediatorem neuronów czuciowych jest adenozynotrifosforan ATP. Receptory chemiczne są wrażliwe na skład chemiczny treści pokarmowej. Mechanoreceptory informują ośrodki nerwowe o stopniu rozciągnięcia jelita. Neurotransmiterem neuronów ruchowych (przywspółczulne) jest acetylocholina. Wzmagają one skurcze jelit.
Błona śluzowa pokryta jest nabłonkiem cylindrycznym (walcowatym). Błona tworzy fałdy okrężne i spiralne. Kosmki jelitowe są palczaste, niższe niż w dwunastnicy. W skład kosmków wchodzą komórki sorpcyjne, kubki śluzowe, komórki endokrynowe i komórki niezróżnicowane. Do kosmków docierają naczynia limfatyczne, krwionośne i nerwy. Kosmki są wyposażone w miocyty gładkie regulujące, ich wysokość i naprężenie. Wgłębienia błony śluzowej noszą nazwę krypt jelitowych, w których leża komórki macierzyste, odnawiające komórki nabłonkowe. Komórki chłonne, czyli enterocyty zawierają mikrokosmki pokryte glikokaliksem. W mikrokosmkach zlokalizowane są enzymy: maltaza (rozkłada maltozę do glukozy), laktaza - enzym adaptacyjny (rozkłada laktozę do glukozy i galaktozy), sacharaza (trawi sacharozę do glukozy i fruktozy), aminopeptydaza (trawi peptydy do aminokwasów, odłącza aminokwasy z wolną grupa aminową -NH2) i karboksypeptydaza (trawi peptydy do aminokwasów; odłącza aminokwasy z wolną grupą karboksylową - COOH), fosfolipazy C i D (trawią estry choliny i kwasu fosforowego), nukleotydaza (trawi nukleotydy do kwasu fosforowego i nukleozydu), nukleozydaza (trawi nukleozydy do puryn i pirymidyn oraz cukru pentozy).
Żółć wpływająca do dwunastnicy emulguje tłuszcze. Obniża ich napięcie powierzchniowe, przez co zostają rozbite do kropelek. Dzięki temu zwiększona zostaje powierzchnia czynna substratu, na którą oddziałują lipazy. Chylomikrony lipidowe, powstałe dzięki działaniu żółci, są wchłaniane do krwi i limfy. Żółć jest niezbędna do wchłaniania witamin i prowitamin z grupy A, D, E i K (tzw. vitasteryn). Żółć zawiera w swym składzie kwasy cholowe, które tworzą z kwasami tłuszczowymi kompleksy - kwasy choleinowe, rozpuszczalne w wodzie i wchłanialne do krwi. Odczyn soku jelitowego jest zasadowy. W takim środowisku działają enzymy soku trzustkowego: amylaza (trawi skrobie do maltozy), trypsyna (trawi białka zdenaturowane, w miejscu wiązań peptydowych między lizyną lub argininą a tyrozyna lub fenyloalaniną), chymotrypsyna (endopeptydaza, trawi wiązania peptydowe między aminokwasem obojętnym a aminokwasem aromatycznym) i lipaza trzustkowa (trawią lipidy do glicerolu i kwasów tłuszczowych). Trzustka wydziela także karboksypeptydazę (rozkłada peptydy do aminokwasów) i fosfolipazy (trawią fosfolipidy) i nukleozydazy (trawią nukleozydy).
W jelicie zachodzi więc upłynnienie treści pokarmowej i trawienie chemiczne. Kosmki jelitowe umożliwiają absorbowanie mleczka pokarmowego do krwi i limfy.
Jelito grube (intestinum crassum) rozpoczyna się jelitem ślepym, po prawej stronie jamy brzusznej. Długość jelita grubego wynosi 1,5 m. Jelito ślepe (coecum) ma długość około 9 cm. Koniec jelita ślepego - kątnica przechodzi w appendix vermiformis, czyli w wyrostek robaczkowy. Appendix posiada rozbudowaną tkanką limfoidalną GALT, z licznymi limfocytami. Pokryty jest blaszka trzewną otrzewnej i zawieszony na krezce - mesoappendix. Jest częścią układu immunologicznego, jednakże u człowieka w stanie szczątkowym.
Jelito grube charakteryzuje się dużymi uwypukleniami i fałdami stabilizowanymi przez taśmy miocytowe. Taśmy umożliwiają utrzymanie charakterystycznego kształtu i zapobiegają zapadaniu się jelita grubego. Do powierzchni jelita grubego przylega warstwa surowicza otrzewnej trzewnej. Część zstępująca i wstępująca okrężnicy nie jest pokryta błoną surowiczą, bowiem wybiegają one poza otrzewną.
Głębiej leży blaszka mięśniowa zróżnicowana na warstwę zewnętrzną i wewnętrzną. Warstwa miocytów zewnętrzna posiada przebieg podłużny i jest zorganizowana w 3 taśmy, szczególnie intensywnie rozwinięte w okrężnicy, łączącej jelito ślepe z esicą. Wewnętrzna warstwa miocytów przebiega okrężnie. Pod mięśniówką rozciąga się łącznotkankowa warstwa podśluzowa. W warstwie podśluzowej zlokalizowane są grudki chłonne i rozproszone limfocyty, pełniące funkcje ochronne przed antygenami. Tędy przebiegają również naczynia krwionośne i limfatyczne oraz nerwy.
Wewnętrzna warstwa jest blaszką śluzową, która tworzy głębokie krypty jelitowe. Krypty zbudowane są z komórek sorpcyjnych, śluzowych, endokrynowych i z komórek macierzystych. Komórki macierzyste są źródłem nowych komórek nabłonkowych, złuszczających się.
Komórki absorbujące jelita grubego pochłaniają chlorek sodu i wodę z treści pokarmowej (niestrawionej), co powoduje zagęszczenie i uformowanie kału. W jelicie grubym żyją różne bakterie: Lactobacillus acidophylus, L. bifidus, Clostridium, Escherichia, Proteus, Streptococcus faecalis i Becteroides. Stosunki ilościowe bakterii zależą od rodzaju spożywanego pokarmu. Pokarm bogaty w cukrowce sprzyja rozwojowi Lactobacillus. Bakterie symbiotyczne są dla organizmu źródłem witaminy B12, witaminy H i K. Zaburzenia w relacjach bakterii powoduje zaburzenia trawienne i wzdęcia.
Treść pokarmowa przesuwana jest z jelita cienkiego do jelita ślepego, następnie do okrężnicy wstępującej, okrężnicy poprzecznej (poprzecznicy) i okrężnicy zstępującej. Odcinek wnikający do miednicy małej tworzy wygięcie, dlatego nosi nazwę esicy (S-romanum). Esica przyczepiona jest do talerza kości biodrowej za pomocą krezki esicy.
Esica przechodzi w odbytnicę (rectum). Odbytnica na powierzchni miednicznej kości krzyżowej tworzy zgięcie krzyżowe, następnie rozszerza się w bańkę odbytnicy; w okolicy kości guzicznej tworzy zgięcie kroczowe kończące się kanałem odbytowym (canalis analis). Odbytnica leży poza otrzewną, nie posiada więc błony surowiczej. W miednicy małej jest podtrzymywana przez mięsień dźwigacz odbytu. Zewnętrzna warstwa mięśniowa odbytnicy jest ciągła, a nie taśmowata. Wewnętrzna warstwa okrężna miocytów tworzy w dolnej części wewnętrzny zwieracz odbytu.
Druga (dalsza) część kanału odbytu, od tzw. zastawek odbytowych, jest pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Błona śluzowa tworzy fałdy podłużne, łączące się w dole z fałdami półksiężycowatymi - zastawkami odbytowymi. Pod błoną śluzową znajdują się sploty naczyniowe żylne. Końcówka kanału wyposażona jest w zwieracz zewnętrzny, zbudowany z miocytów szkieletowych, podlegający naszej woli. Długość odbytnicy wynosi 15 cm, a kanału odbytowego - 3 cm.
Trzustka (pancreas) leży po lewej stronie jamy brzusznej. Głowa trzustki leży w łuku utworzonym przez dwunastnicę, trzon leży na wysokości I i II kręgu lędźwiowego, ogon przebiega na lewym nadnerczu i dociera do śledziony. Waży około 80-90 g. Trzustka otoczona jest słabo wykształconą torebką łącznotkankową, której wgłębienia wewnętrzne dzielą miąższ na zraziki. Jest to gruczoł cewkowo-pęcherzykowy zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczy. Wzdłuż narządu przebiega przewód główny (Wirsunga), przechodzący w przewód odprowadzający, wnikający do bańki wątrobowo-trzustkowej. W zrębie łącznotkankowym przebiegają przewodziki międzypłacikowe (międzyzrazikowe), nerwy, naczynia krwionośne i limfatyczne. Przewód Wirsunga odbiera wydzieliny z przewodzików międzypłacikowych. W trzonie i ogonie trzustki mieszczą się wysepki Langerhansa, należące do gruczołów dokrewnych. Wysepki otoczone są naczyniami zatokowymi, odbierającymi hormony.
Zraziki zawierają tkankę łączną właściwą i pęcherzyki wydzielnicze z przewodami odprowadzającymi. Pęcherzyki produkują proenzymy, uaktywniane w dwunastnicy. Wydzielina pęcherzyków nosi nazwę soku trzustkowego i ma odczyn zasadowy. Drażnienie nerwu błędnego pobudza wydzielanie soku trzustkowego.
Wątroba (łac. iecur, gr. hepar) leży pod przeponą, po prawej stronie jamy brzusznej. Pod wątrobą leży prawa nerka i jelita. Otoczona jest torebka łącznotkankową (włóknistą) oraz błona surowiczą. Waży około 1300-1500 g. Złożona jest z mniejszego płatu lewego i z większego płatu prawego. Płaty są rozdzielone więzadłem sierpowatym. Wywodzi się z endodermy. Dolny brzeg (tzw. powierzchnia trzewna) wątroby posiada wgłębienie w którym leży pęcherzyk żółciowy.
Podstawową jednostką strukturalną wątroby jest zrazik - lobulus hepatis.
Zraziki maja kształt wieloboków i są oddzielone tkanka łączą międzyzrazikową, w której przebiegają przewody żółciowe, żyły i tętnice międzyzrazikowe. W centralnej części zrazików leży żyła środkowa, do której zbiegają się beleczki (kolumienki, blaszki) komórkowe hepatocytów oraz sinusoidy. Hepatocyty tworzą połączenia typu neksus i adherens. Hepatocyty stanowią 80% masy wątroby. Są aktywne metabolicznie, we wnętrzu zawierają jedno lub dwa jądra, mitochondria, diktiosomy retikulum endoplazmatyczne granularne i agranularne, lizosomy, peroksysomy, glikogen, pęcherzyki wydzielnicze i transportowe. Od strony sinusoidów tworzą mikrokosmki. Pomiędzy hepatocytami przebiegają szczeliny - kanaliki żółciowe. Pomiędzy mikrokosmkami przy sinusoidach występują szczeliny zwane przestrzeniami Dissego, które obmywa limfa. W przestrzeniach Dissego leżą również komórki gwiaździste gromadzące witaminę A. W ścianie sinusoidów leżą makrofagi - komórki Browicza-Kupffera, mające zdolność fagocytozy (pożerają bakterie, komórki nowotworowe, antygeny związane z przeciwciałami) i zapobiegania powstawaniu zakrzepów.
Krew płynie do wątroby tętnicą wątrobową i żyłą wrotną. Żyła wrotna powstaje przez połączenie żył krezkowych i żyły śledzionowej. W wątrobie żyły i tętnice rozdzielają się na żyły i tętnice międzyzrazikowe. Naczynia międzyzrazikowe wraz z przewodami żółciowymi międzyzrazikowymi tworzą triady (żyła, tętnica, przewód żółciowy międzyzrazikowy). Od żył międzyzrazikowych wychodzą żyłki okołozrazikowe, a od tych z kolei naczynia włosowate zatokowe - sinusoidy. Tętniczki międzyzrazikowe rozpadają się na włośniczki okołoprzewodzikowe (otaczają przewodziki żółciowe). Naczynia włosowate okołoprzewodzikowe uchodzą następnie do sinusoid. Niektóre tętniczki łączą się bezpośrednio z sinusoidami. Sinusoidy wnikają promieniście do żyłki centralnej zrazików. Od żyłki centralnej zrazika krew przepływa do żyły podzrazikowej, a potem do żyły wątrobowej.
Hepatocyty wytwarzają żółć, która przepływa do kanalików żółciowych, przewodów międzyzrazikowych i przewodu wątrobowego wspólnego.
Pęcherzyk żółciowy (vesica fellea) jest woreczkiem o pojemności około 60-70 ml. Wyróżnia się w nim dno, trzon i szyjkę. Od szyjki odchodzi przewód pęcherzykowy, wpadający do przewodu żółciowego wspólnego, do którego uchodzi również przewód wątrobowy wspólny. Pęcherzyk otoczony jest błona surowiczą, pod którą leży warstwa mięśniowa, a głębiej warstwa śluzowa. Błona śluzowa tworzy fałdy, których wysokość zależy od stopnia wypełniania pęcherzyka. Pęcherzyk żółciowy gromadzi i zagęszcza żółć. Pod wpływem cholecystokininy (uwalnianej pod wpływem tłuszczy) następują skurcze miocytów gładkich i wypływ żółci do dwunastnicy. W ciągu doby wątroba produkuje 250-1000 ml żółci. Zaburzenia w wydzielaniu i przepływie żółci (zastoje, nadmierne zagęszczenie) przyczyniają się do rozwoju kamicy żółciowej. Jeśli zaburzenia maja charakter nerwowo-ruchowy noszą nazwę dyskinezy dróg żółciowych.
Podstawowe funkcje hepatocytów:
1. Wytwarzanie żółci.
2. Synteza glikogenu z glukozy (glikogenogeneza), synteza glukozy z aminokwasów, kwasu mlekowego i kwasu pirogronowego (glukoneogeneza); glikogenoliza - rozkład glikogenu do glukozy.
3. Synteza fosfolipidów, cholesterolu i triglicerydów i lipoprotein.
4. Synteza białek, np. albuminy, fibrynogenu, transferryny, alfa-fetoproteiny, protrombiny.
5. Synteza somatomedyny (patrz układ dokrewny), erytropoetyny i 25-hydroksycholekalcyferolu.
6. Gromadzenie witamin: A, D, F, E, K, B12, ryboflawiny, kwasu foliowego, kwasu pantotenowego, kwasu pangaminowego, choliny, metioniny i in.
7. Gromadzenie biopierwiastków, np. kobaltu, żelaza, miedzi.
8. Cykl ornitynowy - synteza mocznika z amoniaku.
9. Detoksykacja ksenobiotyków, w tym leków.