ŚREDNIOWIECZE

1. Kultura umysłowa i duchowa Wieków Średnich: główne nurty filozoficzne, teologiczne, mistyczne (augustynizm, scholastyka, tomizm, nominalizm, mistycyzm św. Bernarda).

A). Augustynizm - doktryna św. Augustyna, która wywarła przemożny wpływ na chrześcijańską myśl średniowiecza.

Założenia:

- radykalny teocentryzm ( Bóg najwyższym bytem, najważniejszym źródłem poznania, najwyższym dobrem - przewaga Boga nad światem )

- dusza jako najważniejszy składnik natury ludzkiej ( przewaga duszy nad ciałem )

- szczęście może zostać osiągnięte jedynie przez Boga

- dzieje świata to zmaganie państwa bożego z państwem ziemskim

- człowiek składa się z substancji materialnej ( ciało ), która łączy go ze światem oraz z niematerialnej i nieśmiertelnej ( duszy )

Augustynizm wywarł wpływ na wielu autorów śred. m.in. św. Anzelma oraz św. Bonawenturę.

B). Tomizm - doktryna filozoficzna św. Tomasza z Akwinu, który swe założenia podjął z antycznego arystotelizmu

Założenia:

- wyraźne oddzielenie filozofii od teologii ( oddzielenie rozmuli jako źródła wiedzy, od Objawienia, jako źródła wiary

- Bóg - byt konieczny, człowiek - byt przypadkowy: ludzkiemu rozumowi dane są rzeczy jednostkowe

- istnienie Boga wymaga udowodnienia, Tomasz podaje 5 dowodów na Jego istnienie

- wszelki poznanie jest dostępne najpierw przez zmysły, a następnie rozumowo

C). Scholastyka - nurt w europejskiej filozofii śred. uformowany na podłożu nauki szkolnej i dla jej potrzeby, a rozwiniętej głównie na uniwersytetach europ. zwłaszcza w Paryżu. Cechą znamienną scholastyki było objaśnianie chrześcijańskich prawd wiary za pomocą metod racjonalnych. Doniosłą rolę pełniły autorytety: rozum ludzki oraz Ojcowie Kościoła. Do scholastyki należały m.in. tomizm oraz augustynizm.

D). Mistycyzm - prąd filozoficzno - religijny, którego głównym reprezentantem był Bernard z Clairvaux. Zakładał poznanie Boga poprzez osobiste z Nim obcowanie, uzyskiwane w wyniku przebywania kolejnych stopni zbliżania się do Stwórcy, aż po osiągnięcie stanu ekstazy.

E). Nominalizm - stanowisko w sporze o uniwersalia ( wielka dyskusja filozoficzna ). Wyrósł na gruncie tradycji stoickiej i zakładał realne istnienie tylko jednostkowych przedmiotów, odmawiając bytu substancji pojęciom ogólnym. Pojedynczym rzeczom miały odpowiadać nazwy będące wytworami mowy.

2. Główne gatunki piśmiennictwa średniowiecznego (na przykładach).

A). Nurt religijny.

Hymn - utwór o charakterze podniosłym, uroczystym, ma z reguły na celu wychwalać Boga, wartość, osobę np. Bogurodzica

Psalm - to utwór o charakterze błagalnym, dziękczynnym, pochwalnym skierowany do Boga np. psalmy pochodzące z Psałterza Dawidów

Modlitwa - np. Modlitewnik Gertrudy

Plankt - utwór wyrażający żal po zmarłym i wzywający wszystkich do wspólnoty w cierpieniu np. Posłuchajcie, bracia miła…

Legenda - historia propagująca określone postawy życiowe np. Legenda o św. Aleksym

Hagiografia - opisy życia świętych i męczenników np. Żywot św. Wojciecha Brunona z Kwerfurtu

Apokryfy - uzupełnienie opowieści biblijnych, majce pozory autentyczności np. Rozmyślania przemyskie

Dramaty liturgiczne - gatunek dramatyczny, oparty na wątkach Ewangelii Wielkiego Tygodnia, ściśle związany z liturgią. Jego celem było przekazanie wiernym określonych prawd poprzez wyrażanie ich w śpiewach i zdarzeniach naśladujących historie biblijne np. Procesja na Niedzielę Palmową

Misteria - odmiana dramatu liturgicznego, od dramatu odróżniało je świeckie pochodzenie, powstawanie w językach narodowych oraz zdarzenia przedstawiane z całej Biblii ( a nie tylko Wielkiego Tygodnia )

Moralitet - gatunek dramatyczny wykształcony w późnym średniowieczu o charakterze filozoficznym lub dydaktycznym

Mirakl - utwór dramatyczny, ukazuje sceny z życia męczenników i świętych

Kazanie - gatunek wypowiedzi pouczającej i perswazyjnej np. Kazania Gnieźnieńskie

B). Nurt świecki.

Satyry - np. Satyra na leniwych chłopów

Romanse rycerskie - utwór o tematyce bohaterskiej i miłosnej np. Carmen Mauri ( Pieśń Maura )

Kronika - utwór dziejopisarski o charakterze literackim ( w śred. ) np. Kronika Wincentego Kadłubka

Gesta - opowieści o czynach np. Kronika Galla Anonima

Farsa - krótki utwór sceniczny, operujący niewybrednym, rubasznym humorem, najczęściej grywane na zakończenie poważnych mirakli

3. Dziejopisarstwo wieków średnich (podstawowe gatunki, charakterystyka kronik Anonima tzw. Galla, Mistrza Wincentego i Jana Długosza na tle tradycji kronikarstwa średniowiecznego, ich literacki charakter).

Kronika Galla Anonima - powstawała w latach 1112 - 1116 i został spisana na dworze króla Bolesława Krzywoustego ( również na jego polecenie ) przez benedyktyna, cudzoziemca znanego jako Gall Anonim. Dziś powstała hipoteza że owy Gall to Piotr Wenecjanin.

Kronika składa się z trzech ksiąg:

I księga: od legendarnych historii rodu Piastów do 1086 r.

II księga: od roku 1086 ( narodzenie Bolesława ) do 1109 ( wygnanie Zbigniewa )

III księga: od 1109 do 1113

Kronika Galla reprezentuje gatunek zwany gestami - opowieści o czynach.

Gall korzystał że źródeł pisanych, tradycji ustnej oraz autopsji.

Została napisana w języku łacińskim, prozą rytmizowaną i rymowaną. Dominują dwa style: rzeczowy, czysto informacyjny oraz literacki - ozdobny, miejscami nawiązujący do frazeologii biblijnej. W tekście pojawiają się figury retoryczne - nagromadzenia, hiperbole, onomatopeje, antytezy. Fragmenty wierszowane otwierają dzieje poezji na ziemiach polskich. Gall zastosował system wersyfikacyjny oparty na izosylabizmie. Pojawiają się też fragmenty napisane ośmiozgłoskowcem oraz piętnastozgłoskowcem.

Kronika Wincentego Kadłubka - spisana została w latach 1190 - 1208 na polecenie Kazimierza Sprawiedliwego. Składa się z prologu, poprzedzającego cztery części kroniki. Kronika obejmuje wydarzenia od czasów legendarnych do1202 r.

Styl kroniki określa się jako trudny, poważny, ale też górnolotny i ozdobny. Niektórych prawd autor nie wyraża wprost, lecz przez zastosowanie wyszukanych figur i myśli, gry słów i metafor. Chętnie używa alegorii i personifikacji. Pierwsze trzy księgi mają charakter dialogowy, co jest ewenementem w historiografii średniowiecznej. Wincenty wprowadził dwóch mówców uzasadniając ich wybór dojrzałym wiekiem oraz wiarygodnością. Wobec siebie zastosował literacką konwencję świadka dialogu.

Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego - spisana przez Jana Długosza do roku 1455 po namowach Zbigniewa Oleśnickiego. Składa się z 12 ksiąg omawiających historię Polski od czasów najdawniejszych do roku 1480. Długosz dzięki zajmowanym stanowiskom miał dostęp do archiwów kościelnych i dworskich oraz bibliotek. Korzystał że źródeł pisanych ( kroniki, dokumenty ) oraz z tradycji ustnej.

Kronika Jana Długosza cechuje się barbarzyńską łaciną, szorstkim stylem oraz rozwlekłością. Długosz był wielokrotnie karcony za swoje dzieło krytycznymi uwagami.

4. Najdawniejsze zabytki języka polskiego ( przegląd tematów, gatunków, tekstów ).

Najstarsze zabytki języka polskiego pochodzą już z IX w. Są to zazwyczaj wzmianki o nazwach rzek, miejscowości, plemion napisane po polsku:

IX wiek - Geograf Bawarski ( pojawiają się polskie plemiona np. Ślężanie, Goplanie )

X wiek - Dagome iudex ( Dokument wymienia nazwy polskich rzek, plemion )

XII wiek - Kronika Thietmara ( polskie nazwy rzek, grodów i plemion )

XII wiek - Bulla gnieźnieńska ( 410 polskich wyrazów: nazwy osobowe i miejscowości )

XII wiek - Księga henrykowska ( pierwsze zdanie polskie dać ać ja pobruszę a ty poczywaj

Teksty napisane całkowicie po polsku:

XIII wiek - Bogurodzica

XIV wiek - Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, modlitwy, zbiory kazań po polsku

XV wiek - Kazania gnieźnieńskie, Psałterz puławski, Biblia królowej Zofii

XV wiek: utwory - O zachowaniu się przy stole, Legenda o św. Aleksym, Lament Świętokrzyski

5. Średniowieczne przekłady Biblii i Psałterza.

Psałterz św. Kingi - utwór hipotetyczny, który miałby powstać w otoczeniu żony Bolesława Wstydliwego - św. Kingi. Jeśliby owy przekład datowano na przedostatnie dziesięciolecie XIII w. byłoby to najważniejsze wydarzenie literackie polskiego średniowiecza.

Psałterz floriański - najwcześniej zachowana wersja przekładu. Powstał na przełomie XIV i XV w., częściowo na Śląsku, a częściowo w Krakowie. Jest spisany w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim. Istnieje hipoteza, że tekst był przeznaczony dla królowej Jadwigi.

Psałterz puławski - rękopis powstał w końcu XV w. lun na początku XVI w. Był przechowywany u Czartoryskich na Puławach. Podobnie jak psałterz floriański wywodził się ze wspólnego zaginionego archetypu w języku polskim.

Żołtarz Dawidów - parafraza łacińskiego tekstu. Psałterz powstał w I poł. XVI w. Kopistą był Jeromin, kapłan z Poznania. Komentarze do tekstu dodał Walenty Wróbel.

Psałterz krakowski - drukiem ukazał się w 1532 r. u Hieronima Wietora. Zawiera tekst uznany za klarowny i bardziej poprawniejszy od : psałterz floriańskiego i puławskiego.

Biblia królowej Zofii - Całkowity przekład Starego Testamentu na zlecenie Zofii - czwartej żony W. Jagiełły. Przekład ukończono w latach 1453 - 1455. Jest to najstarszy przekład Biblii na język polski.

6. Parenetyzm średniowiecznych żywotów i legend o świętych.

Parenetyzm - gr. rada, ostrzeżenie, zachęta

Średniowieczne żywoty i legendy o świętych miały funkcje parenetyczne. Utwory te dostarczały wiele przykładów życia zgodnego z ideałami, w których spotykamy mnóstwo poświęceń, wyrzeczeń, czy niezwykłego zaangażowania w głoszonej idei. Spotykamy przykłady męstwa, odwagi, uczuć wzniosłych. Miały one trafiać do odbiorcy, zachęcać go do życia, według reguł głoszonych w owych utworach. Literatura tego typu propagowała określone postawy, związane z pełnieniem funkcji społecznych, i określone wzorce osobowe.

7. Kazania średniowieczne (Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie).

Kazania świętokrzyskie - pochodzą z końca XIII lub początku XIV w. Są adresowane do rozumnego, światłego odbiorcy - typu sermo. Autor biegle posługuje się rozbudowanymi zdaniami, sztuką retoryczną, środkami stylistycznymi. Tematem były wybrane problemy teologiczno - moralne związane z kolejnymi świętami kościelnymi. Nadawca wykorzystuje exempla, lecz ich nie tłumaczy. W całości zachowało się jedynie kazanie o św. Katarzynie.

Kazania gnieźnieńskie - powstały po roku 1400. Zostały odnalezione i są nadal przechowywane w Gnieźnie. Ich autorem był najprawdopodobniej Łukasz z Koźmina Wielkiego. Styl kazań jest rozwlekły i nieporadny, język dosadny i prosty. Są to kazania dla maluczkich - adresowane do plebsu. W kazaniach pojawiają się także legendy i ludowe podania ułatwiające zrozumienie przez niewykształconego słuchacza przekazywanych treści.

8. Średniowieczne pieśni religijne w języku polskim - powstanie, wzorce, gatunki, tematy, wartość literacka.

Początków średniowiecznej pieśni religijnej doszukujemy się w tropach - krótkich wstawkach tekstowych podkładanych pod melodie śpiewów liturgicznych. Układana je prozą retoryczną lub wierszem, początkowo po łacinie, później również w językach narodowych. Powstawały w ten sposób krótkie pieśni, samodzielne treściowo, ale wykonywane zawsze przy określonym śpiewie liturgicznym. Najbardziej rozwiniętymi formami tropów były tzw. sekwencje - pieśni powstałe w wyniku podkładania tekstu pod melodię śpiewu Alleluja. Łacińska twórczość sekwencyjna odegrała ogromną rolę w procesie kształtowania się liryki religijnej w języku polskim: wprowadzała europejskie schematy rytmiczne i stroficzne, dostarczała wzorców gatunkowych. Z pełnym rozwojem pieśni religijnej w języku polskim mamy do czynienia dopiero w XV stuleciu. Przeważają tłumaczenia lub przeróbki pieśni łacińskich oraz tradycyjne gatunki: tropy, sekwencje, hymny. Dominuje tematyka maryjna, bożonarodzeniowa, pasyjna i wielkanocna.

9. Poezja polska świecka wobec ówczesnych zagadnień społecznych, politycznych, obyczajowych.

Poezja świecka w języku polskim pojawia się o wiele później niż łacińska, bo dopiero w XV stuleciu. Było to wynikiem dominacji tradycji ustnej, nikły stopień oddziaływania zachodniej poezji rycerskiej, brak zainteresowani Kościoła w promowanie twórczości o tematyce poza religijnej. Ogromna większość utworów świeckich posiada charakter użytkowy lub dydaktyczny, o wiele też szerzej i konkretniej, niż poezja religijna utrwalają one aktualne wydarzenia polityczne, problemy społeczne i obyczajowe. W kręgu poezji dydaktyczno - moralizatorskiej mieszczą się tzw. Pieśni Sandomierzanina z końca XV w. Pierwsza z nich opowiada o testamencie Jezusa na krzyżu. Druga ma już wyraźny charakter świecki. Tematem drugiej pieśni jest gniew pański; jako jeden z przykładów kary Bożej, autor opisał krwawy napad Tatarów na Sandomierz. Tematykę obyczajową podejmuje najstarszy z zachowanych wierszy świeckich w języku polskim - Wiersz Słoty o chlebowym stole. Autor kreśli satyryczny wizerunek nieokrzesanego biesiadnika oraz wykład stołowej etykiety. Do nurtu poezji okolicznościowo - politycznej inspirowanej dramatycznymi wydarzeniami współczesnymi należy wiersz opowiadający o zamordowaniu przez krakowskich mieszczan w roku 1461 znakomitego rycerza, Andrzeja Tęczyńskiego ( Wierz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego ). Wierszem obyczajowym jeż także, pochodząca z drugiej połowy XV w. Satyra na leniwych chłopów. Również w nurt poezji świeckiej wplata się Pieśń o Wiklefie Jędrzeja Gałki z Dobczyna, będąca gwałtownym atakiem na papiestwo i kościół katolicki.

10. Bogurodzica - treść, język, artyzm, wersyfikacja.

Treść: Bogurodzica to najstarsza polska pieść religijna i pochodzi najprawdopodobniej z XII w. Jest modlitwą skierowaną do Matki Bożej, a potem do Chrystusa, ale poprzez Jana Chrzciciela. Podmiot zbiorowy zanosi prośby poprzez pośredników do Jezusa. Prosi o szczęśliwe życie na ziemi i zbawienie po śmierci. Zakończenie zbudowano na prawach kontrastu, które oddają filozoficzne przeciwstawienie materii i duszy, ziemi i nieba.

Język: Język jest niezwykle zwięzły, tekst składa się głównie z form wołacza i rozkaźników nadających mu wyraźny patos uczuciowy. Efekt ten pogłębiają: powtórzenie słów, nagromadzenie synonimów oraz apostrof. Tekst nie jest jednak łatwy, co wynika z racji licznych archaizmów ( występują archaiczne formy gramatyczne i leksykalne ).

Artyzm: Zarówno treść teologiczna, jak kompozycja, wersyfikacja i melodia Bogurodzicy odznaczają się nieprzeciętnymi walorami intelektualnymi i artystycznymi. Nie udało się dotąd odnaleźć bezpośredniego wzorca literackiego w hymnografii średniowiecznej (choć można wskazać na liczne analogie), co pozwala uznać Bogurodzicę za oryginalne dzieło autora rodzimego, zapewne duchownego o wysokiej kulturze teologicznej i literackiej.

Wersyfikacja: Dwie pierwsze zwrotki zbudowane zostały w oparciu o wzorce hymnografii łacińskiej. Wiersz asylabiczny, choć autor stara się zachowywać podobną liczbę sylab w kolejnych wersach. Bogurodzica jest wierszem zdaniowo - rymowym, wers jest zamkniętą całością zdaniową. Jest utworem przeznaczonym do śpiewania, poszczególne wersy mają różne - odpowiadające przebiegowi linii melodycznej - wysokości tonu. Bogurodzica posiada też różne typy rymów.

11. Literatura biblijno - apokryficzna i jej znaczenie w rozwoju prozy staropolskiej (zwłaszcza Rozmyślanie przemyskie).

Apokryfy to pisma nawiązujące treściowo, gatunkowo lub stylistycznie do Biblii, które nie zostały zaliczone do kanonu Pisma Świętego.

Staropolskie apokryfy to niemal wyłącznie przekłady, przeróbki i kompilacje źródeł łacińskich. Zachowało się ich niewiele, głownie z końca XV i początku XVI w. Są to głównie fabularne opowieści o charakterze biograficznym, uzupełniające szczegółami i komentarzami liczne luki występujące w ewangelicznej opowieści o życiu Chrystusa i innych postaci biblijnych.

Rozmyślania przemyskie - Powstały prawdopodobnie w połowie XV w. Jest to rekonstrukcja dziejów Świętej Rodziny, uwzględniająca m.in. przemilczany w Ewangeliach okres dzieciństwa Jezusa, czy szczegółowe opisy urody Maryi i jej syna. Postaci zostały osadzone w realiach średniowiecznych, a Chrystusa ukazano jako zwykłe ludzkie dziecko, świadome jedynie swej boskości. Dialogi bohaterów są proste i zrozumiałe, oparte na mowie potocznej. Są też fragmenty o głębszej, refleksyjnej treści. - choćby pełna bólu i niepokoju rozmowa Matki z Synem o mającej nadejść śmierci krzyżowej.

Żywot Pana Jezusa Krysta - wydany w 1522 r. u Wietora autorstwa Baltazara Opeca. Powieść o życiu św. Rodziny.

Istoryja o św. Józefie - wydana w 1530 r., pojawia się w niej nieobecna w Biblii opowieść o małżeństwie bohatera z królewną egipską.

Historyja bardzo cudna - pochodzi z 1551 r., autorstwa Krzysztofa Pussmana. To przekład starotestamentowego apokryfu opowiadającego dzieje pierwszych rodziców.

Ewangelia Nikodema -

Wizja św. Pawła -

12. Posłuchajcie bracia miła… w kontekście kultury religijnej i literackiej epoki.

W Polsce od wieków niezwykle popularny był kult Matki Bożej. Znalazł on swoje odbicie także w literaturze. Obecnie trudno ocenić przeznaczenie utworu. Mogła to być sekwencja przeznaczona do recytacji w czasie wielkopiątkowego nabożeństwa żałobnego. Całość jest monologiem Matki Bożej stojącej u stóp krzyża, na którym umarł jej syn. Poszczególne strofy kobieta adresuje do różnych odbiorców. Matka Boska i jej Syn są przede wszystkim ludźmi, a nie świętą i Bogiem. Rozpacz ma całkowicie ludzki wymiar, jest prosta i pozbawiona jakiegokolwiek dystansu. Taki sposób przedstawiania Matki Bożej był czymś nowym i niezwykłym w poezji średniowiecznej. Odwołując się do uczuć i emocjo odbiorców zmuszał do współprzeżywani matczynej tragedii. Poprzez wyraziste przedstawienie jednej statycznej sceny, autorowi udało się wprowadzić czytelnika w atmosferę smutku, żalu, rozpaczy. Dzięki temu nawet mało wrażliwy odbiorca mocniej przeżywał mękę Chrystusa, niejako utożsamiając się z lamentującą Matką Boską.

13. Legenda o świętym Aleksym - treść, forma, idee, parenetyzm.

Treść: Św. Aleksy był pochodził z zamożnej rzymskiej rodziny arystokratycznej. Kiedy skończył 24 lata, ojciec postanowił go ożenić z córką cesarza - Famianą. Uroczystego ślubu udzielił sam papież. Jednak w noc poślubną Aleksy wyjaśnia Famianie, że chce poświęcić się służbie Bogu. Zwrócił małżonce pierścień, zabrał złoto i wypłynął w świat. Dotarł do miasta, rozdał kosztowności, położył się pod drzwiami kościoła i modlił się do Boga. Matka Boska objawiła się tamtejszemu klucznikowi i kazała wpuścić Aleksego do środka. Z czasem zaczęto go czcić jako świętego. Jemu nie podobała się sława, więc odpłynął to Tarsu, lecz wylądował w Rzymie. Resztę życia spędził w Rzymie, gdzie zmarł. Po jego śmierci, w całym Rzymie rozdzwoniły się dzwony. Mieszkańcy się bardzo temu dziwili. Do ciała umarłego wyruszyli tłumu, z cesarzem i kardynałem. Chorzy odzyskiwali zdrowie. Nie można było jednak wyjąć z ręki zmarłego listu - udało się to dopiero jego żonie. Gdy przeczytano tekst zrozumiano że zmarły był synem Eufemiana, u którego domu leżał, jak żebrak przez większość swego życia.

Forma: Typowy schemat życia świętego:

- prolog - narrator mówi o motywach swojej opowieści

- narodziny Aleksego, dzięki interwencji Boga

- wychowanie w pobożnym domu

- ślub

- ucieczka z domu, rozdanie majątku

- prześladowania, umartwianie ciała

- cuda czynione za życia

- śmierć

- cuda po śmierci ascety

Idee, parenetyzm: Postać świętego Aleksego to typ doskonałego ascety. Cechowały go bezgraniczna i bezkrytyczna wiara w Boga nie wymagająca teologicznych dociekań. Wiara Aleksego była prosta i naiwna, całkowicie pozbawiona wątpliwości. Zycie doczesne będące w jego przekonaniu jedynie etapem na drodze do zbawienia, nie stanowiło żadnej wartości.- stąd pogarda dla wszelkich dóbr. Dobrowolne wystawianie się na niewygody i cierpienie przybliżają do zbawienia. Podobnie mieli czynić ludzie czytający legendę. Ufać bezkrytycznie Bogu i nie zapominać nawet o najskromniejszym człowieku.

14. Twórczość poetycka Władysława z Gielniowa.

Po łacinie:

- Serve dei Simon - antyfona i epitafium na cześć bł. Szymona z Lipnicy

- autobiograficzny wierz o wstąpieniu do zakonu

- poemat oparty na biblijnej Pieśni nad Pieśniami

Po polsku:

- Żołtarz Jezusów ( Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne ) - pieśń pasyjna o 15 (potem 27) czterowersowych zwrotkach składających się z parzyście rymowanych trzynastozgłoskowców

- pieśń na Boże Narodzenie Augustus kiedy krolował,

- Jasne Krystowo oblicze pieśń nawiązuje do legendy o obliczu Chrystusa odbitym w cudowny sposób na chuście świętej Weroniki,

- Jezu, Zbawicielu ludzski - pieśń-modlitwa do Jezusa o siedem darów Ducha Świętego

- Anna, niewiasta niepłodna - pieśń o tematyce maryjnej

- Już się anjeli wiesielą - pieśń o tematyce maryjnej

- O Jezu Nazareński o królu żydowski - modlitwa anty tatarska

15. Dialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią - charakterystyka zabytku, treść, forma, idee, związki z plastyką.

Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią - charakterystyka zabytku, treść, forma, idee, związki z plastyką.

Rozmowa… jest najdłuższym polskim wierszem średniowiecznym. Jej tekst ( nie dochowany w całości ) urywa się na 498 wersie. Powstała w XV wieku i ma charakter dialogu.

Polikarp prosi Boga o dar ujrzenia Śmierci za życia. Ukazała mu się, gdy sam modlił się w kościele. Śmierć zostaje ukazana jako rozkładający się trup kobiecy, okryty chustą. Na prośbę Mistrza Śmierć opowiada swe dzieje, począwszy od narodzin w raju, gdy Ewa zerwała jabłko i podała je Adamowi. Odpowiada także na pytania dotyczące powszechności śmierci, możliwości jej powstrzymania przez lekarzy, sposobów na to, by ujść jej mocy, a także roli śmierci na Sądzie Ostatecznym. Z jej słów wynika, że śmierć ma moc nad wszystkimi ludźmi, szczególnie nad grzesznikami, bez względu na ich status społeczny. Rozmowa w wersji polskiej jest urwana. Jej koniec znamy z przeróbki. Mistrz pyta o Sąd Ostateczny, a Śmierć poradziła mu, by służył Bogu, bo gdy przyjdzie po raz drugi, wtedy pozbawi go życia.

W dialogu widoczne są elementy satyry, a jego szczególny związek z życiem objawia się tam, gdzie występują rysy obyczajowe. Przedstawieni postaci jest barwne, żywe i plastyczne, zaś urywki satyryczne pełne humoru.

Rozmowa ma charakter dydaktyczny, polegający na przedstawieniu w atrakcyjnej dla czytelnika formie ważnych życiowych prawd, takich jak: nieuchronność śmierci, wartość dobrego, pobożnego życia.

Wygląd zewnętrzny śmierci ukazany w dialogu nawiązuje do średniowiecznych wizerunków z tzw. Danse macabre ( tańca śmierci ). Śmierć przedstawiona w postaci rozkładającego się trupa zapraszała do tańca różnych ludzi: przedstawicieli wszystkich stanów, bez względu na płeć, wiek, wyznanie, stan majątkowy, przynależność społeczną. Tańczący tworzyli makabryczny korowód. Wyobrażenia tańca śmierci utrwalano początkowo na murach kościelnych i cmentarnych, a później na płótnach malarskich.

16. Dramat średniowieczny - związki z liturgią, tematy, gatunki, typ sceny.

Genezy średniowiecznego dramaty należy się dopatrywać we wpisanych w rok kościelnych obrzędach liturgicznych, które były teatralizowane. Do najwcześniejszych należy zaliczyć procesję Niedzieli Palmowej oraz nawiedzenie Grobu Pańskiego. Tego typu twórczość sceniczną, związaną ściśle z obrzędami Kościoła nazywamy dramatem liturgicznym. Innymi gatunkami dramatycznymi, które rozwijały się na ziemiach polskich w średniowieczu są misterium i moralitet. Przedstawiano różne sceny biblijne i apokryficzne, a także fakty z żywotów świętych. Strona inscenizacyjna była podporządkowana architekturze kościoła, wykorzystywano także liturgiczne szaty i naczynia.

17. Wersyfikacja średniowieczna (na wybranych przykładach).

Normy rytmizacji wierszowej powstawały w Polsce w warunkach najzupełniej szczególnych. Po pierwsze ze względu na brak jakiejkolwiek polskiej tradycji wersyfikacyjnej, a po drugie z tej racji że poezja w Polsce była w przytłaczającej większości przeznaczoną do wykonywania z muzyką. Wobec tego w jej realizacji fonicznej na plan pierwszy wybija się melodia, a rytmizacja języka nie mogła stać się czynnikiem samodzielnym decydującym o brzmieniowym kształcie utworu. Jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowi melodycznemu.

Konieczność zharmonizowania tekstu z melodia i staranie o czytelność ich związku powołały zapewnie do życia najbardziej charakterystyczną właściwość średniowiecznego wierszowania, a mianowicie uzgodnienie działów wersowych ze składniowo - intonacyjnymi. Wers stanowił jednolitą całość składniową, przy czym koniec zdani mógł przypadać jedynie na koniec wersu ( tak jest np., w wierszu O zachowaniu się przy stole ).

W wersach dłuższych granica składniowa wyznaczała również podział wewnętrzny. Mimo dwudzielności ustala się pewna wewnętrzna spoistość wersu, wynikająca ze zróżnicowania stopnia ostrości przedziału końcowego i wewnętrznego ( np. Wiersz o zamordowaniu Andrzeja Tęczyńskiego ).

Zasady rymowania nie były w pełni ustalone. Rymy nie zawsze występowały we wszystkich wersach utworu. Obok rymów końcowych pojawiły się rymy wewnętrzne. Porządek układu jednych i drugich, stopień ich brzmieniowego upodobnienia oraz rozmiar rymujących się cząstek podlegały zmianom, nawet w obrębie jednego utworu. Jednakowe ogniwa rymowe ogarniać mogły także i większe zespoły sąsiadujących ze sobą wersów. ( np. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią - występują sześciowersowe zdania spięte jednym rymem. Językowe reguły rytmiczne zaczynają się dopiero wyrabiać. Proces ten uwidacznia się w przechodzeniu od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie, do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego formantu zgłoskowego wersów. Tak krępujące rygory wersyfikacji składniowej stwarzały dodatkowe ograniczenia swobody wypowiedzi. Dlatego na progu renesansu zarysowują się przemiany polegające na wprowadzeniu wiersza prawie równo sylabicznego, a ograniczającego reguły pełnej zgodności wersowej i składniowej.

RENESANS

1. Podstawy światopoglądowe renesansu.

Humanizm - ruch umysłowy i światopoglądowy ( szerzej opisany w punkcie drugim )

Neoplatonizm - kierunek umysłowy w świetle którego działali i tworzyli humaniści renesansowi. Sprzeciwiał się arystotelizmowi, będącemu zalążkiem znienawidzonej scholastyki średniowiecznej. Od Platona i jego następców myśliciele renesansu brali przede wszystkim ideę boskiej jedności, z której wyłoniło się wszystko. Jedność pokój i zgoda powinny charakteryzować wszystkie sfery ludzkiej działalności. Na Platonie oparto też nowa koncepcję człowieka. Jeśli świat dzieli się na cześć idealną, duchową i materialną, cielesną, to człowiek jest niezbędnym dopełnieniem, ponieważ łączy w sobie te dwie sfery. Poza tym człowiek jest, jako jedyny ze stworzeń wolny. Człowieczeństwo jest nie tyle darem, ile zadaniem. Najwybitniejszym platonikiem był Marsilio Ficino.

Epikureizm oraz stoicyzm - podstawowe elementy światopoglądu renesansowego. U ludzi Renesansu, którzy chcieli czerpać z życia samą jego esencję, którzy podkreślali godność i wartość tego, co doczesne, można również odnaleźć elementy tych dwu filozofii horacjańskich, zwłaszcza epikureizmu. Wobec przemijalności życia i krótkości dóbr doczesnych, winno się z życia czerpać samą esencję, w myśl zasady carpe diem. Zabawa, radość życia pozwalają choć na krótko zapomnieć o znikomości życia, stanowiąc o naszej chwilowej przyjemności.

Stoicyzm, do którego również odwoływali się ludzie Renesansu, wyrażał się w przekonaniu, iż celem ludzkiego życia jest szczęście, czyli życie w zgodzie z cnotą, sumieniem, wewnętrznym spokojem, poczuciem wolności. Stan duszy nazywany cnotą polegał na harmonii ducha, której nie mogło zburzyć ani nagłe szczęście, ani nagłe nieszczęście.

2. Istota i idee humanizmu renesansowego.

Humanizm ( łac. humanitas - człowieczeństwo ) - prąd umysłowy renesansu, poprzedził jakby całą epokę, był jej zwiastunem. Waga tego pierwszego objawienia polegała przede wszystkim na uzmysłowienie sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości.

Założenia:

- dążył do zrekonstruowania starożytnej kultury poprzez studia nad antyczną myślą, literaturą, językami

- kierował swoją uwagę ku człowiekowi, jego duchowości i sprawom materialnym

- zajmowała się człowiekiem jako podmiotem jednostkowym oraz bytem społecznym, badając jego uwarunkowania i przeżycia ( antropocentryzm )

- przywiązywał również wagę do praw człowieka i skupiał się na uniwersalnych wartościach cnót oraz krytyce powszechnych wad

- humaniści głosili potrzebę kształtowania jednostki indywidualnej, silnej, świadomej swojej godności

- ideałem był człowiek wykształcony, odwołujący się w swoim twórczym działaniu do osiągnięć antyku

3. Reformacja jako zjawisko religijne, społeczne i kulturowe.

Reformacja to jeden z głównych prądów renesansu. Była wynikiem stopniowych, wcześniejszych kryzysów w Kościele oraz piętnastowiecznych dążeń do podporządkowania sobie absolutnej dotąd władzy papieża. Bezpośrednią przyczyną wybuchu reformacji upatruje się w wystąpieniu Marcina Lutra, który w Wittenberdze ogłosił słynne tezy o odpustach; choć atakowały one tylko pewne praktyki, negujące możliwość uzyskania zabawienia za cenę dobrych uczynków i świadczeń, zwłaszcza pieniężnych, te jednak rozjątrzyły kurię rzymską. Powód bowiem krył się w ostatecznej konkluzji rozumowania Lutra, z której wynikało że Kościół na ziemi nie jest w stanie udzielić odpustu i rozgrzeszyć człowieka. Potępiająca reformatora bulla papieska stała się zaczynem walk religijnych, które ostatecznie rozbiły uprzednią wyznaniową wspólnotę europejską. Ogarniętą gorączką sporów Europą wstrząsały niepokoje, męczyły ją prawie przez cały wiek XVI wojny religijne. Reakcja kościoła katolickiego tak naprawdę nigdy nie przywróciła w pełni dawnego układu.

4. Przełom średniowieczno-renesansowy w Polsce - narastanie tendencji humanistycznych.

W Polsce już w końcu XV stulecia, kiedy powstawały jeszcze liczne dzieła średniowieczne pojawiły się pierwsze oznaki nowej epoki: odzwierciedlały się one głównie w szczególnym zainteresowaniu kulturą i literaturą antyczną. W Akademii Krakowskiej na wydziale sztuk wyzwolonych czytano i objaśniano wówczas wielkich autorów klasycznych ( Owidiusz, Horacy ). Do pogłębienia tych wczesnych studiów przyczyniła się działalność kulturalna przybywających wtedy do Polski cudzoziemców, w tym tak wybitnych jak: Filip Buonaccorsi ( Kallimach ) oraz Konrad Celtis. Ci i inni znakomici przybysze popularyzowali nowe prądy i wzorce kulturowe, literackie, osobowe: Kallimach napisał np. biografię biskupa Grzegorza z Sanoka.

Nowy prąd, objawiwszy się na naszym terenie uformował łacińską poezję wczesnorenesansową uprawianą przez polskich twórców humanistycznych: Pawła z Krosna, Jana z Wiślicy, Andrzeja Krzyckiego oraz Klemensa Janickiego ( O sobie samym do potomności ). Wszyscy ci wczesno humanistyczni poeci opanowali klasyczną łacinę i klasyczny wiersz metryczny. Twórczość ich dowiodła poczucia godności artysty i doceniania wartości sławy.

5. Literatura polskiego odrodzenia wobec tradycji antycznej i biblijnej.

Zainteresowania odrodzenia skupiają się na człowieku i jego życiu. Zarówno antyk, jak i Biblia to źródła wiedzy z których chętnie czerpią ówcześni twórcy.

Renesans nie odkrył antyku, tak jak odkrywa się dzisiaj nieznane. Renesans próbował zrozumieć i pojąć starożytność jako sensowną całość, w której każdy element ma wyznaczone miejsce i funkcje tłumaczące się właśnie z ową całością. Takie ujęcie przyczyniło się do innego, bardziej wszechstronnego naświetlenia starożytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego, właściwego sensu. Podobnie było na gruncie polskim. Polscy twórcy często wykorzystują motywy antyczne, wzorują się na antycznych gatunkach. Wielu z nich studiuje historię starożytnych. Nie możemy jednak zapomnieć, że renesans nie jest kopią czy próbą naśladowania antyku. Jest to inna epoka, pełna nowych odkryć, dzieł, nowych twórców i ideałów.

Na popularności nie traci również tradycja biblijna, choć stosunkowo jest mniej wykorzystywana. Warto tu wspomnieć choćby o tłumaczeniach Księgi Psalmów Kochanowskiego, czy Sępa - Sarzyńskiego.

6. Pierwiastki antyczne, średniowieczne i humanistyczne w twórczości poetów polsko-łacińskich (Paweł z Krosna, Jan z Wiślicy, Mikołaj Hussowski, Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek).

Paweł z Krosna - Epithalamion ( na ślub Zygmunta I z Barbarą Zapolya ) - autor w swoich utworach porusza tematykę chrześcijańską ujętą w normy stylistyczne zalecane przez poetyki humanistyczne. Próba włączenia średniowieczno - chrześcijańskiej tradycji w obieg kultury humanistycznej.

Jan z Wiślicy - Wojna pruska. W najważniejszej części poematy autor próbuje w opisie wojny grunwaldzkiej wpleść wzory epicko - batalistyczne Wergiliusza.

Mikołaj Hussowczyk - Pieśń o żubrze. Poemat wypełniają opisy żubra, litewskiego pejzażu, sceny myśliwskie, ale przede wszystkim wzmianki o ludzie litewskim, oraz wtręty historyczne. Do utworu dołączono apel do władców chrześcijańskich o wspólne stawienie czoła niebezpieczeństwu tureckiemu.

Andrzej Krzycki - uprawiał panegiryki oraz paszkwile ( pierwiastek humanistyczny ),

Wiersz do Beaty Kościeleckiej - pełen szacunku, ułożony na kształt średniowiecznych hymnów maryjnych

Jan Dantyszek - Elegia amatoria - elegia poświęcona ukrytej pod pseudonimem kochance, opiewa gorzkie życie kochanków, jest pełna aluzji mitologicznych. Obok tego zawiera napomknienia o faktach historycznych i zdarzeniach rzeczywistych, które pozwalają identyfikować podmiot, z osobą autora. Życie Jana Dantyszka - zamknięcie całej twórczości, autor gromadzi doświadczenia z lat nauki i wędrówki ku wielkiej polityki. Dantyszek szuka pociechy po trudach życia w perspektywie zbawienia i w nadziei na miłosierdzie Boskie.

7. Liryka Klemensa Janickiego (refleksyjność, autobiografizm).

Klemens Janicki to poeta, pod którego piórem twórczość poetycka wczesnego humanizmu osiąga punkt najwyższej sprawności. Jego najważniejsze dzieła zostały opublikowane w tomie pod tytułem Żale, Elegie, Epigramaty. Pojawiają się tu utwory, które możemy nazwać manifestami przekonań artystycznych poety.

Janicki stara się też wypełniać zobowiązania wobec swego mecenasa. W utworze Do Piotra Kmity prosi o oddalenie gniewu. Wiersz zawiera aluzje do konkretnych osób i zdarzeń ( nosi znamiona prywatnego ) lecz równocześnie jest przeznaczony do publikacji. Dzieło sztuki nabiera w renesansie wartości, gdy wchodzi w obieg informacyjny. Janicki nie tylko wyraża więzy osobiste, ale je stwarza. To co prywatne staje się własnością publiczną poprzez fakt literackiego wyznania.

Natomiast Elegia o sobie samym do potomności nosi znamiona autobiografizmu. Janicki upamiętnia swoje Januszkowo. Opisuje dolegliwości nękające go. Wszystko w tej autobiografii jest ważne: przebieg choroby, starania lekarzy, przeszłość i przyszłość ojczyzny, z wdzięcznośćią opisywani opiekunowie - Krzycki i Kmita. Nade wszystko zaś ważna jest sława ( ta sława, której poeta był rozdawcą za życia ).

8. Nowe gatunki literackie w poezji polsko-łacińskiej.

Elegia - utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania, rozważania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów egzystencjalnych. Mistrzem elegii w poezji starorzymskiej był Owidiusz. Elegia o sobie samym do potomności Janicki

oda - utwór , liryczny który charakteryzuje się wzniosłością tematu i stylu, sławi ideę, wydarzenie lub czas

epitafium - Epitafium to utwór literacki poświęcony pamięci zmarłego.

Epigramat - wywodzący się z napisów informacyjnych w Starożytnej Grecji krótki, przeważnie dwuwierszowy utwór poetycki pisany dystychem elegijnym.

Emblemat - gatunek plastyczno-literacki, składający się z trzech głównie elementów kompozycyjnych: ilustracji wyrażającej treści alegoryczne, inskrypcji, czyli motta nawiązującego do sceny przedstawionej na ilustracji, oraz subskrypcji, czyli krótkiego wierszowanego podpisu, stanowiącego dydaktyczny komentarz lub wyjaśnienie namalowanej sceny alegorycznej.

9. Wyjaśnij zjawisko mecenatu na przykładzie biografii poetów polsko-łacińskich.

W renesansie rozpowszechniał się instytucja mecenatu tj. opieki nad wybitnymi twórcami. Dzięki materialnej pomocy mecenasów, rekrutujących się z mieszczaństwa i spośród bogatych panów feudalnych, świeckich i duchownych, wiele przyszłych znakomitości zdobyło wykształcenie i warunki umożliwiające twórczą pracę. Korzyści z takiego układu, były obustronne: artyści w widoczny sposób demonstrowali ówczesną wielkość czasów i zapewniali sławę swym opiekunkom, artyści zaś zyskiwali wielkie dzieła.

Grzegorz z Sanoka był opiekunem Kallimacha.

Piotr Tomicki pomagał Janowi Dantyszkowi.

Andrzej Krzycki i Piotr Kmita opiekowali się Klemensem Janickim.

Jan Dantyszek wziął pod opiekę Campensisa.

10. Rozwój prozy renesansowej (religijna, historyczna, dydaktyczna, błazeńska).

W XVI w. romanse i powieści, mimo że niezgodne z kanonami estetyki humanistycznej osiągnęły ogromną popularność. Romans polski XVI w. dzielimy na:

I. Romans religijny:

• beletryzacje Pisma Świętego, zazwyczaj rozbudowane na sposób apokryficzny Rozmyślania Przemyskie, Kazania Paterka

• powieści antykatolickie ( wykorzystują wątki fabularne w polemice religijnej ) Historyja o Franciszku Spierze Murzynowskiego, Historyja o papieżu Janie VIII.

II. Romans błaźeński. Marchołt, Ezop, Sowiźrzał

III. Romans pseudohistoryczny

Historyja Aleksandra Wielkiego, Żywoty Filozofów Bielskiego

IV. Romans moralistyczny

Poncjan, Historie Rzymskie

V. Romans rycerski

Historyja o Meluzynie Marcina Siennika, Historyja o Othonie cesarzu.

VI. Historyja znamienita... o Gryzelli Salurskiej.

11. Bohater i ideologia w romansie błazeńskim.

Romans błazeński w Polsce reprezentują: Żywot Ezopa Fryga Biernata z Lublina, Rozmowy, które miał... ( przekł. Jana z Koszyczek ) oraz Sowiźrzał. Do historii tych wykorzystano prezentacje bohatera innego typu: była to postać „ niska”: niewolnik odrażający zewnętrznie, ale obdarowany niezwykłym rozumem, pozwalającym mu górować nad uczonym panem; ludowy błazen, płatający możnym figle, wędrujący po świecie i podlegający rozmaitym przygodom lekkoduch, ocierający się o nie najlepsze środowiska. Średniowieczna błazenada, karnawałowa zabawa polegająca na odwróceniu ról społecznych, posłużyła pisarzom do stworzenia gatunku literackiego pozwalającego mówić o sprawach trudnych w sposób prosty i dowcipny. Dzięki takiej formie wypowiedzi autorzy mogli więc przemycać wiele treści wyrażających niezgodę, a nawet bunt w odniesieniu do panujących stosunków społecznych, gdyż ubierając bohatera w maskę błazna można było bez większych konsekwencji włożyć w jego usta każde niemal słowo czy opinię.

12. Miejsce i znaczenie twórczości Biernata z Lublina.

Biernat z Lublina jest autorem pierwsze książki drukowanej - Raj duszny ( modlitewnika pisanego prozą ). Jest również współtwórcą tzw. literatury błazeńskiej. W nurt ten wpisują się Żywoty Ezopa zawierające opowieść o mądrym i szlachetnym niewolniku greckim oraz bajki o charakterze alegorycznym, głoszące wiedzę wysnutą ze zdrowego rozsądku, czasem o charakterze plebejskim. Mimo że twórczość Biernata doktrynalnie nie była związana z ruchem reformatorskim, to przez potomnych była uznawana za przejaw myśli antykatolickiej.

13. Plebejsko-ludowa postawa Ezopa wobec świata feudalnego.

W postawie Ezopa najbardziej znamiennymi cechami są: brak szacunku dla uznanych autorytetów, kpiący, przewrotny żart, udawana głupota, która każe mu dosłownie wykonywać polecenia i która w ten sposób demaskuje konwenans, wreszcie swoisty egzalitaryzm, przekonanie o wrodzonej równości ludzi, pozbawione wprawdzie programu walki, ale wyrażone w formie ostrej krytyki stosunków społecznych - krytyki na tyle ogólnikowej, że mogła ona wchodzić w związki z plebejsko-ludową mentalnością różnych epok.

Dzięki wyżej wymienionym cechom Ezop stał się uosobieniem wolności. Według legendy ten dziwny nauczyciel zostaje zrzucony ze skały - była to niesprawiedliwa kara za kradzież naczyń ze świątyni (był to wynik podstępu zawistnych kapłanów Apollina).

14. Bajki ezopowe - struktura, tematy, dydaktyzm.

Bajka zazwyczaj posługuje się bohaterami zwierzęcymi, ściślej nazwa zwierzęcia łatwo i ostro wyznacza pewną dominującą jego cechę np. drapieżność wilka. W ten sposób bohater bajki jest skrajnie stypizowaną postacią, która doskonale nadaje się do konstruowania schematu stosunków, zazwyczaj stosunków społecznych, opartych na konflikcie dobra i zła, ubóstwa i bogactwa, słabości i przemocy. Świat oglądany przez schemat bajki jest obrazem skupiającym wielowiekowe doświadczenia ludowe. Bajka mówi o potrzebie lub daremności walki z niesprawiedliwością i siłą. Bajki mają wyraźny charakter dydaktycznym, pouczają co jest dobre, a co złe i kreślą model postępowania.

15. Cechy sylabizmu względnego.

W ponad połowie wersów w wierszu dominowała jedna i ta sama ilość sylab, a pozostałe wersy różniły się od tej ustalonej reguły nieznacznie. Zazwyczaj stosowano wersy złożone z ośmiu sylab, choć pojawiały się i większe miary. Był systemem wersyfikacyjnym przejściowym między sylabizmem średniowiecznym, a sylabizmem Kochanowskiego. Stosowany przez Biernata z Lublina.

16. Renesansowa publicystyka polityczna i społeczna wobec rzeczywistości XVI wieku.

Czasy renesansu w Polce to narodziny nowego działu piśmiennictwa, zajmującego się aktualnymi problemami społecznymi, politycznym, obyczajowymi oraz religijnymi, a mianowicie publicystyki. Do rozwoju publicystyki przyczyniły się przede wszystkim te instytucje i wydarzenia, które pobudzały działalność jednostek tj. walka szlachty z obozem magnackim o hegemonię, zabiegi wokół reformy państwa, ruch egzekucyjny, waśnie religijne, bezkrólewia i elekcje. Cechą znamienną literatury renesansowej są związki publicystyki z retoryką. Mówca występował w poczuciu wspólnego dobra i w imieniu własnego wolnego sumienia obywatelskiego. Podmiot utożsamiał się z autorem lub też przybierał postać innej osoby obdarzonej zaufaniem i autorytetem. W nurt publicystyki polskiej wpisują się: A. Frycz Modrzewski ( O poprawie Rzeczypospolitej ), Stanisław Orzechowski ( Rozmowa albo Dyjalog około egzekucyjnej Polskiej Korony ), Jan Dymitr Solikowski ( Wizerunek udręczonej, a utrapionej Rzeczypospolitej ), Piotr Skarga ( Kazania sejmowe ).

17. Program naprawy Rzeczypospolitej A. Frycza Modrzewskiego.

Andrzej Frycz Modrzewski w traktacie „O poprawie Rzeczpospolitej” dokonał wnikliwej analizy ustroju ówczesnej Polski i przedstawił wszechstronny program jego przebudowy. Domagał się równości obywateli wobec prawa, monarchii o scentralizowanej, ale podporządkowanej prawu władzy królewskiej, sprawiedliwych sądów. Podniesienie stanu oświaty, wysoko stawiał wartość nauki. Głosił, iż celem państwa jest zapewnienie obywatelom spokojnego i szczęśliwego życia, a „pod nazwą obywateli należy rozumieć wszystkich, którzy mieszkają razem w tej Rzeczpospolitej i są jakby jej członkami”.

Dzieło „O poprawie Rzeczpospolitej” zawiera bezpośrednie wskazówki dotyczące uzdrowienia państwa. Swoje reformatorskie poglądy zawarł w pięciu księgach, z których każda dotyka innego problemu.

Księga I - „O obyczajach” - piętnuje niesprawiedliwy podział klasowy obywateli i co za tym idzie, niesprawiedliwe wyroki sądowe. W myśli zupełnie bezsensownej zasady, która przyznaje większe zasługi stanowi szlacheckiemu i powoduje różnice w karach, wielu plebejuszy musi zapłacić życiem za czyn, za który szlachcic zapłaciłby jedynie grzywnę. Aby Polska mogła zająć godne miejsce wśród krajów europejskich, potrzeba jej uczciwych obyczajów, srogości sądu i biegłości w rzeczach wojennych.

Problem niesprawiedliwych praw rozwinięty jest w księdze II - „O prawach” - Modrzejewski ukazuje stosunki społeczne panujące w ówczesnej Polsce i jednocześnie wykazuje nieuczciwości praw, która ma swoje źródło w różnicach stanowych i uprzywilejowaniu szlachty.

W księdze III - „O wojnie” - zawarł Modrzejewski swoje poglądy dotyczące walki zbrojnej. Nie widzi w wojnach żadnych korzyści, a jedynie zbrodnie i nieszczęścia. Jest zdecydowanym przeciwnikiem starć, które mają na celu zdobycze terytorialne lub rozsławienie imienia. Wojny wywołane dla zwykłej próżności, które zdarzały się w Polsce, były jedynie źródłem wielu nieszczęść i bólu niewinnych, a ci, którzy walkę wywołali, najczęściej uchodzili bezkarnie.

Księga IV - „O kościele” - wzywa do tolerancji religijnej i rozwagi. Autor traktatu daleki był od deprecjonowania wartości religii katolickiej, zwracał jedynie uwagę na zachowanie taktu i wyrozumiałości. Pragnął oddzielenia spraw Kościoła od problemów politycznych, był zdecydowanym przeciwnikiem dominacji Kościoła w państwie. Z powodu takich poglądów Modrzewski popadł w niełaskę, a papież Paweł IV umieścił jego dzieło na indeksie ksiąg zakazanych.

Ostatnia część dotyczy problemów związanych z nauczaniem. W księdze V - „O szkole” - ukazał autor rolę szkolnictwa w państwie, wskazał doniosłą funkcję szkoły w kształceniu przyszłych pokoleń. To właśnie nauczyciele kształtują osobowość młodych ludzi, wskazują drogi życia. Dlatego należy im się szacunek i poważanie. Bez szkół i dobrych nauczycieli społeczeństwo pogrążyłoby się w ciemnocie i zacofaniu.

18. Reformacja w Polsce - główne odłamy i ich doktryna.

Reformacja, jakkolwiek bujnie rozkwitała w Polsce wydała ideę tolerancji religijnej ( choć nie do końca zrealizowaną ). Rzeczpospolita stała się schronieniem m.in. prześladowanych braci czeskich. Rozdział na katolików, luteranów i kalwinów, nie przekraczał podstawowych zasad współżycia. W 1570 r. doszło to tzw. zgody sandomierskiej między poszczególnym odłamami reformacji, z wykluczeniem arian.

Było to najbardziej radykalne polskie skrzydło reformacji. Bracia polscy wyłonili się jako tzw. Zbór Mniejszy z kościoła kalwińskiego. Naruszali oni dogmat Trójcy Św. Przez traktowanie Jezusa jako człowieka podniesionego do boskości dopiero po zmartwychwstaniu. Owo pierwotne człowieczeństwo Chrystusa zobowiązywało do szczególnego przestrzegania etyki międzyludzkiej, ewangelicznej cnoty ubóstwa, do sprawiedliwości i pokoju. Podjęli oni krytykę dawnej tradycji kościelnej, na rzecz nawrotu do Biblii. Zostali wygnani z polski w połowie XVII w.

19. Wkład reformacji do rozwoju piśmiennictwa - przekłady Biblii, publicystyka, postylle.

Przekłady Biblii:

Stanisław Murzynowski - Nowy Testament wydany przez Jana Seklucjana

Biblia Leopolity - całe pismo święte w tłumaczeniu księdza katolickiego

Biblia Brzeska, czyli radziwiłłowska - przekład dla kalwinów

Biblia nieświeżka - w przekładzie Jana Budnego, Biblia dla arian

Biblia Wujka - Pismo święte w przekładzie jezuity

Publicystyka:

Kazania Sejmowe Piotra Skargi

O naprawie Rzeczypospolitej A. Frycza Modrzewskiego

Postylle:

Świętych słów, a spraw pańskich M. Reja

Postilla catholica Jakuba Wujka

Postylle tego okresu, katolickie i protestanckie, zawierają ostre polemiki z religijnymi przeciwnikami. Posługują się elementami beletrystycznymi i anegdotycznymi. W okresie kontrreformacji postylle zaczęły zanikać, zastępowane m.in. przez żywoty świętych.

20. Pisarze polscy w kręgu reformacji - autorzy i dzieła (np. Rej, Naborowski, Niemirycz, Potocki, Morsztyn).

Wacław Potocki - Pieśni pokutne, utwór utrzymany w surowym, ariańskim duchu.

Mikołaj Rej - Postylla, Rej przedstawia się tu jako wielki zwolennik reformacji

Jerzy Niemirycz - Le venite et la Religion - rozprawa teologiczna, arianin

Lubieniecki - Historia reformations

21. Tradycje dramatu średniowiecznego w renesansie - poetyka misterium na przykładzie Historyi o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka.

Jedyne zachowane misterium, a przynajmniej jeden kompletny człon, „Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim”, jest mimo wszystkich swoich naiwności i faktycznych „ludowości” prawdziwym dziełem sztuki. Dramat ten zawdzięcza to wyjątkowo szczęśliwemu odnowieniu starego misterium według nowszych zwyczajów literackich, artystycznych, według nowych konwencji. Kontaminacja starych elementów z nowym porządkiem kompozycyjnym dała wynik szczęśliwy. Ilość zmian sytuacyjnych, ilość różnych narzędzi ekspresji, coraz to nowych i trafnie stosowanych, jest w tym skromnym przecież dziele przeznaczonym dla amatorów, zastanawiająco bogata. Zapewniła mu sławę i długowieczność. Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim to średniowieczne misterium przeznaczone do wystawiania w czasie wielkanocnym. Utwór ten na podstawie Ewangelii odtwarza dzieje Zmartwychwstania, by w ten sposób utrwalić w świadomości wiernych prawdy wiary związane z boskością natury Chrystusa. Dzieło zostało opublikowane w okolicach lat 1580-1582 w Krakowie (do dziś zachowane tylko w jednym egzemplarzu pierwodrukowym).

Na karcie tytułowej utworu widnieje nazwisko Mikołaja z Wilkowiecka, ale nie ma pewności, czy pauliński kaznodzieja był rzeczywistym autorem Historyji... czy raczej kimś w rodzaju autora-redaktora, nadającemu ostateczny kształt obiegowemu tekstowi (tekstom), wykorzystywanemu wielokrotnie w różnych spektaklach.

22. Dialog i dramat w twórczości Mikołaja Reja.

Dialog jest jednym z najczęstszych gatunków wypowiedzi w pismach Reja. Poetyckim dialogiem jest Krótka rozprawa między trzema osobami... Porusza ona porusza najbardziej aktualne tematy polityczne, religijne i obyczajowe: pogoń za urzędami świeckimi, przekupne sądownictwo, brak stałego systemu obronnego, ciężary chłopskie. Obecna jest tu wstrząsana ruchem egzekucyjnym i reformacyjnym Polska renesansowa. Ona sama zresztą - jako Rzeczpospolita (alegoria częsta w literaturze humanistycznej ) - "narzekając mówi" o rozlicznych udrękach i kłopotach polskiego życia. Uczestnicy dialogu ( Pan, Wójt, Pleban) zostali trafnie zróżnicowani, zwłaszcza - dosadnie scharakteryzowany - śmiały i krewki Wójt.
Z pozoru ostro się spierają, naprawdę jednak spokojnie i z namaszczeniem formułują swe myśli. W finale utworu nie oni też, lecz Rzeczpospolita wyrazi (biadając nieco) końcową refleksję. Krótka rozprawa..., wzorowana na niemieckich dialogach protestanckich, nie jest jednak owocem dojrzałej reformacji, lecz raczej szlacheckiego antyklerykalizmu. Atakuje więc duchowieństwo (próżne, tępe, wyrachowane), ale nie podważa dogmatów teologicznych. Wszystko to czyni z Krótkiej rozprawy...nie tylko ciekawy utwór publicystyczny (lub moralistyczny), lecz także cenny obraz obyczajów.

W dojrzałym okresie twórczości Reja powstawały też utwory dramatyczne. Kupiec sięga do łacińskiego dramatu niemieckiego humanisty i protestanta Th. Naogeorgusa Mercator i łączy założenia estetyki odrodzenia z tradycją moralitetu. Utwór nosi podtytuł Kształt a podobieństwo sądu Bożego Ostatecznego. Bohater, prosty i zwykły człowiek - staje po śmierci przed sądem Bożym i zdaje tam rachunek z całego życia. Utworem dramatycznym jest także Żywot Józefa ( choć w tym wypadku granice regulacyjne są bardzo cienkie ). Opowiada historię starotestamentowego patriarchy Józefa. Trudno powiedzieć czy Rej czerpał informację z jakiegoś innego dzieła.

23. Odbicie problematyki wyznaniowej w twórczości Reja.

Problematyka wyznaniowa w twórczości Reja znajduje swoje odbicie w Postylli. Choć manifestacje wyznaniowe są niezbyt gwałtowne i niezbyt skrajne. Ośmiesza uczynki rozumiane, jako świadczenia na rzecz Kościoła, ale dodaje że wiara bez uczynków jest martwa. Rej niechętnie odnosi się do zwyczajów średniowiecznego kaznodziejstwa, do alegorycznego wykładu egzemplów. Rej oburza się na świąteczne i kościelne ceremonię. Oburza się na obrządki ludowe i czary, między innymi na sobótkę świętojańską. Obyczaje ludowe dla kalwinów były związane z katolicyzmem. W metodzie polemicznej Reja spotykamy pewną łagodność. Po wypowiedzeniu zastrzeżenia, że tego nie należy robić, autor wylicza bogactwo i uroki rzeczy spostrzeżonych, które mogą być grzeszne i zawodne. Postylla cieszył się w tamtych czasach wielkim powodzeniem.

24. Krótka rozprawa... jako satyryczny dialog publicystyczny - program ruchu egzekucyjnego.

W Krótkiej Rozprawie... obserwujemy problematykę społeczną, religijną, obyczajową oraz społeczną. Rej zajmuje się aktualnymi problemami Rzeczypospolitej. Utwór jest dialogiem publicystycznym. Dyskutują tu przedstawiciel trzech różnych stanów społecznych: kleru ( Pleban ), szlachty ( Pan ) i chłopów ( Wójt ). Wzajemnie wytykają sobie wady, przez co Rej serwuje współczesnym i potomnym ciętą charakterystykę i krytykę szesnastowiecznego społeczeństwa, dokładniej satyrę na szlachtę i księży, bowiem najbardziej pokrzywdzony i uciskany jest chłop. Obecna jest tu wstrząsana ruchem egzekucyjnym i reformacyjnym Polska renesansowa.

25. Żywot człowieka poczciwego jako utwór parenetyczny.

Żywot człowieka poczciwego to utwór parenetyczny, czyli pouczający, kreujący wzór godny naśladowania. Rej prawi, jak wychowywać młodzież szlachecką, jak żyć i gospodarować już w wieku dojrzałym - jak być poczciwym ziemianinem. Dzieło składa się z trzech ksiąg. Pierwsza dotyczy spraw wychowawczych, druga wieku dojrzałego, tzn. ożenku, obowiązków obywatelskich, zajęć i rozrywek w poszczególnych porach roku. Trzecia omawia wiek dojrzały i pogodną wizję pożegnania się ze światem. Liczne scenki rodzajowe, anegdoty, pouczenia powodują, że mamy do czynienia z panoramą ówczesnego życia szlachty ziemiańskiej. Obok obyczajów, pouczeń, wizerunku poczciwego człowieka utwór posiada wymowę filozoficzną. Rej rysuje cztery okresy życia człowieka. W życiu w zgodzie z naturą widzi szczęście człowieka i uspokojenie lęków przed śmiercią., jako przed naturalną koleją rzeczy. Chwali wieś i życie wiejskie, korzystanie z dóbr natury. Nie naciska na zbytnią uczoność ziemianina - raczej na jego rozwagę, umiar, umiejętność czerpania z życia radości.

26. Wątki i motywy biblijne w twórczości Mikołaja Reja.

• Postylla - kazania inspirowane Biblia

• Żywot Józefa - temat zaczerpnięty ze Starego Testamentu, motyw Józefa

27. Rejowski wzór "człowieka poczciwego" wobec humanistycznego modelu Łukasza Górnickiego.

Zarówno Mikołaj Rej, jaki i Łukasz Górnicki stworzyli wzorce parenetyczne. Jednak zasadniczo się one od siebie różnią. Rej stworzył wzór ziemianina - człowieka gospodarującego i zarządzającego majątkiem, dbającego o umiar i harmonię życia. Człowieka, który jest zapobiegliwy, ufa rozumowi i naturze, dba o rodzinę, jest spokojny o przyszłość. Nie jest zbyt uczony. Natomiast Górnicki tworzy wzór dworzanina: dobrze wykształconego, władającego językami obcymi, dbającego o dobre maniery i swoje szlachectwo. Rycerskiego wobec dam i pielęgnującego mowę.

28. Elementy stoicyzmu i epikureizmu w twórczości Reja i Kochanowskiego.

Zarówno w twórczości Reja, jaki i Kochanowskiego odnajdujemy elementy stoicyzmu i epikureizmu ( wspominam tylko o przykładach).

W Pieśni Nie porzucaj nadziei Kochanowski opisuje zmiany zachodzące w przyrodzie. Podobne zmiany zachodzą i w życiu. Pamiętając o zasadzie, że nic wiecznego nie ma w świecie, powinniśmy z umiarem znosić i przeżywać chwile radości, szczęścia, jak i smutku czy cierpienia. Ta zasada w poetyckiej formie ilustruje poglądy starożytnych stoików. Podobnie jest w Pieśni O dobrej sławie. Każdy człowiek, chcąc zapewnić sobie dobrą sławę ,musi odrzucić pokusy, zrezygnować z bezustannego koncentrowania się na sprawach doczesnych i materialnych. Człowieka od bydląt odróżnia rozum, aby więc być godnym tego otrzymanego od Boga daru, należy nauczyć się żyć rozważnie i wykorzystać dane nam przez Boga talenty. Dobra sława to pamięć, jaka pozostanie wśród potomnych po człowieku, który swe życie przeżył rozważnie i pożytecznie. Stoickie elementy znajdujemy również we Fraszkach. Z epikureizmem mamy do czynienia m.in. w Pieśni Swiętojańskiej o Sobótce, w której idei jest mowa o pracy prostych chłopów. Ciężka codzienna praca w polu i przy gospodarstwie sprawia radość i przyjemność mieszkańcom wsi, jest dla nich powodem do dumy i zadowolenia z wysiłku.

Natomiast elementy stoickie i epikurejskie łączą się w Żywocie człowieka poczciwego Mikołaja Reja. Ukazuje on ideał człowieka poczciwego, umiejącego znaleźć w życiu złoty środek, a więc żyjącego w zgodzie z naturą, przyrodą, szanującego swoje pochodzenie i umiejącego zadbać o swój majątek. Samo słów poczciwość jest u Reja kluczem do określenia postawy charakteryzującej się brakiem pychy, umiejętnością odnalezienia w życiu spokoju, cichej przystani i satysfakcji z własnej pracy. Żywot człowieka poczciwego to również pochwała pracy, rzetelnego, uczciwego gospodarowania na własnym majątku i pomnażania go. Człowiek powinien podporządkować się rytmowi przyrody, zmienności pór roku, współżyć z naturą, a nie przeciwstawiać się jej. Rej wyraźnie zachęca do prowadzenia właśnie takiego prawego, statecznego, zgodnego z naturą trybu życia, wierząc, że poczciwość może dać człowiekowi wiele radości i zadowolenia, a także pozwoli zachować spokój wewnętrzny.

29. Biografia Jana Kochanowskiego (szczegółowo!).

Kochanowski Jan ( 1530 - 1584 ) - urodził się w Sycynie pod Zwoleniem. Był synem Piotra Kochanowskiego - komornika radomskiego. Rodzina była stosunkowo zamożna, ojciec z czasem awansował i został sędzią sandomierskim. Poeta początkowo uczył się w domu, ale już w wieku 15 lat wstąpił na Akademię Krakowską.

I. Okres padewski - studia i podróże ( 1544 - 1559 )

Po śmierci ojca opuścił Akademię. Wiadomo że przybył do Radomia, gdzie wraz z matką i bratem uregulował sprawy spadku po ojcu. Zaraz potem pojawił się w Królewcu. W międzyczasie przebywał w Padwie, gdzie studiował na uniwersytecie. Zwiedził też Neapol i Rzym. Potem poeta wrócił do kraju, do Królewca. Tam zapisał się na uniwersytet. Dzięki pomocy finansowej udzielonej mu przez księcia Albrechta Kochanowski po raz drugi wyjechał do Padwy. Śmierć matki ( 1557 ) skłoniła go do powrotu, lecz po roku znowu trafił do Padwy. Stamtąd odbył podróż morską do Marsylii i Paryża. Owocem tego, trwającego w sumie 15 lat okresu studiów i podróży było ukształtowanie się osobowości i intelektu Kochanowskiego. Zdobyło on rozległą i gruntowną wiedzę z wielu dziedzin, poznał literaturę antyczną, zaznajomił się z poglądami starożytnych filozofów, poznał zasady i reguły poetyki.

II. Okres dworski ( 1559 - 1570 )

Kochanowski definitywnie wraca do kraju. Ma wtedy prawie 30 lat, musi więc zdecydować, w jaki sposób będzie zarabiał na życie. Podjął decyzję o poświęceniu się służbie dworskiej. Kochanowski przebywał na dworach Filipa Padniewskiego, Jana Firleja oraz Piotra Myszkowskiego. Dzięki poparciu Myszkowskiego otrzymał probostwo poznańskie, a następnie parafię w Zwoleniu. W swoich probostwach nie bywał zbyt często, wolał otoczenie dworskie.

III. Okres czarnoleski ( 1570 - 1584 )

Poeta zdecydował się porzucić życie dworskie. Osiadł w Czarnolesie, majątku, który przypadł mu w spadku po zmarłym ojcu. Kochanowski zrezygnował z dóbr i tytułów kościelnych. Ożenił się z Dorotą Podlodowską. Na świat przyszły dwie córki: Urszula oraz Hanna. Harmonię życia ziemiańskiego zburzyły jednak kolejne nieszczęścia: śmierć brata Kaspera, córki Urszuli ( 1578 ) oraz Hanny ( 1580 ). Pod koniec życia Kochanowski zdecydował się na powrót do świata polityki, na dwór królewski. W 1584 r. podjął decyzję o wyjeździe do Lublina, lecz jego drogę przerwała śmierć.

30. Twórczość łacińska Kochanowskiego

Lyricorum libellus

Elegiarum libri IV

Foricoenia - zbiór fraszek łacińskich, podejmują one motywy epigramatyki greckiej, rzymskiej i nowołacińskiej

31. Biblia w twórczości Kochanowskiego.

• Czego chcesz od nas panie - hymn pochwalny na cześć Boga, artysty, twórcy świata.

• Psałterz Dawidów - parafraza psalmów starotestamentowych

• motyw raju pojawiający się w Trenach

• odniesienia do Boga, po śmierci Urszulki, również w Trenach

• Zuzanna - oparta na motywie starotestamentowym

32. Antyk w twórczości Kochanowskiego.

• wzorce gatunkowe zaczerpnięte z antyku

• Oprawa posłów greckich - zaczerpnięty mit trojański

• postawa epikurejska we Fraszkach

• mitologiczne postacie: Orfeusz, Muzy, Eros

• los jako bogini Fortuna

• tłumaczenia pieśni Horacego

• horacjanizm objawiający się w hasłach Non omnis moriar i Exegi monumentum

33. Gatunki literackie uprawiane przez Kochanowskiego - nawiązania do gatunków antycznych.

Tragedia - Odprawa posłów greckich, zachowuje zasadę trzech jedności i inne wymogi gatunku. Inaczej niż w klasycznej tragedii, braku tu wyraźnie zarysowanego konfliktu tragicznego.

Pieśń - najstarszy gatunek poezji lirycznej. Kochanowski wykorzystuje sam gatunek, a także tłumaczy utwory Horacego.

Anakreontyk - Pieśń XX z Ksiąg Pierwszych, utwór poetycki sławiący uroki życia, erotykę, wesołe biesiady. Gatunek ukształtowany przez Anakreonta.

Epigramat - za twórcę gatunku uważany jest Simonides z Keos. Odmianą epigramatu jest fraszka.

Sielanka - Pieśń Świętojańska o sobótce. Gatunek ukształtowany przez Teokryta.

Tren - gatunek poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji. Pieśń wyrażająca żal, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłego, a także zawierająca pochwałę jego zalet. W poezji greckiej treny pisał m.in. Pindar, a w rzymskiej Owidiusz.

34. Horacjanizm Pieśni Kochanowskiego.

• nie należy tracić nadziei, bez wzgląd na to co przynosi dzień, po nim zawsze nastaje nowy i być może lepszy ( Nie porzucaj nadzieje )

• Non omnis moriar ( nie wszystek umrę ) - sława poety jest wieczna ( Ku muzom )

• Carpe diem - korzystaj z życia, czerp z niego przyjemności

• Służ ojczyźnie i bądź gotowy za nią umrzeć ( Pieśń o cnocie )

35. Ideał renesansowej harmonii w twórczości Kochanowskiego.

U Kochanowskiego harmonia jest utożsamiana z pięknem i doskonałością. Poeta przedstawia przyrodę jako element wprowadzający ład w naszym życiu, podkreśla też nasz związek z naturą. Porządek w niej panujący ma pobudzać w nas poczucie piękna i wywoływać doznania estetyczne prowadzące do osiągnięcia wewnętrznego spokoju. Miejscem stanowiącym wyraz zjednoczenia człowieka, natury i stwórcy jest wieś. Widać wyraźną fascynacje kulturą ludową w utworze Pieśń świętojańska o Sobótce. Kochanowski przez takie przedstawienie wsi nawiązuje do mitologicznej Arkadii. Równocześnie podkreśla rolę Boga, jako stwórcy świta ( Czego chcesz od nas Panie. Bóg zostaje ukazany, jako hojny i wszechmocny opiekun istnienia ziemksiego. Ponadto przypisuje mu role budowniczego, artysty, którego dzieło- przyroda i człowiek mogą żyć we wzajemnej harmonii. Za to właśnie należy się mu ogromna wdzięczność.
Człowiek według Kochanowskiego powinien wieść życie ciekawe: jak najwięcej przejść, zobaczyć, poznać, aby móc się rozwijać i naleźć szczęście. Postępował tak też sam poeta. Jego życie można określić za pełne, różnorodne, ciekawe, pozbawione szarości dnia codziennego. Doskonale ilustruje ja w autobiograficznej fraszce „Do gór i lasów”. Wyraża przez to sztandarową maksymę renesansu „Carpe diem”. Szczęściem dla Kochanowskiego jest umiejętność korzystania z każdej chwili, cieszenia się nią, dostrzegania jej ulotności i niepowtarzalności.

36. Konstrukcja podmiotu lirycznego w Pieśniach i Fraszkach.

37. Pieśń świętojańska o Sobótce.

Dwanaście pieśni jest śpiewanych przez odświętnie przybrane dwanaście panien. Zawierają one pochwałę spokojnego, wiejskiego życia oraz walorów miłości małżeńskiej i cudownej mocy poezji. Czarnolas staje się tu mityczną Arkadią, która jest jednocześnie marzeniem wszystkich poetów i artystów.
Pieśń pierwsza przedstawia pochwałę święta, które jest zapomniane przez współczesnych. Kolejne pieśni sławią taniec, życie rodzinne, krytykują myślistwo i wojnę. Pieśń szósta i dwunasta przynoszą topos szczęśliwego oracza oraz pochwałę życia na wsi.

Pieśń Panny VI jest przykładem sielanki, czyli dzieła, które wieś i życie wiejskie przedstawia w sposób wyidealizowany, w którym niczego nie brakuje. Jest pełne dostatku, radości i spokoju. Natomiast pieśń Panny XII prezentuje pochwałę wsi („Wsi spokojna, wsi wesoła”). Wyliczane są tu zalety wsi i korzyści płynące z życia na niej. Codzienny tryb pracy

człowieka wyznaczają pory roku, które wskazują czas na pracę, odpoczynek i zabawę. Utwór ten opiewa również życie rodzinne, postawę dobrej, troskliwej żony, która opiekuje się mężem i dziećmi. Odnaleźć tu możemy różne odniesienia do starożytnych toposów: arkadyjskiego mitu o krainie dobrobytu i szczęśliwości oraz toposu oracza, który żyje w zgodzie z prawami obowiązującymi w naturze oraz korzysta z darów, jakie ofiarowuje mu praca na roli. Mówi również o tym, iż obecnie chłopi dużo pracują, ale plony są coraz mniejsze oraz dotykają ich klęski suszy i głodu. Jest to przejaw Bożej kary zesłanej na ludzi za to, iż coraz częściej pracując w dni świąteczne, łamiąc tym samym Boże przykazania. Powinien być to bowiem czas na odpoczynek i modlitwę, rozmyślanie o sprawach życia wiecznego a nie doczesnego. Dlatego też podmiot liryczny przestrzega, aby ludzie opamiętali się w porę. Ostatnia zwrotka wypowiedzi pierwszej panny ponownie przynosi nastrój optymizmu i ponowną zachętę do wspólnej zabawy i świętowania. Panna III mówi o tym, iż śmiech jest dla człowieka czymś naturalnym. Namawia do radowania się i wspólnego śmiechu, uważając tym samym, że zawsze są ku niemu powody. Każda z dwunastu panien wypowiada się na inny temat. Monolog Panny VI jest na temat pracy w polu w czasie żniw. Jednak opis tych czynności nie jest do końca realistyczny. Stanowią one tło dla opisywanego radosnego i spokojnego życia wiejskiego. Jest to nawiązanie do mitu o Arkadii - krainy szczęśliwości, w której człowiek żyje dostatnio w zgodzie z przyrodą. Zajmuje się głównie hodowlą bydła i uprawą ziemi, zaś po ciężkiej i uczciwej pracy, czeka go zasłużony odpoczynek. Ostatnia z panien, dwunasta, wygłasza również pochwałę życia wiejskiego. Młodzi uczą się szacunku do starszych, zaś gospodyni zajmuje się przygotowaniem posiłku z produktów, które są owocem pracy na roli.

38. Oryginalność parafrazy Psałterza Kochanowskiego.

Psałterz nie jest dokładnym tłumaczeniem Psałterza w Starym Testamencie, ale jego parafrazą, dostosowaną do polskiej obyczajowości i warunków. Kochanowski posługiwał się łacińskim tłumaczeniem Psałterza. I choć tłumaczenie jest dokładne, to jednak język zastosowany przez Kochanowskiego sprawia, że ma ono charakter bardzo polski. Psałterz Kochanowskiego charakteryzuje renesansowy humanizm: starotestamentowy Bóg otrzymuje rysy miłosierne, zapożyczone z nowotestamentowej opowieści o Jezusie. Parafrazy nie oddalają się się od pierwotnego układu psalmów, a zadziwiają wynalazczością językową i pomysłowością stylistyczną. Zauważyć to można m.in. w doborze i liczbie synonimów, a także w różnorodności epitetów.

39. Idee renesansowe i humanistyczne we Fraszkach.

Z Fraszek Kochanowskiego wyłania się humanistyczny ideał przykładnego, szczęśliwego życia, rozjaśnionego przyjaźnią i miłością.

• zalecane poczucie wiary, dbałość o dobre imię, czyste sumienie, ale też otwartość na uroki życia

• dwoistość natury ludzkiej - momenty wzniosłe i niskie, piękna i brzydoty

• sławienie uroków życia domowego

• życie ziemianin jako wzorzec idealny

• życie ludzkie nie składa się z samych radości, lecz mimo wszystko możemy zachować spokojne sumienie, cieszyć się ziemskim pięknem

40. Odprawa posłów greckich jako humanistyczny dramat polityczny.

Odprawa... została napisana na prośbę Jana Zamoyskiego, który miał wziąć ślub z Krystyną Radziwiłłówną. Premiera odbyła się na zamku w Ujazdowie, a na uroczystości obecny był król Stefan Batory. W ten sposób narodziła się pierwsza polska tragedia humanistyczna. Z uwagi na osobę zaangażowanego w politykę pana młodego i na grożącą wojnę z Moskwą skupiała się oczywiście wokół spraw państwa. Kochanowski ubrał przekazane przez siebie treści patriotyczne w kostium antyczny i sięgnął do wątków z Iliady. Oto Grecy upominają się o Helenę, którą porwał królewicz trojański Parys ( Aleksander ). Dwaj przybyli po brankę posłowie, Ulisses i Menelaus, grożą wojną, gdyż Rada Trojańska nie zgadza się na wydanie im kobiety. W trosce o dobro państwa Antenor stara się skłonić radę, by nie ulegała królewiczowi i zmieniła decyzję. Ojciec Aleksandra, Priam milczy, nie chce sprzeciwiać się synowi.

41. Odprawa posłów greckich wobec wzorców klasycznej tragedii antycznej.

Jeśli chodzi o budowę utworu to Kochanowski pozostaje wierny wzorcom tragedii antycznej, co sprowadza się do tego że:

• zachowuje jedność miejsca, czasu i akcji

• operuje niewielką liczbą aktorów w poszczególnych epizodach

• zachowuje antyczną strukturę dramatu: prolog - monolog Antenora, epeisodia, stasimony.

Pojawiają się także elementy typowo renesansowe:

• rezygnacja z parodosu i exodosu

• rezygnacja z wprowadzenia do utworu fatum, rozumianego jako przekleństwo lub wola bogów. To zupełnie zmienia rolę bohaterów. Przestają być marionetkami, lecz samodzielnie kształtują swój los.

42. Problematyka moralno-polityczna Odprawy posłów greckich.

Problemy polityczne w Odprawie... wiążą się ściśle z problematyką moralną. Jest ona zresztą wpisana w sam wykorzystany tu mit: wszak Parys, porywając cudzą żonę, naruszył święte dla starożytnych prawo gościnności. Kochanowski piętnuje: krótkowzroczność króla ( Priam ); przekupnych posłów, bezmyślną, wygodną i egoistyczną młodzież. Aluzje te mają silny związek z Polską i jej problemami. Tu kończą się mitologiczne odniesienia, a zaczyna poważna, patriotyczna przestroga. Rada Trojańska to metaforycznie przedstawiony polski Sejm, Antenor zaś jest wzorem odpowiedzialnego Polaka - patrioty. Ostrzega on, że za spełnienie egoistycznych zachcianek królewicza płacić będzie cały naród, ale nikt nie słucha jego przestróg. Piętnowana tu prywata zawsze prowadzi do zguby.

43. Treny jako osobiste wyznanie i dramat filozoficzny poety.

Treny są swoistym traktatem filozoficznym - obrazem kryzysu światopoglądowego renesansowego poety. Zostały one napisane w hołdzie i bólu po stracie ukochanego dziecka - Urszuli. Filozofia renesansu wydaje się jasna, optymistyczna, pełna spokoju i harmonii. Śmierć córki uczyniła nie tylko pustki w jego domu, ale także w jego duszy, uporządkowanym świecie wartości. Cały porządek został rozpisany na cykl 19 trenów. Pierwsze są bardziej opisowe, poeta przywołuje córeczkę, jej talent, jej rzeczy i wygląd. Opisujemy narastanie opisywanego cierpienia, którego apogeum osiągnie w trenie IX i X. Tu następuje punkt tragicznego załamania i niemal buntu przeciw Bogu. Pocieszenie i powrót przynosi Sen. We śnie przychodzi do poety matka z Urszulą na ręku.

44. Motywy antyczne i biblijne w Trenach.

Motywy antyczne i biblijne w Trenach pojawiają się, gdy poeta zastanawia się nad tym, gdzie poniesiono jego córeczkę.

Motywy antyczne:

• motyw wysp szczęśliwych

• nawiązania do mitologii, Leta - rzeka zapomnianych

• neoepikureizm ( brak duszy )

• nawiązania do Przemian Owidiusza

Motywy biblijne:

• motyw Raju

45. Spór z filozofią i antropologią stoicką w Trenach.

Śmierć dziecka stała się powodem światopoglądowego dramatu poety. On sam podejmuje rozpaczliwe próby przezwyciężenia owego kryzysu, ukazując różne jego formy. Odbiorca uczestniczy w wielkim wybuchu żalu, rozpaczy i buntu przeciwko uznawanym powszechnie ideałom filozoficznym i religijnym, które zawiodły w momencie najcięższej próby. Próbą przezwyciężenia kryzysu znajdujemy w zamykającym treny Śnie. Konkluzja pocieszenia była zgodna z chrześcijańską zasadą poddania się wyrokom bożym. Ludzkie sprawy należy znosić po ludzku, jak głosiła zasada renesansowego humanisty.

46. Treny na tle starożytnych i renesansowych konwencji epicedialnych.

Utwory żałobne i lamentacyjne były w Europie znane z tradycji hebrajsko - chrześcijańskiej ( ks. Jeremiasza ) oraz grecko - rzymskiej. W Grecji za twórcę trenu uznaje się Simonidesa z Keos ( Lament Danai ). W Rzymie mistrzem smutnej elegii był Owidiusz.

W momencie, gdy Kochanowski pisał swoje Treny w literaturach europejskich istniały dwa główne typy obszerniejszych kompozycji żałobnych. Pierwszym z nich było epicedium ( składające się ze stałych określonych w poetykach członów, ale stanowiące jeden zwarty utwór ). Drugim typem był kompozycja cykliczna. Zastosował ją już Petrarca, poświęcając drugą część Canzoniere pamięci zmarłej Madonny Laury. Cykliczna kompozycja żałobna była bardzo popularna w XVI w. w całej Italii.

Kochanowski wybrał kompozycję bardziej nowatorską, uprawianą już wtedy w Polsce na gruncie poezji nowołacińskiej.

47. Język, styl i wiersz Trenów.

Treny naładowane są apostrofami i retorycznymi pytaniami, są doniosłe i patetyczne. Ich topika, antyczna i biblijna, rozmyślnie patetyzuje temat, nigdy nie pełni funkcji zdobniczych.

Widzimy tu genialne połączenie tradycji z oryginalnością. Treny z jednej strony są bogate w środki poetyckiej ekspresji, z drugiej urzekają prostotą. Pytania i apostrofy splatają się w nierozerwalną całość. Większość trenów pisana jest wierszem niestroficznym, dominuje trzynastozgłoskowiec. Cztery treny mają budowę stroficzną. Przeważają rymy parzyste.

48. Świadomość poetycka Kochanowskiego - na przykładach.

Kochanowski był twórcą o niezwykłej świadomości poetyckiej. Skodyfikował nowożytną wersyfikację, style i gatunki poetyckie w Polsce.

Przykłady:

Odprawa posłów greckich - utwór napisany wytwornym, urozmaiconym wierszem sylabicznym, w większości białym, używanym przez tragików greckich. Po raz pierwszy zastosowany w poezji polskiej.

Pieśni - urozmaicona i wzbogacona strofika, twórcze unowocześnienie miary wierszowanej

Psałterz Dawidów - parafraza Psalmów; praca przekładowo - artystyczna

Pieśń Świętojańska o Sobótce - wprowadzenie strofy czterowersowej, która lepiej nadawała się dla poezji melodycznej

Fraszki - wykorzystanie wiersza stychicznego ( bezzwrotkowego ) zharmonizowanego z tematyką, stylem

49. Wkład Kochanowskiego do rozwoju wiersza polskiego

Wielkie zasługi położył również poeta w doskonaleniu wiersza polskiego.
Chwiejnemu pod względem liczby zgłosek i dokładności rymów wierszowi nadał
klasyczną formę opartą na równej liczbie zgłosek i rymie żeńskim. W Odprawie
posłów greckich zastosował po raz pierwszy w naszej poezji tzw. wiersz biały
czyli bezrymowy, w trzecim zaś Chórze tego dramatu próbował na wzór starożytny
stworzyć wiersz nieregularny, oparty wyłącznie na rymie i intonacji. Łącząc ze
sobą wiersze różnej długości, od ośmiu do trzynastu zgłosek, i tworząc z nich
różne kombinacje, pozostawił w poezji swojej wielkie bogactwo strof, które
stały się trwałym dorobkiem poezji polskiej.

50. Konwencje sielankowe w twórczości Szymonowica i Zimorowica.

Sielanka niekonwencjonalna - Szymon Szymonowic Żeńcy. Sielanka realistyczna, krytyczna wobec stosunków panujących na wsi, burząca obraz wiejskiej Arkadii.

Roksolanki - Szymon Zimorowic, jego dzieło obejmuje 69 lirycznych monologów bohaterów, ich pieśni są osadzone w ramach dwu chórów panien i jednego młodzieńców. Bohaterowie są jakby zawieszeni ponad i poza realiami, zatopieni wyłącznie w grze miłosnych uczuć i emocji.

51. Renesansowy i humanistyczny charakter twórczości Szymonowica.

Divus Stanislaus - poemat poświęcony św. Stanisławowi, Szymonowic korzysta ze stylu i wersyfikacji Pindara

Castus Joseph - nawiązanie do Seneki Młodszego; Utwór ten miał być w intencji autora pochwałą uczciwości i pochwałą czystości obyczajów, miał więc on charakter głęboko moralizatorski. Tym utworem Szymonowic wpisuje się w nurt chrześcijańskiego humanizmu.

Sielanki - nawiązanie do gatunku uformowanego przez Wergiliusza i Teokryta; Żeńcy, Kołacze - Szymonowic piętnuje w tych utworach niesprawiedliwość społeczną, tworzy też model wiejskiej Arkadii ( motyw wielce popularny w renesansie )

52. Sielanki Szymonowica wobec tradycji literackiej (greckiej, rzymskiej i humanistycznej).

Szymonowic nawiązuje w swoich sielankach do tradycji antycznej m.in. do Teokryta i Wergiliusza. Dotąd gatunek ten nazywany był idyllą, bądź bukolikami. Tym co wyróżnia sielankę jest wizja świata pogodnego, miłego, wdzięcznego. W pięknym pasterskim ustroniu, na leśnych polanach, w naturalnej scenerii pól rozgrywają się sceny radosne, czułe, tkliwe, dalekie od autentycznego dramatu i realistycznej prawdy życiowej ( Dafnis ). Jednak Szymonowic wprowadza też nową tendencję, jak w Żeńcach - świat przedstawia się zupełnie nie idyllicznie. Ta jakby nietypowa sielanka zawiera niewątpliwą prawdę na temat ówczesnych stosunków społecznych. Jest także wyrazem tęsknoty za utraconą niewinnością i dobrocią.

53. Twórczość Sebastiana Fabiana Klonowica (Flis..., Żale nagrobne...).

Żale nagrobne... - cykl wierszy

Flis... - opis handlu wiślanego

Philtron - poemat łaciński

Worek Judaszów, to jest złe nabycie majętności - rymowany traktat prawniczy

Roxolania - poemat o życiu chłopów na Rusi

54. Literatura rybałtowsko-sowiźrzalska (społeczny rodowód twórców i bohaterów, negacja rzeczywistości, elementy parodii, krytyka społeczna).

Twórczość plebejska, bezimiennych humorystów stanowiąca nurt opozycyjny wobec literatury warstw panujących: ośmieszała mity i ideały kultury szlacheckiej, kościelnej i mieszczańskiej. Była uwarunkowana rodowodem społecznym, odzwierciedlała życie i ideologię żaków wędrownych, studentów, bakałarzy, służby kościelnej i szkolnej. Autorzy kryli się pod żartobliwymi pseudonimami np. Tymoteusz Moczygębski, Jadam Nieboraczkowski. Sięgała do wzorów poezji średniowiecznych wagantów, rybałtów oraz europejskiej literatury plebejskiej, zwłaszcza postaci Sowizdrzała. Odsłaniała sprzeczności społeczne przez konfrontację obowiązujących konwencji obyczajowych, praw, przywilejów oraz nakazów i pojęć moralistycznych z rzeczywistością. Humor stanowił nie tylko ocenę świata, ale także rodzaj odwetu za niedostatki życia. W formie satyrycznej i parodystycznej został przedstawiony obraz świata na opak. Była adresowana do drobnych kupców, rzemieślników, ludzi borykających się z biedą.

55. Sylwetka i twórczość Piotra Skargi.

Piotr Skarga ( 1536 - 1612 ) - urodził się w Grójcu koło Warszawy, w rodzinie szlacheckiej. Studiował w Akademii Krakowskiej i po otrzymani stopnia bakałarza objął kierownictwo szkoły parafialnej przy kościele św. Jana w Warszawie. Przyjął święcenia kapłańskie i został kanclerzem kapituły we Lwowie. Wyjechał na studia do Rzymu i wstąpił do zakonu jezuitów. Po powrocie do kraju został nauczycielem w szkołach jezuickich m.in. w Jarosławiu, Poznaniu, Lwowie. Następnie objął urząd rektora kolegium, a potem Akademii w Wilnie. Do końca życia Skarga pełnił obowiązki nadwornego kaznodziei Zygmunta III Wazy.

Rozprawy: O jedności Kościoła polskiego

Żywoty: Żywoty świętych

Kazania: Kazania sejmowe

Dzieła polemiczne: Proces konfederacyjej

56. Kontrreformacyjny program przemian w Kazaniach sejmowych Piotra Skargi.

Skarga ostrzega przed rychłą utratą ojczyzny spowodowaną nieporozumieniami wewnętrznymi. Wskazuje na dobrodziejstwa, których doznają obywatele od państwa, przedstawia obraz Polski kwitnącej, by uświadomić odbiorcom, co mogą stracić przez swoje wygórowane ambicje i pragnienia. Kazania przedstawiają program uzdrowienia narodu, doprowadzenia państwa do rozkwitu i praworządności. Leczenie chorób powinno sięgać ich przyczyn, przeto postuluje Skarga głębokie zmiany w zachowaniu i postawach tych, którzy o losach Rzeczpospolitej mogą decydować. Skarga był zwolennikiem silnej władzy królewskiej, występował więc przeciw szlacheckiemu rozpasaniu i wzrastającym przywilejom.

57. Retoryka i stylizacja biblijna w Kazaniach Skargi.

Rozprawiając o chorobach Reczypospolitej, Skarga odwoływał się m.in. do Biblii, przywołując potrzebne cytaty bądź stylizując wypowiedz, według wzorca Pisma Św. Szczególnie często korzystał ze ST głoszącego jedność idei państwowej z ideą jedynej prawdziwej wiary. Skarga nawiązywał do proroctw ST zapowiadających przyszły upadek Jerozolimy i narodu izraelskiego, co mogło odnosić się do wszelkich państw nierządnych i tolerancyjnych wobec przeciwników prawdziwej wiary.

Niezwykła uroda literacka Kazań..., ich myślowe zdyscyplinowanie wynika z doskonałej znajomości i opanowania przez Skargę rzemiosła oratorskiego, sztuki wymowy. Pytania retoryczne, ostre przeciwstawienia, ciągi stopniowanych epitetów lub szeregi współrzędnych członów łączonych tym samym spójnikiem lub kojarzonych bezspójnikowo, szyk przestawny wzmagający dramatyzm wypowiedzi - i inne jeszcze zabiegi, celowo użyte, tworzą przemyślaną konstrukcję, tzw. perswazyjną.

BAROK

1. Barok jako prąd literacki.

Barok to prąd literacki kultury europejskiej trwający od połowy XVI w. do końca XVII w. W Polsce tendencje barokowe pojawiają się już w ostatnim ćwierćwieczu XVI stulecia i trwają do połowy XVIII w. Nazwa barok wywodzi się od portugalskiego określenia perły o nieregularnym kształcie.

Cechy stylu barokowego:

- niepokój ( sztuka barokowa wywołuje u widza, czytelnika lub słuchacza wrażenie niepokoju

- ruch

- nieład ( w miejsce klasycznego porządku pojawia się wrażenie chaosu )

- skomplikowane, trudne formy

- niejasność ( barokowa kompozycja wymaga od odbiorcy namysłu )

- indywidualizm

- dysharmonia

- zmysłowość ( sztuka baroku działa na zmysły, chce olśnić bogactwem form i ozdób )

2. Nowożytne podstawy filozofii i estetyki baroku.

Barokowe przemiany myśli filozoficznej objęły wszystkie kraje Europy, jednak w każdym regionie epoka ta przebiegała nieco inaczej. Barokowa wizja rzeczywistości była w zasadzie jednolita - zależnie od rozważanych przez filozofów problemów. Każdy z myślicieli proponował system zwarty i całościowy. Do głównych przedstawicieli myśli barokowej należeli: Hobbes, Malebranche, Spinoza, Leibniz. W epoce głoszone były jednak rozmaite koncepcje życia człowieka, m.in. przez św. Franciszka Salezego, Pascala (i pesymistów), mistyków, jansenistów.
W dobie niezwykłych osiągnięć astronomicznych i przyrodniczych pogłębiał się konflikt między chrześcijańskim optymizmem a chrześcijańskim pesymizmem. Nastroje te wynikały ze starcia w XVI i XVII wieku dwóch wielkich tradycji: świeżej - renesansowej, oraz tej, która zaczęła odżywać - średniowiecznej. Sytuacja człowieka polegała teraz na zawieszeniu pomiędzy sprzecznościami moralnymi i religijnymi. Filozofia skupiała się na znalezieniu sposobu na wartościowe życie i odpowiedzi na pytania o miejsce tych wartości - czy szukać ich na ziemi, czy w niebie.

Problemy ideologiczne epoki Baroku krążyły wokół sporu o predestynację i absolutyzm moralności chrześcijańskiej. Dzięki coraz szerszemu gronu zwolenników tolerancji, intelektualiści zaczęli interesować się odmiennymi od chrześcijańskiej kulturami. Sprawy religijne łączyły się zarówno z polityką, jak i z filozofią. Wiek XVII nazywa się czasem wiekiem wielkich systemów filozoficznych. Poza nowatorskim systemem Kartezjusza, rozwijały się nadal scholastyczne filozofie, np. Francesco Suareza, z którego czerpali jezuici.

Główne prądy filozoficzne epoki Baroku to: racjonalizm kartezjański, teoria okazjonalizmu Malebranche'a, mistycyzm, teoria monad Leibniza, naturalizm.

3. Estetyka barokowa wobec klasycyzmu renesansowego.

Wraz z załamaniem się renesansowego optymizmu uporządkowana, klasyczna sztuka coraz mniej odpowiada chaotycznej wizji rzeczywistości. Pierwsze oznaki przemian pojawiły się w kolebce renesansu - Italii. Z pozoru zmieniło się niewiele. Nadal obowiązywały wzorce starożytne, nikt nie odrzucił założeń renesansu. Ale powierzchowne naśladowanie klasycyzmu łączyło się stopniowo z odejściem od jego ducha. W formach klasycznych artyści usiłowali bowiem wyrazić niepokój, niepewność i niewiarę w możliwości człowieka. Stopniowa barok przekształcił się w odrębny, opozycyjny wobec klasycyzmu renesansowego styl artystyczny.

4. Tradycja antyczna i biblijna w literaturze baroku.

5. Mikołaj Sęp Szarzyński - poeta renesansowy czy barokowy?

Renesansowy bo:

- realizuje koncepcję renesansowego, uczonego humanisty, wszechstronnie wykształconego i dobrze przygotowanego do poetyckiego rzemiosła

- często akcentuje pozytywny stosunek do życia, przemijanie człowieka, wykorzystane w odpowiedni sposób może stać się wielką wartością

- przedstawienie świata, jako areny na której walczą siły zła i dobra

- człowiek renesansowy Sępa-Szarzyńskiego jest pogodny radosny szlachetny i pełen pogody ducha pomimo wielu niepowodzeń życiowych i wielu dramatycznych wyborów, których musi dokonywać.

Barokowy bo:

- sposób obrazowania świata przypomina ten z baroku, człowiek w doczesnym świecie jest zagubiony, nieustannie narażony na "spotkania" z szatanem, rozdartym pomiędzy radościami doczesnego świata a świadomością jego wielkiej marności.

Humanizm chrześcijański Sępa-Szarzyńskiego jest renesansową spuścizną jednak mroczna mowa symboli, poetycki ton pełen mistycyzmu zbliża go jednak do epoki baroku i jej poezji metafizycznej.

6. Tematy, styl i język poezji Sępa Szarzyńskiego.

7. Wizja Boga, człowieka i świata w twórczości Sępa Szarzyńskiego.

8. Nurt poezji metafizycznej wczesnego baroku (Grabowiecki, Grochowski, Twardowski).

9. Twórczość szlachecko-ziemiańska jako kontynuacja tradycji renesansowych.

10. Konceptyzm wobec tradycji klasycyzmu renesansowego i barokowego.

11. Nowatorskie techniki poetyckie w literaturze barokowej.

12. Rozwój dramatu i teatru barokowego (środowiska życia teatralnego - teatr dworski, szkolny, popularny).

Dążność do syntezy sztuk objawiła się jednak najsilniej w ukształtowanej we Włoszech operze, którą niezwykle szybko przeszczepiono na grunt polski, głównie dzięki Staraniom Władysława IV. Na zamku warszawskim założono wspaniały teatr operowy, w którym wystawiano oszałamiające przepychem dramaty muzyczne. Do ich inscenizacji używano ogromnej aparatury scenicznej umożliwiającej tworzenie wyszukanych efektów, współgrających z aktorską gestyką, ze śpiewem, malarskim elementami scenografii, dekoracjami. Przejawem widowiskowych upodobań był również rozwój teatrów dworskich i magnackich, szkolnego teatru jezuickiego, popularnego teatru ludowego i sceny rybałtowskiej. Skłonność do zewnętrznej pompy, ozdobności, bogactwa efektów, wszelkiego nadmiaru i przesady rosła też z postępującą modą na orientalny przepych, charakterystyczny dla nurtu sarmackiego.

13. Sarmatyzm jako forma ideologii szlacheckiej i jego ewolucja.

Sarmatyzm jednoczył całą brać szlachecką w poczuciu narodowej potęgi, przekonaniu o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemne nacechowane określenia sarmatyzm. Oznaczało ono całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofanie, z pogardą i niechęcią do cudzoziemców, oraz z ciasnym tradycjonalizmem.

14. Ideały sarmackie w literaturze i w sztuce wieku XVII.

15. Rozwój barokowego eposu wobec ideologii sarmackiej.

16. Adaptacja Jerozolimy wyzwolonej Tassa-Kochanowskiego jako wzorzec rodzimej epiki rycerskiej.

17. Poezja mieszczańsko-plebejska XVII wieku (Adam Władysławiusz, Walenty Roździeński, Jan Jurkowski).

18. Poezja ziemiańska XVII wieku.

19. Poezja Daniela Naborowskiego (przejawy poetyki manierystycznej).

20. Twórczość Hieronima Morsztyna.

Poezje: Światowa rozkosz...; Filomachia, albo Afektów gorącej miłości wyrażenie...; Historia ucieszona o zacnej królewnie Banialuce; Summarius wierszów Morsztyna, niegdy poety polskiego, przepisany.

21. Poezja Zbigniewa Morsztyna.

22. Synteza literatury i plastyki w Emblematach Z. Morsztyna.

23. "Horacy chrześcijański" - Maciej Kazimierz Sarbiewski.

24. Satyry Krzysztofa Opalińskiego.

Satyry, albo przestrogi do rozprawy rządu i obyczajów w Polsce należące są jedynym znanym

dziś dziełem Krzysztofa. Opaliński przyswoił literaturze polskiej wzór gatunkowy rzymskiej satyry korzystając z Seneki, Juwenalisa. W satyrach Opalińskiego dominuje retrospekcja, oparta na konfrontacji: dziś i dawniej. To, co było dawniej staje się wzorem, lecz nie może stanowić programu poprawy obyczajów, ponieważ powrót w historię jest niemożliwy. W poetyce satyr Opaliński stosuje kontrast, zaostrzając negatywny obraz współczesności. Pisarz często korzysta z form fantazji, domysłu, dodaje jasne barwy wiekom odległym i ciemne czasom swoim. W satyrach porusza kwestie chłopskie, sprawy wojskowe. Między satyrami istnieją liczne więzi wewnętrzne, autor stopniowo buduje wizję upadku wielkiego narodu. Opaliński wierzy w opatrzność boską i tylko tak tłumaczy sobie, że Polska istnieje. Społeczeństwo Rzeczypospolitej powinno być oparte na rygorystycznym przestrzeganiu porządku moralnego, obyczajowego, prawnego. Rozwiązanie kolizji między doskonałością modelu, a obserwacjami Opaliński zostawia czytelnikowi.

25. "Polski Salomon" - Stanisław Herakliusz Lubomirski.

26. Biografia i twórczość Jana Andrzeja Morsztyna.

J.A.Morsztyn ( 1621 - 1693 )

Urodził się w sandomierskim, pochodził z zamożnej rodziny ziemiańskiej. Prawdopodobnie arianin, później katolik. Studiował w Leydzie; wówczas zwiedził Niemcy, Belgię, Francję, Włochy. Po powrocie do kraju nawiązał kontakty z przyszłą królową Marią Ludwiką i Władysławem IV. Stolnik sandomierski, poseł na Sejm, dworzanin króla Jana Kazimierza. Posłowała do Szwecji i Wiednia. Podskarbi wielki koronny, stronnik polityki profrancuskiej. Później sekretarz króla Ludwika XIV. Zmarł w Paryżu.

Poezja: Lutnia; Kanikuła, albo Psia gwiazda

Wiersz religijny: Pokuta w kwartanie

Wydanie zbiorowe: Utwory zebrane

27. Koncept w poezji J.A. Morsztyna.

28. Twórczość Wespazjana Kochowskiego.

Kamień świadectwa wielkiego w Koronie Polskiej senatora niewinności - debiut; poemat

Niepróźniujące próżnowanie - zbiór kilkuset utworów podzielonych na 4 księgi liryków.

Chrystus cierpiący, Ogród panieński - poematy religijne

Psalmodia polska - parafraza psalmów

Pamiętnik wojny przeciw Turkom - sprawozdanie z Odsieczy Wiedeńskiej

29. Psalmodia polska Kochowskiego jako wykład ideologii sarmackiej.

30. Mesjanizm w Psalmodii polskiej Wespazjana Kochowskiego.

31. Biografia i twórczość Wacława Potockiego.

Wacław Potocki ( 1621 - 1696 )

Urodził się na Woli Łużańskiej k. Biecza. Pochodził z ariańskiej rodziny ziemiańskiej. Po krótkim epizodzie wojskowym osiadł na roli, przyjął katolicyzm. Niechętny wobec Jana Kazimierza poparł rokosz Lubomirskiego; później zwolennik Jana Sobieskiego. Pełnił funkcję podstarościego i sędziego grodzkiego. W twórczości odbiła się seria osobistych nieszczęść: utrata żony, synów, córki i zięcia.

Liryka: Pieśni pokutne; Pieśni nabożne

Romanse: Judyta; Lidia; Argenida

Epika historyczna: Transakcja wojny chocimskiej; Pogrom turecki...

Panegiryki: Muza Polska: na tryumfalny wjazd Najjaśniejszego Jana III

Dramat religijny: Dialog o Zmartwychwstaniu Pańskim

Epika religijna: Nowy zaciąg pod chorągiew starą tryumfującego Jezusa

32. Obraz heroicznej przeszłości w Transakcji wojny chocimskiej Wacława Potockiego i jego funkcje dydaktyczne.

Transakcja Wojny Chocimskiej to epopeja o przebiegu przygotowań do bitwy i samej bitwy, która rozegrała się w 1621 pod Chocimiem. Autor skrupulatnie, na sposób kronikarsko-pamiętnikarski wykorzystał do swego dzieła różne przekazy, m.in. Diariusz Jakuba Sobieskiego. Układ diariuszowy ma także 10cio częściowe dzieło Potockiego, zachowujące dzień po dniu chronologie zdarzeń, poprzechodznych obszernym wywodem historycznym skupionym głównie na dziejach stosunków polsko-tureckich. Autor zrezygnował z pokus fikcji literackiej na rzecz prawdy dziejowej i wykładu moralistycznego. Znamienną cechą pisarstwa Potockiego jest dygresyjność, wprowadzenie w obręb poematu wielorakich i różnorodnych refleksji na tematy społeczne, stanowe, obyczajowe. Znajdują się w Wojnie nie pozbawione goryczy uwagi o teraźniejszych zaniedbaniach rycerskiego stanu i wojennego rzemiosła, porównujące współczesnych Polaków z dawnymi sarmatami. Te przeciwstawienia miały pełnić funkcję pobudki dla współczesnych.

33. Twórczość Samuela Twardowskiego.

Panegiryki: Pałac Leszczyński...; Książę Wiśniowiecki Janusz

Poematy historyczne: Przeważna legacyja Krzysztofa Zbaraskiego od Zygmunta III do cesarza tureckiego Mustafy; Władysława IV króla, Wojna domowa

Poematy: Dafnis drzewem bobkowym; Nadobna Paskwalina

34. Barokowe antynomie w Nadobnej Paskwalinie Twardowskiego.

W Nadobnej Paskwalinie Samuela Twardowskiego inaczej niż w utworach wojennych autor podejmuje temat zmagań miłosnych. Nie jest to pierwszy tego typu utwór. Juz w roku 1638 Twardowski napisał Dafnis drzewem bobkowym - wierszowaną sielankę, która przejęła temat z Owidiusza za pośrednictwem operowego libretta Puccitellego. Dzieło to opowiada historię nimfy Dafne, w której namiętnie zakochał się Apollo. Odrzucony udaje się w pogoń za ukochaną, która w kluczowym momencie za sprawą interwencji bogini Diany przemienia się drzewo bobkowe.
Nadobna Paskwalina powstała niecałe dwadzieścia lat po Dafnis... i jest utworem o wiele bardziej kunsztownym. Zarówno pod względem treści i formy wpisuje się w nurt przeżywającego ówcześnie bujny rozkwit literatury powieściowej. Dzieło, jak autor podaje w tytule, opiera się na pierwowzorze hiszpańskim. Skądinąd wiemy, że Twardowski nie znał hiszpańskiego, musiał się więc posłużyć przekazem w innym języku, badacze wskazują najczęściej na parafrazę włoską (ewentualnie łacińską), świadczy o tych choćby duża ilość wyrazów włoskich w polskim tekście, np. florystery, różańce, mastykuje itp..

Twardowski ukazuje w Nadobnej Paskwalinie konflikt tytułowej bohaterki z Wernerą. Akcja rozgrywa się pod koniec XVI wieku w Lizbonie. Naprzeciwko siebie stoją dwa pałace rywalek o tytuł najpiękniejszej.

Paskwalina wyrusza w dziwną, pełną przygód wędrówkę przez nieznane kraje, podczas której poznaje różne modele życia szczęśliwego (jest to swoisty przegląd ówczesnych mitów o życiu szczęśliwym).

Prawdziwe szczęście Paskwalina odkrywa jednak dopiero w odosobnieniu klasztornym, gdzie opiekuje się nią ksienia, Junona. Główna bohaterka rozpoczyna proces pokuty, spowiada się, przywdziewa habit, następnie zakłada nowy klasztor. Pokuta w utworze Twardowskiego nie jest jednak rozumiana jako cierpienie, wręcz przeciwnie - pokuta to rozkosz, to nie tylko pełnie duchowego szczęścia, ale również mistyczne zjednoczenie z Bogiem. Kupido zostaje poskromiony. Opis sceny samobójstwa bożka miłości to jedna z najpiękniej odmalowanych scen w utworze. Ogłoszenie w utworze wyższości życia kontemplacyjnego nad rozkoszami ziemskiej miłości jest wyrazem ówczesnych tendencji epoki. W utworze tym pojawia się wiele postaci, ale w akcji głównej biorą udział trzy osoby: poza Paskwaliną, dwie postaci z mitologicznego świata: Wenera i Kupido. Wenera wypada tu blado (szczególnie w porównaniu z rywalką, na której skupia się cala sympatia autora), w jej charakterystyce eksponuje się głównie zawiść i złość. Dużo ciekawiej przedstawiono Kupida, opisy bożka cechują się przede wszystkim malarskością oraz brakiem dydaktyzmu, przez co jest w tej postaci wiele lekkości. Warto zwrócić uwagę na to, jak Twardowski połączył dwie tak odległe rzeczywistości jak świat starożytny i barokowy. Mimo tego że w Nadobnej Paskwalinie odnajdziemy wiele dysonansów (rażących szczególnie dzisiejszego czytelnika), to niewątpliwe jest, że tym utworze Twardowski wprowadza również kilka nowych elementów, czyniąc krok naprzód w rozwoju rodzimej literatury. Za zasługę należy mu poczytać opisanie bogactwa życia wewnętrznego głównej bohaterki, co należało do rzadkości w literaturze straropolskiej. W ogóle zainteresowanie psychiką kobiecą było czymś unikatowym w czasach, w których niewiasta była uważana jedynie za ozdobę męskiego świata.

.

35. Tematyka i styl poezji barokowej.

Styl barokowy:

- miał szokować i zadziwiać odbiorcę formą i oryginalnością

- był przesycony środkami stylistycznymi

- niezwykle popularne były zadziwiające metafory, niezwykłe porównania

- postawą poezji był koncept - oparcie utworu na zadziwiającym pomyśle

- była to poezja błyskotliwa, błaha, nierzadko frywolna w treści

- styl miał olśniewać, ale również bawić odbiorcę

Tematyka:

Bardzo różna, wynikająca z tego do jego nurtu należała dana poezja.

Tematyka miłosna, erotyczna

Człowiek oraz jego życie na ziemi

Sarmaci oraz ich charakterystyka

36. Rozkwit pamiętnikarstwa w XVII stuleciu.

Wiek XVII to wielki rozkwit pamiętnikarstwa, Pamiętniki zaczęli pisać niemal wszyscy. Można wyróżnić trzy rodzaje pamiętników: pamiętniki pisane na specjalną okazję, pamiętniki pisane u schyłku życia oraz tzw. diariusze ( pamiętniki pisane z dnia na dzień ).

Funkcje pamiętników w czasach baroku:

- opowiadają o faktach historycznych ( o wojnach jakie Polska prowadziła w XVII w. )

- kreślą realistyczny obraz życia stanu szlacheckiego w XVII w.

- dają portret duchowy przeciętnego szlachcica tamtych czasów

- rysują barwny obraz życia żołnierza

- do dziś mają ogromne znaczenie, stanowią doskonale źródło wiedzy o kulturze życia obyczajowego i politycznego Polski szlacheckiej

W XVII w. pamiętniki pisali:

Jan Chryzostom Pasek, Jędrzej Kitowicz ( Pamiętniki, czyli Historia polska ), Bogusław Maskiewicz ( Diariusz wojny moskiewskiej z 1660 )

37. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska - autor, narrator, bohater, poetyka gawędy, kreacja biografii.

W dziele Paska wyodrębniają się dwie części: pierwsza z nich traktuje o wojennych przygodach autora, druga ukazuje jego życie ziemiańskie. Pasek, jako żołnierz, który zjeździł również obce kraje, opisał ich osobliwości, zwłaszcza kulturowe i obyczajowe. Niezmiernie interesująca część pierwsza ustępuje jednak poznawczo drugiej, w której autor ujawnia się jako gospodarz i obywatel. Zapiski z tego okresu są niewyczerpaną skarbnicą wiedzy o codziennym sarmackim życiu ówczesnej szlachty, o jej zwyczajach, upodobaniach, nierzadko splecionych z samowolą, ciemnotą, pieniactwem i awanturnictwem. Pasek to urodzony gawędziarz. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska mają formę gawędy. Przypominają wypowiedź ustną, przeznaczoną dla określonego grona słuchaczy. Świadczy o tym nieskrępowana regułami kompozycji narracja i jej poszczególne wątki, obfitość dygresji, bogactwo anegdot i przysłów. Także zastosowane licznie słownictwo potoczne, luźno połączone ze sobą struktury składniowe, właściwy temu gatunkowi żart i humor. Dzieło Paska niesie ze sobą także szczególnie charakterystyczne dla gawędy wyolbrzymianie wyczynów i zasług bohatera i narratora w jednej osobie. Fakty zamieszczone w dziele są selekcjonowane, nie wiemy kto był adresatem zapisków, jednak miały one funkcję moralizatorską.

38. Uwagi śmierci niechybnej Józefa Baki.

Uwagi śmierci niechybnej to zbiór, który można nazwać wierszowanym cyklem kazań o bliskości śmierci oraz marności doczesnego życia. Język utworu świadczy o tym, że ich adresatem miał być człowiek z

.

39. Twórczość Elżbiety Drużbackiej.

Poezje: Zbiór rytmów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych W.Imci Pani Elżbiety z Kowalskich Drużbackiej ( zbiór poezji ):

Fabuła o księciu Adolfie...

Historyja chrześcijańska księżny Elefantyny

Cefal i Prokris

---