Skład społeczny soborów ziemskich w państwie moskiewskim w XVI w, pliki zamawiane, edukacja

Swoją pracę opieram o wiedzę zgromadzoną w artykule Borysa Floria, który to badając temat posłużył się literaturą rosyjską różnych autorów skupionych w jednej tematyce dotyczącej składu soborów ziemskich w państwie moskiewskim w XVI w. Pole do prowadzenia badań dały historykom dwa zachowane do naszych czasów źródła z XVI w. mianowicie: orzeczenia soboru ziemskiego z 1566 r. oraz dokument zatwierdzający wybór na cara Borysa Godunowa. Najważniejszą rolę odegrał jednak zawarty w dokumentach spis przedstawicieli soborowych, to na jego danych opiera się całość wniosków związanych ze strukturami administracyjnymi panującymi w państwie moskiewskim w omawianym wieku. Autor analizy podkreśla rolę rozwoju struktur poprzez nazwanie XVI w. odrębnym okresem w historii przedstawicielstwa stanowego w Rosji.
W celu ukazania rozwoju i przekształceń zachodzących w strukturach badacz skupił się na soborach ziemskich z dwóch okresów tj. sobór ziemski z 1566 r. oraz sobór z roku 1598 r. Sytuacja z połowy XVI w. wyglądała następująco: w skład soborów ziemskich wchodzili członkowie Dumy bojarskiej i diacy oraz przedstawiciele trzech stanów: duchowieństwa, „dworianstwa” i mieszczan. W ramach Dumy bojarskiej, działali tzw. Bojarzy, czyli wielcy właściciele ziemscy. Najliczniejszą grupą uczestniczącą w soborze byli dworianie, którzy dzielili się na dwie zasadnicze części, byli to członkowie „dworu monarszego” oraz „synowie bojarscy”. Członków dworu należy utożsamiać z górną warstwą klasy panującej Rosji XVI w. związku z faktem iż w skład dworu wchodzili przedstawiciele rodów książęcych z księstw przyłączonych do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego w drugiej połowie XV w. Związku ze sposobem w jaki został stworzony spis członków dworu należy stwierdzić, że dwór w omawianym wieku występuje jako połączenie powiatowych grup właścicieli ziemskich.
Wcześniej wymienieni „synowie bojarscy” zgodnie z orzecznictwem soborowym z 1566 r. zostali podzieleni na cztery grupy, byli to „dworianie pierwszego stopnia”, „dworianie drugiego stopnia”, „toropieccy pomieszczycy” i „łuccy pomieszczycy”. Wszyscy przedstawiciele „dworian” wymienieni w postanowieniu soborowym, byli dworskimi „synami bojarskimi”, czyli osobami należącymi do górnej warstwy klasy panującej. „Synowie bojarscy” biorący udział w soborze wchodzili w skład 42 grup powiatowych, a ich przedstawicielstwo na soborze nie odzwierciedlało rzeczywistych proporcji jakie nasuwały się związku z istnieniem powiatów z różną ilością „synów bojarskich”. Na podstawie tego można stwierdzić, że wyborów poprzedzających sobór nie było. Zostali powołani na sobór spośród osób znajdujących się jedynie w Moskwie, gdyż nie reprezentowali „dworian” z powiatu jako całości ani też swojej grupy powiatowej. Dworianie pierwszego stopnia z racji ich wyższej pozycji w hierarchii dworu zostali nazwani „dworianami stołecznymi”. Reprezentacja „stanu trzeciego” (mieszczaństwa) dzieliła się na trzy grupy: gości, smolnian i „handlujących ludzi moskwian”. Ludzie zajmujący się handlem to zamożna ludność miejsca, w hierarchii społecznej zajmowała wyższą pozycje od „czarnych ludzi”. Smolnianie byli korporacją kupców przesiedlonych do Moskwy. Rząd moskiewski przesiedlając poszczególne grupy ludności do stolicy chciał umocnić swoją pozycję na nowo przyłączonych ziemiach, usuwając z nich osoby, na których padało podejrzenie nielojalności politycznej. Jeśli chodzi o pochodzenie „gości” można stwierdzić, że byli to przedstawiciele starych moskiewskich rodzin kupieckich, przedstawiciele odrębnej grupy kupiectwa stolicy.
Należy nadmienić, że już w tym czasie tj. 1565 r. możemy mówić o okresie historycznym określanym nazwą opriczniny, czyli stosowania specjalnych działań przez cara Iwana IV Groźnego względem „synów bojarskich” związku z obawą o zmniejszanie się zakresu władzy carskiej. Głównym celem było powstrzymanie wszelkiej opozycji wewnętrznej i umocnienie władzy carskiej. Wiązało się to z zabieraniem spod władzy bojarów znacznej części państwa i poddaniu jej bezpośredniej władzy cara oraz terrorowi tzw. opriczników, czyli gwardzistów cara.
Stopniowe formowanie się jednolitego dla całego kraju „dworu” zrodziło projekt nadawania ziem w rejonie Moskwy osobom, których obowiązki zmuszały do pozostawania w Moskwie przez długi czas, pod warunkiem, że ziem takowych jeszcze nie posiadali. Sporządzono wykaz „synów bojarskich” którzy spełniali założone warunki tworząc listę ponad tysiąca osób nazwaną Księgą tysięczną z 1550r. Już wtedy w owym spisie podzielono ich na dwa stopnie, które różniły się w istocie zajmowanej pozycji.
Rzetelnym źródłem informacji na temat wewnętrznej struktury „synów bojarskich” jest rejestr bojarski z 1577 r. Dokument dokonuje rozdzielenia na dwie podstawowe grupy są to dworianie „moskiewscy” oraz określani mianem „wybór z grodów”. Grupa druga to ludzie wybrani z lokalnych powiatowych korporacji dworianstwa tzn. „grodów”. Pełnili oni kilkuletnią służbę w stolicy, następnie wracali do swojego powiatu, aby po kilku następnych latach powrócić ponownie do stolicy. Z kolei dworianie moskiewscy oderwani ostatecznie od swoich powiatowych organizacji pełnili służbę tylko i bezpośrednio w stolicy. Położenie górnej warstwy dworu uległo zmianie, powodując utratę dotychczasowej dwustopniowej struktury.
W celu zobrazowania dalszych przemian należy omówić charakter reprezentacji dworian na soborze z 1598 r. Obok dwóch podstawowych grup dworskich tj. „dworian moskiewskich” i „wybranych” kolejne źródła pozwalają wydzielić jeszcze dwie odrębne grupy „stolników” i „żylców”.
Stolnicy stanowili najbliższe otoczenie cara w XVI w. nie było ich zbyt wielu, dawało im to otwartą drogę do stosunkowo łatwego awansu do rangi „stołecznego dworianinia” lub miejsce w składzie Dumy. „Żylcy” byli mieszkańcami dworu zobowiązanymi do stałego mieszkania na nim. Byli bardziej oddaloną od cara grupą osób z jego otoczenia, musieli wykonywać różne obowiązki, nie mieli możliwości zbliżenia się do monarchy. Po wypełnieniu służby stawali się „wybranymi dworianami”.
Na sobór zostali wezwani „dworianie moskiewscy” wybrani z osób przebywających w tym czasie w stolicy. Powołano stolników związku z inicjatywą wyboru nowego cara. „Żylcy” zostali znacznie ograniczeni ilościowo w skali wszystkich możliwych, jednak najmniejszą grupą pod względem proporcjonalności byli „wybrani dworianie” około 5% ogólnego składu. Reprezentacja mieszczan różniła się od reprezentacji soboru z 1566 r. mianowicie orzecznictwo soboru nie wspomina nic o „smolnianach” ani o „handlujących ludzich moskwian”, za to wymienia obok „gości” starostów sotni „gościnnej” i sukienniczej. Wiąże się to z tym, że w miastach prowincjonalnych pojawili się ludzie, którzy wyróżniali się pokaźnym majątkiem, byli wprowadzani do jednej ze stołecznych korporacji kupieckich sotni „gościnnej” lub sukienniczej. Bogaci mieszczanie nie chcieli jednak wstępować do sotni związku z obowiązkiem płacenia tzw. „służb monarszych”.
W okresie lat `70 i '80 XVI w. przesiedlenia ludności kupieckiej były wręcz zasadą, prócz nowogrodzian i pskownian, zostali przesiedleni mieszczanie szeregu miast północno-zachodnich. Przeniesienie do Moskwy stawało się zwykle początkiem szybkiej kariery . W tym czasie ulegały likwidacji samodzielne organizacje kupieckie w poszczególnych miastach i powstawały nowe na terenie Moskwy, które były zapełniane najzamożniejszymi grupami ludności wielu miast poprzez przesiedlenia.
Warto wskazać różnice między soborem wcześniejszym a późniejszym wynikające z całości przedstawionego materiału. Po pierwsze reprezentanci mieszczan na soborze z 1566r.
byli skupieni w o wiele mniejszej organizacji pod względem swojego charakteru niż reprezentanci soboru z 1598 r. Po drugie „Goście” nie reprezentowali jedynie najbogatszych rodzin kupieckich, gdyż wśród nich można było znaleźć wówczas wielu przesiedleńców. Po trzecie w odróżnieniu od „handlujących ludzi moskwian: i „smolnian” sotnia „gościnna” i sukiennicza nie były organizacjami stricte moskiewskimi. Po czwarte na soborze z 1566 r. „czarni” ludzie nie posiadali swoich przedstawicieli, z kolei w soborze późniejszym skupiały ich starostów sotnie moskiewskie. Po piąte różnica związana z szerszymi kręgami mieszczan na soborze z 1598 r. nie idzie w parze z ilością osób uczestniczących, jest na odwrót, bowiem na soborze wcześniejszym osób biorących udział było znacznie więcej niż na późniejszym mimo, że sobór późniejszy miał zdecydowanie charakter szerszy. Po szóste na soborze z 1566 r. „handlujący ludzie moskwianie” stanowili liczniejszą grupę reprezentantów w stosunku do przedstawicieli sotni, którzy to mieli wyznaczonych jedynie swoich starostów.
Podsumowując w okresie silnych procesów kształtujących stany w XVI w. można mówić o dążeniu do powstawania ogólnopaństwowych komórek organizacji stanowej, które to miały doprowadzić do objęcia całego terytorium kraju. Powstawały coraz silniejsze związki stanów z aparatem państwowym, poprzez stopniowe tracenie charakteru lokalnego. Sobory ziemskie sprowadzały się tak naprawdę do narad pomiędzy rządem, a klasą uprzywilejowaną. Związku z istotą zjawisk w XVI w. z całą pewnością można stwierdzić, że pozostawiła ona swój wpływ na przyszłe stulecie.