TOKSYKOLOGIA
1. Toksykologia:
największą uwagę przywiązuje nie tylko do ostrego zatrucia, lecz także do chorób, które ze względu na zanieczyszczenie środowiska obejmują całe populacje i grupy ludności szczególnie wrażliwe na narażenie
przy ocenie toksyczności należy brać pod uwagę nie tylko ilość substancji chemicznej, która została podana lub wchłonięta, lecz również drogę podawania, np. wdychanie, podanie doustne, wstrzyknięcie; należy wziąć również pod uwagę częstość podawania, czas potrzebny do wystąpienia zmian chorobowych oraz zakres i stopień uszkodzenia organizmu
rozwój wiedzy ostatniego 20-lecia wyraźnie wskazuje, że czynniki środowiska mają bezpośredni wpływ na wywołanie nowotworu u ludzi
potwierdzają to doniesienia o wykryciu raka zawodowego spowodowanego przez różne związki chemiczne takie jak: rak pęcherza moczowego u robotników narażonych na aminy aromatyczne, nowotwory płuc u osób narażonych na chrom, arsen, eter, eter dichlorometylowy
wykazano również korelację między paleniem papierosów a nowotworem płuc
należy także podkreślić, że nie zawsze istnieje korelacja między ostrą toksycznością, a rakotwórczością
często związek chemiczny o dużej i ostrej toksyczności nie wywołuje działania nowotworu, a związki chemiczne, które wywołują u zwierząt nieznaczne działanie toksyczne mogą mieć bardzo silne działanie rakotwórcze
2. Udowodniono, że wiele czynników wpływa na zdrowie człowieka:
a) źródło ekspozycji - powietrze, woda, żywność, gleba
b) substancje chemiczne - właściwości, fizykochemia
c) ekspozycja:
droga wchłaniania z powietrzem - doustna, przez skórę, z powietrzem
wielkość ekspozycji - stężenie, dawka, długość wchłonięcia
d) organizm - wiek, wrażliwość, płeć, rasa, status zdrowotny
e) odpowiedź organizmu - natychmiastowa, opóźniona
3. Właściwości fizykochemiczne:
warunkują rozmieszczenie w różnych wydziałach środowiska
lotność
rozpuszczalność
4. Substancje chemiczne:
zanim dotrą do badanego organizmu mogą podlegać wpływom czynników środowiska
taki czynnik jak trwałość fizykochemiczna czyli odporność na utlenianie i promieniowanie określa jaka część stężenia środowiska jest aktywna w bezpośrednim sąsiedztwie badanych organizmów
substancje chemiczne mogą docierać do badanych organizmów na drodze łańcucha pokarmowego
w tym przypadku niektóre substancje mogą być szybko wchłonięte i powoli wydalane co przyczynia się do ich zwiększonego stężenia w niektórych narządach
skutki działania toksycznego (w zależności od rodzaju substancji) występują i rozwijają się nieraz po narażeniu powtarzalnym i wynikają z kumulacji związków toksycznych lub jego metabolitów w organiźmie
występuje wówczas okres utajenia, który może być bardzo długi, zwłaszcza wtedy gdy dawka substancji chemicznej jest mała
obecnie substancje chemiczne w próbkach materiału biologicznego takiego jak płyny ustrojowe, tkanki - są bezpośrednim dowodem narażenia
brak substancji chemicznej w tych próbkach nie musi oznaczać braku aktualnego narażenia
narażenie wyrażone jest także przez stężenie substancji w powietrzu bądź w wodzie pitnej lub w dawce pobranej
substancje uchodzące za szkodliwe wywołują określone efekty biologiczne lub zdrowotne, które występują podczas narażenia lub w okresie późniejszym, a także w następnym pokoleniu
bardzo toksyczne substancje powodują dyskutki nawet po bardzo małej ilości
natomiast małotoksyczne substancje wywierają działanie szkodliwe po podaniu w odpowiedniej - dużej ilości
5. Trucizna - to substancja, która po wchłonięciu do organizmu lub wytworzona w organiźmie powoduje zaburzenia jego funkcji lub śmierć.
6. Ekspozycja - czyli narażenie, jest to fizyczny kontakt żywego organizmu z czynnikami chemicznymi, fizycznymi lub biologicznymi wyrażony stężeniem lub natężeniem i czasem trwania. Podczas narażenia może występować pobranie substancji chemicznej, a następnie dojdzie do jej wchłonięcia się w organizm, tzw. dawka wchłonięta.
7. Efekt - jest to każda biologiczna zmiana w organiźmie, narządzie lub tkance spowodowana lub związana z narażeniem na substancję chemiczną.
8. Efekt szkodliwy - to nieodwracalna zmiana biologiczna pojawiająca się podczas lub po zakończeniu narażenia. Jest to zadłużenie czynności lub uszkodzenie morfologiczne, które może wpływać na wydolność całego organizmu lub może zmniejszyć jego sprawność w warunkach dodatkowego obciążenia, a także może zwiększyć jego wrażliwość na działanie innych czynników.
9. Zakres wartości prawidłowej w przypadku narażenia:
jest oznaczony na podstawie pomiaru wykonanego w grupie osobników uważanych za zdrowych i wyrażonych statystycznie jako 95% przedział ufności dla wartości średniej lub dla poszczególnych osobników jako 95% przedział tolerancji
zmiany niekorzystne lub anormalne występują wówczas, gdy wyniki pomiaru znajdują się poza zakresem wartości prawidłowej
działanie niekorzystne, szkodliwe i niepożądane dla zdrowia może być odwracalne lub nieodwracalne
odwracalne skutki działania związków chemicznych są odchyleniami od praw strukturalnych lub funkcji, które powracają do zakresu wartości fizjologicznej po przerwaniu narażenia
podstawowe znaczenie w tym przypadku ma pojęcie uszkodzenia biochemicznego, które może być zdefiniowane jako zmiana biochemiczna lub defekt biochemiczny bezpośrednio poprzez zmianę patologiczną lub zaburzenia czynnościowe
w przypadku skutków nieodwracalnych odchylenie pozostaje lub nawet nasila się po zakończeniu narażenia
niektóre skutki toksyczne działalności substancji chemicznych takie jak uszkodzenie płodu, nowotwory złośliwe, mutacje, choroby neurologiczne, marskość wątroby - są na ogół nieodwracalne
10. Dawka - to termin stosowany do wskazania ilości podanej natomiast ilość obecna w środowisku jest określana terminem stężenie.
11. Stężenie krytyczne w komórce - jest to stężenie przy którym zachodzą zmiany czynnościowe komórki, odwracalne lub nieodwracalne; szkodliwe lub niepożądane.
12. Narząd krytyczny - to narząd, który jako pierwszy osiąga stężenie krytyczne substancji toksycznej.