Hm. Jakub Jerzy Czarkowski

Wobec Harcerskiego Prawa

miedzy etyką i wychowaniem

Nie zamierzałem zabierać głosu w dyskusji o Harcerskim Prawie a już na pewno nie w taki sposób. Uważam bowiem, że z jednej strony są tacy, którzy na pewno mogli by to zrobić w sposób bardziej kompetentny, z drugiej zaś strony jest wielu godniejszych instruktorów. Uważam również, że mamy wielu instruktorów wychowanych już po 1989 roku, świadomych, mądrych, światłych i bardzo zaangażowanych w sprawy ZHP. Przymuszony jednak sytuacja jak i nieco zganiony przez dh Janusza i swoich wychowanków postanowiłem zmierzyć się z tym niełatwym zagadnieniem.

Wobec podjętej w naszym związku dyskusji o Prawie Harcerskim wiele mówi się o aktualnych i nieaktualnych zapisach, zrozumiałym słownictwie itp. Swój głos w tej kwestii pragnę jednak rozpocząć od odpowiedzi na pytanie o miejsce Prawa Harcerskiego w naszym systemie wychowawczym.

ZHP podobnie jak i inne stowarzyszenia tego typu jest organizacja młodzieżową i wychowawczą. Warto tu przypomnieć zapis ze Statutu Światowej Organizacji Skautowej „Celem ruchu skautowego jest przyczynienie się do pełnego rozwoju fizycznego, umysłowego, społecznego i duchowego młodzieży jako jednostek, jako odpowiedzialnych obywateli, członków wspólnot lokalnych, narodowych i międzynarodowych” . (Wybór źródła nie jest tu przypadkowy. )

Wiele organizacji zrzesza młodzież a nawet dzieci ale to właśnie organizacje wychowawcze w tym skautowe pragną przyczyniać się do pełnego rozwoju fizycznego, umysłowego, społecznego i duchowego młodzieży jako jednostek, jako odpowiedzialnych obywateli, członków wspólnot lokalnych, narodowych i międzynarodowych. Sami zaliczyliśmy swoją organizację w poczet stowarzyszeń skautowych. Tak jesteśmy również postrzegani, taka jest nasza bez mała stuletnia tradycja.

To niesie ze sobą określoną i bardzo zasadniczą konsekwencje, to co w naszej organizacji robimy, nasze działania, wybory, decyzje podejmowane są (a przynajmniej powinny być) ze względu na ten właśnie cel i to kryterium musi być decydujące.

Harcerski system wychowawczy, nasze podstawowe narzędzie w realizacji tego właśnie celu, nie eksponuje zbytnio prawa harcerskiego stawia je na równi z takimi elementami jak działanie, program czy system zastępowy. W sposób zasadniczy podporządkowując je podstawowym zasadom jak służba, braterstwo czy praca nad sobą. Dopiero analiza poszczególnych metodyk pozwala dostrzec znaczącą i szczególną rolę jaka prawo odgrywa w procesie harcerskiego wychowania.

	Prawo i przyrzeczenie	Uczenie się działaniu	System małych grup		Stale doskonalony i stymulujący program
Zuchy	Prawo i obietnica Zucha	Zabawa	Szóstki	Przykłady i wzory osobiste	Gwiazdki Sprawności zespołowe Sprawności indywidualne	Propozycje programowe
Harcerze	Prawo Przyrzeczenie Harcerskie	Gra Praca	Zastępy				Stopnie Sprawności Zadania drużyny Zadania zespołowe
Harcerze starsi	Prawo Przyrzeczenie Harcerskie	Poszukiwania Przyjaźń	Grupy zadaniowe zastępy				Stopnie Sprawności Projekt
Wędrownicy	Prawo Przyrzeczenie Harcerskie Kodeks Wedrowniczy	Wyczyn Poszukiwania Przyjaźń	Patrole, grupy zadaniowe, zastępy				Stopnie Sprawności Znaki służb
Instruktorzy	Prawo Przyrzeczenie Harcerskie Zobowiązanie Instruktorskie	Podejmowanie odpowiedzialności	Kręgi i zespoły instruktor skie				Stopnie instruktorskie

Dostrzegamy pewną stałość jaka cechuje ten element, fakt, iż jest on wspólny dla większości grup wiekowych i jedynie w określony sposób ubogacany. Rodzi się pytanie dlaczego. To nie nowe pytanie jaki i całkiem nienową odpowiedź godzi się tu przytoczyć. Otóż w wychowaniu nie jest najistotniejszym pytanie jak? Najistotniejsze jest pytanie dlaczego. Nie sama droga jest tu ważna a to dokąd idziemy. Prawo harcerskie jest właśnie owym etycznym kryterium, owym drogowskazem. Stefan Mirowski pisał, iż na bezdrożach życia jesteśmy bogaci, bo mamy taki właśnie drogowskaz.

Prawo Harcerskie spełnia bardzo istotne funkcje w harcerskim systemie wychowawczym. Jest ono zbiorem zasad opisujących jak powinien postępować harcerz (w jednym przypadku jak nie powinien postępować), jest również wyznacznikiem pomagającym w osiąganiu ideału, wreszcie jest również droga wiodącą nas do ideału jakim są wartości z których wynika i których strzeże.

Postrzeganie prawa harcerskiego jako zapisu zasad jest powszechne i zrozumiałe. Jest to pewien kodeks postępowania harcerki i harcerza (zuchy mają swoja wersję). Pytanie jednak dlaczego mamy stosować ten właśnie kodeks. Istniej może jakiś inny dużo łatwiejszy lub przyjemniejszy w stosowaniu. Tu właśnie zbliżamy się do istoty Harcerskiego Prawa i harcerstwa w ogóle. Otóż celem naszym jest rozwój a przestrzeganie Prawa Harcerskiego pomaga w jego osiągnięciu. Gdy nie wiemy jak uczynić, mamy wątpliwości i rozterki, jesteśmy na rozstajach dróg (jak pisał Stefan Mirowski), ono właśnie może nam pomóc odnaleźć odpowiedź na pytania, czy wybrać drogę na rozstaju.

Prawo Harcerskie zbudowane na wartościach i ideałach oraz realizowane w poczuciu oraz uznaniu tychże wartości staje również drogą wiodąca do nich. Dzięki wolności od nałogów, dzięki życiu w zgodzie z naturą, dzięki poznawaniu świata, dzięki spełnianiu dobrych uczynków, dzięki braterskiej i osobowej relacji z innymi ludźmi rozwijamy się, stajemy się doskonalsi i szczęśliwsi wreszcie.

W materiałach do dyskusji o Prawie odnalazłem tyleż radosny co zadziwiający zapis, iż jest to „Zbiór zapisów, które należy traktować jak dekalog.” Przyjęcie takiego założenia, świadczyło by niestety o braku zrozumienia istoty Prawa Harcerskiego i przyczyną wynaturzenia jego istoty, prowadzącą wprost do uczynienia z niego bariery rozwoju oraz pola różnego rodzaju nadużyć. Prawo Harcerskie staje się barierą rozwoju gdy jest niezrozumiałe lub nieadekwatne do czasów i sytuacji, sprzeczne z duchem i tradycją harcerstwa, wreszcie wtedy gdy jest postrzeganie prawa jedynie jako zbioru zasad (czasami jedynie słusznych ). Istotą Prawa Harcerskiego jest poczucie braterstwa tymczasem często staje się ono narzędziem podziałów na lepszych i gorszych. Istota Prawa jest dążenie do ideału tym czasem lekceważymy i odrzucamy tych, którym mimo starań nie zawsze wychodzi, lub jeszcze nie potrafią. Idziemy jedną droga a śmiejemy się z tych, którzy wyruszyli później i są dzisiaj tam gdzie my byliśmy wczoraj a przecież powinniśmy się cieszyć i pomagać im zostawiać znaki ułatwiające drogę wskazujące źródła i dobre miejsca na odpoczynek, ostrzegające przed niebezpieczeństwami. Prawo harcerskie nie jest zbiorem zapisów, co do których umówiliśmy się że są dekalogiem. Tak jak nie możemy umówić się, ze kurczak zostanie jastrzębiem a nowela ewangelią. Prawo Harcerskie powinno pozostać drogą do doskonałości a co za tym idzie również zbiorem wskazówek pomagającym dokonywać wyborów i z tego względu być zbiorem reguł naszego postępowania. Nigdy odwrotnie! To bowiem cel jest ważny, owa zapisana w naszych sercach i umysłach doskonałość, do której dążymy i z pomocą prawa co dzień jesteśmy trochę bliżej. W wychowaniu nie obowiązuje zasada „dura lex ded lex” w rzeczywistości patrząc w kategoriach stawianych sobie celów lepiej by nie było prawa niż by było złe lub źle stosowane. Trzeba jednak pamiętać myśl ojca J. Bocheńskiego, że „Surowe przestrzeganie nakazów moralności niejednego unieszczęśliwiło, ale doświadczenie uczy także, że kto stale gwałci te nakazy nie ma dobrego życia”. Z tego względu powinniśmy dążyć by było prawo i by było ono dobre.

Co zaś oznacza dobre. Takie jest wtedy gdy spełnia swoją wychowawcza funkcję. Kiedy jest korzystne z punktu widzenia ideału (wartości) i z punktu widzenia procesu wychowawczego. Prawo będzie korzystne wychowawczo przede wszystkim wtedy gdy jest :

• zgodne z duchem i tradycją prawa harcerskiego

• zgodne z ogólnie przyjętymi wartościami

• zrozumiałe dla członków ZHP

• dobrze używane

Lista ta na pewno nie wyczerpuje wszystkich przymiotów jakimi mogło by charakteryzować się Prawo Harcerskie, na pewno jednak wymienia te, którymi charakteryzować się powinno. Tylko bowiem takie prawo które godzi naszą harcerską tradycję z nasza teraźniejszością i przyszłością może sprostać potrzebom, oczekiwaniom i przede wszystkim ideałom, którym wszyscy służymy i jak mniemam służyć chcemy. Jeżeli zaś ma być ono skutecznym narzędziem to musi być zrozumiałe i to nie przez rozbudowane interpretacje ale samo z siebie i co równie ważne odpowiednio stosowane.

---