Ekonomia 09.03.10

Historia myśli ekonomicznej. Główne nurty i przedmiot badań.

Historia myśli ekonomicznej jest dyscypliną naukową w zbiorze nauk społecznych, która bada przeszłość myśli ekonomicznej, opisuje je i poszukuje prawidłowości służących praktyce gospodarczej.

Wstęp do historii myśli ekonomicznej

* Nowoczesna teoria ekonomiczna bada, w jaki sposób współczesne społeczeństwa stawiają czoło problemom wynikającym ze zjawisk względnego niedoboru,

* Historyczne rzecz ujmując rozwiązywano problem niedoboru poprzez:

- przemoc

- tradycję, kształtująca w utarty sposób alokację zasobów,

- przymus władzy instytucji rządzących i kościelnych,

- rynek.

* W całym przebiegu dziejów okazuje się, że jest czynnikiem, który wywołuje postęp są wojny.

Przyczyną większości wojen były surowce i tereny. Wszelkiego typu podboje wymagały poniesienia nakładów, co było zawsze impulsem dla rozwoju gospodarki. Wyścig zbrojeń zawsze ma u podstaw poszukiwanie nowych rozwiązań technicznych. Postęp wymusza poszukiwanie nowych rozwiązań. Stąd też większość rozwiązań technicznych dotyczyła celów wojskowych.

* W rozwoju społeczeństw utworzył się taki układ, że w każdym państwie znajduje się jakiś ośrodek władzy. Może to być władza totalitarna lub demokratyczna. Na rozwój cywilizacji, a w tym i ekonomii, bardzo duży wpływ ma to, kto i w jaki sposób sprawuje władzę.

Antyczna Grecja - epoka, z której pochodzą pierwsze zapiski

- od VII w. p.n.e. bicie monet

- pożyczanie pieniędzy na procent

Problematyka ekonomiczna w antycznej Grecji była podporządkowana sprawom polityki i moralności.

Ksenofont - (430-355 p.n.e.) napisał dzieło „Księga o gospodarstwie”. Opisał w nim swoje spostrzeżenia o gospodarstwach rolnych. Podstawowym założeniem była praca niewolników. Uważał, że niewolni trzeba dać lepsze narzędzia, by mogli lepie pracować. Popierał bez zastrzeżeń dążenia do bogacenia się. Jego dzieło dotyczy zakresu mikroekonomii, bo w tych czasach wszelkie obserwacje i spostrzeżenia dotyczyły zakresu mikroekonomii. Twierdził, że dla sprzedającego każdy wyrób ma wartość zmienną, a dla kupującego ten sam produkt ma wartość użytkową, gdyż kupuje go dla jakiegoś celu. Jest to podwójna wartość wyrobu.

W drugiej rozprawie „O dochodach państwowych” opisał problemy finansów państwa np. wskazał źródła dochodów Aten.

Arystoteles (384-322 p.n.e.) był praktykiem, dużo podróżował. Chciał wprowadzić metody rachunkowe w ekonomii.

- Widział problem, w tym, że powstają duże różnice w zamożności pomiędzy ludźmi. Jednak nie potrafił nic na to poradzić, wiedział, że nie służy to całemu społeczeństwu.

- Uważał, że najważniejszym dobrem dla człowieka jest jego szczęście, a szczęśliwym człowiekiem może być ten, który może zaspokoić swoje potrzeby.

(prowadził rozważania i rozmyślania na temat ekonomii i etyki)

- Etyka tłumaczy nam jak do szczęścia dojść, a ekonomia ma powiedzieć, w jaki praktyczny sposób dojść do tych dóbr materialnych

- Starał się stworzyć praktyczną teorię; jak zrobić, żeby pomnażać bogactwa. Etyka zabrania być bogatym, bo bogactwo to zło.

- Wprowadził pojęcie ekonomiki do ekonomii. Odnosi się ona do wąskiej dziedziny, jest fragmentem ekonomii.

- Popierał całkowicie prywatną własność (w odróżnieniu od Platona, który był za komuną - własnością grupową).

- Arystoteles zajmował się pieniądzem. Pieniądz nie jest czymś przyrodzonym, lecz środkiem ustanowionym przez prawo dla ułatwienia transakcji wymiennych.

Określił podstawowe funkcje pieniądza:

1. Uniwersalny miernik wartości; służy do określenia wartości wszystkich przedmiotów. Uważał, że także rzeczy niematerialne mogą być wycenione w pieniądzu (np. praca).

2. Środek wymiany; umożliwia porównanie i wymianę najróżniejszych towarów.

Arystoteles uważał, że pieniądz jest umownym środkiem do wyceny dóbr sam nie posiada wartości, czyli nie może być źródłem wytwarzania wartości, ani oszczędzania. Lichwa, więc jest rzeczą nieuczciwą, bo to jest okradanie z wypracowanych zysków tego, kto pożycza od kogoś pieniądze.

Tomasz z Akwinu (1225-1274 r.) uczył się na zapiskach Arystotelesa. Uważał, że naturalną rzeczą jest to, że ludzie są różni, co jest zgodne z naturą, a społeczeństwo musi mieć układ klasowy.

Twierdził, że prywatna własność to nie tylko przywilej, ale też określone obowiązki, np. dbanie o własne dobro. Doszedł do następujących spostrzeżeń:

- Własność prywatna przyczynia się do większej pracowitości ludzi, bo każdy stara się o swoje dobro najlepiej jak potrafi (dba o nie i stara się to dobro pomnażać z powodu własnej pozytywnej chciwości).

- Własność prywatna prowadzi do porządku w życiu społecznym, w odróżnieniu od własności wspólnej, bo we wspólnocie są spory, ile tego wspólnego każdy ma dostać, jakie ma przyjąć kryteria podziału.

Zauważył, że wszystkie dobra materialne można podzielić na:

1. Te, których posiadanie jest niezbędne (konieczne) do życia; tzw. artykuły pierwszej potrzeby,

2. Dobra, które stanowią nadwyżkę; tzw. artykuły luksusowe.

- Tomasz z Akwinu przyznaje władzy państwowej dość szeroki zakres uprawnień, ale uważał, że podstawowe dobra są nienaruszalne.

- Handel jest rzeczą naturalną tak samo jak praca. Skoro istnieje specjalizacja i społeczny podział pracy, to handel wynika z praw natury. Z wymianą handlową wiąże się pojęcie wartości, która jest wyznaczona za pomocą pieniądza, czyli wartość towaru to cena, za jaką się ją sprzedaje.

Według Tomasza z Akwinu występują dwa rodzaje cen:

- cena statyczna (wynika z nakładu pracy i kosztów surowców i narzędzi zużytych dla wytworzenia dobra, czyli zawiera w sobie koszty wytworzenia i koszty pracy),

- cena dynamiczna (w sytuacjach nienormalnych - np. wojny, klęski żywiołowe - gdy czegoś zaczyna brakować, to cena takiego towaru może wzrosnąć, zmieniać się pod wpływem zaistniałych okoliczności.

SPRAWIEDLIWA CENA (godziwa zapłata)

Jest ceną statyczną, która zwraca producentowi koszty zużytych materiałów i koszty jego pracy. Obie strony (sprzedający i kupujący) są z takiej transakcji sprawiedliwie zadowoleni. „Sprawiedliwa” płaca miała być zapłatą za wniesiony trud (rzeczywisty wysiłek fizyczny) i zapewnić pracownikowi godziwy byt. Potem tą zapłatę nazwał godziwą.

Kartezjusz (1596-1650) uważany za prekursora nowożytnej kultury umysłowej, opracował wspólny system naukowy odnoszący się do metody, czyli jakie musza być kryteria ludzkiego poznania i jak należy prowadzić badania? Tymi kryteriami są i jasność i wyraźność, posługiwanie się rozumieniem, doświadczeniem, metodami ilościowymi. (Cogito ergo sum - myślę, więc jestem).

Merkantylizm

(XVI-XVII w, Włochy) Można go uważać za ideologie gospodarczą nowej grupy - kupców i bankierów.

Akcentuje:

- potrzebę wzrostu zasobów kruszcowych

- celem działalności gospodarczej jest produkcja, a nie konsumpcja

- interwencjonalizm państwowy

- protekcjonalizm państwowy ma sprzyjać pierwotnej akumulacji kapitału,

- zysk, który staje się celem działalności gospodarczej,

- celem polityki gospodarczej jest wzrost gospodarczy, realizowany poprzez uprzemysłowienie,

- dodatni bilans wymiany handlowej, bowiem eksport jest bogactwem.

Zasady gospodarowania towarzyszyły ludzkości od początków jej gospodarczej działalności.

Były to jednak rozważania na marginesie innych rozważań - nie stanowiły zwartego systemu teoretycznego, ani odrębnej dyscypliny naukowej.

Dopiero burzliwy rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej w kapitalizmie stworzył podstawy i potrzebę teoretycznej analizy prawidłowości procesu gospodarowania.

Ekonomia klasyczna

W drugiej połowie XVIII w powstaje pierwszy zwarty system teoretyczny zwany ekonomią klasyczną. Główni przedstawiciele: Adam Smith (1723-1790) i David Ricardo (1772-1823).

Smith (traktat) „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” 1776 r.

Ricardo „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania” 1817 r.

Adam Smith (1723-1790) - Szkocki myśliciel i ekonomista, jedna z kluczowych postaci Oświecenia, w swoich opracowaniach usystematyzował m.in. wiedzę na temat historii rozwoju przemysłu.

- podstawowym podmiotem gospodarującym jest człowiek, który ma typową naturę ludzką (egoizm, racjonalizm działania, skłonność do handlu) - homo economicus,

- celem działalności gospodarczej jest ogólny dobrobyt bogactwo narodu, a jego reprezentantem jest np. produkt krajowy brutto - PKB,

- celem gospodarki narodowej jest wytwarzanie jak największego produktu. - państwo: utrzymuje armię, policję, sądownictwo, jednostki użyteczności publicznej,

- źródłem produktu jest praca, nakładem pracy należałoby mierzyć wszystkie zdarzenia gospodarcze. Smith badał to poprzez teorię wartości, pokazując istotę cen dóbr, która kryje się w wydatkowanej pracy i teorię ceny faktycznie występującej w gospodarce.

System teoretyczny Smitha i Ricardo stanowi podstawa liberalizmu ekonomicznego - teorii głoszącej, że wolnokonkurencyjna gospodarka samoczynnie, bez zewnętrznej ingerencji dąży do równowagi.

Słowa (dajcie nam swobodę działania i ruch) powinny stanowić przewodnią ideę ustawodawstwa i naczelną wskazówkę dla administracji państwowej. Rząd nie powinien ingerować w procesy gospodarcze, ponieważ „niewidzialna ręka rynku” dokonuje optymalnej alokacji zasobów do poszczególnych dziedzin wytwarzania: uruchamia samoregulujące mechanizmy gospodarki, jej ustawiczne dążenie do równowagi.

- Wyznaje się pogląd, że interesy społeczne są wypadkową interesów indywidualnych,

(bogate państwo = bogate społeczeństwo)

- Społeczeństwo jest sumą jednostek,

- Wobec tego wolna i nieskrępowana działalność jednostek kierujących się zasadą korzyści materialnych przyczynia się do powiększania korzyści społecznych,

- Panuje harmonia interesu osobistego i społecznego. Interes osobisty, stanowiący motyw działania podmiotów w warunkach wolności gospodarczej, zapewnia optymalny rozwój ekonomiczny i realizację interesu społecznego,

- Wolnokonkurencyjny rynek zapewnia dążenie gospodarki do równowagi.

Jean B. Say (1763-1832) ogłosił „Traktat o ekonomii politycznej” z teza, że „produkcja stwarza możliwość zbytu produktów”.

T. R. Malthus (1766-1834) twórca prawa ludności - „Ludność w razie braku przeszkód wzrasta w postępie geometrycznym. Środki utrzymania wzrastają jedynie w postępie arytmetycznym”. Ta asymetria musi doprowadzić do ujemnych skutków społecznych i zaleca roztropne metody postępowania w celu ograniczenia przyrostu naturalnego.

Do tego wątku nawiązują współcześni zwolennicy ograniczenia urodzeń w Azji i Afryce.

Poglądy Ricardo z podażowym uwarunkowaniem procesów gospodarczych stały się podstawą neoklasycznego spojrzenia na procesy gospodarcze.

1. Marshall (1842-1929), J. B. Clark (1847-1938), …

Neoklasycy rozbudowują w szczególności mikroekonomię w tym teorie: rynku, konsumenta i przedsiębiorstwa oraz teorię podziału.

W procesie gospodarczym następuje harmonijne dopasowanie się poszczególnych wielkości zapewniające równowagę przy pełnym wykorzystaniu potencjału produkcyjnego w gospodarce.

Wszelkie twierdzenia o zbiorowych zjawiskach społecznych należy redukować do twierdzeń o zachowaniu jednostek.

Oznacza to, że zależności sformułowane na szczeblu mikroekonomicznym przenosi się na szczebel globalny, makroekonomiczny.

Pojawienie się w systemie społeczno-gospodarczym nowych zjawisk (monopolizacja gospodarki, pogłębiające się kryzysy), sprawiło, że ich interpretacja wymagała nowych, odmiennych od założeń szkoły neoklasycznej narzędzi badawczych.

Rozwija się ekonomia dobrobytu głosząca tezę, że wolność gospodarcza nie zapewnia maksimum dobrobytu społecznego, i dopuszcza działalność interwencyjną państwa w celu jego optymalizacji. Twórcą tego kierunku jest A. C. Pigou. Powstaje teoria niedoskonałej konkurencji, której przedstawicielami są m.in. J. V. Robinson (1903-1986) i E. Chamberlin (1899-1967).

Prawdziwą jednak opozycję w stosunku do kanonów neoklasycznych stanowi teoria Johna Maynarda Keynesa. Ukazanie się w 1939 jego głównego dzieła pt. „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza” spowodowało prawdziwy przewrót teoretyczny, zwany od nazwiska autora „rewolucją keynesowską”.

Po pierwsze, J. M. Keynes sprowadza neoklasyczny system teoretyczny do przypadku równowagi przy pełnym wykorzystaniu czynników produkcji (ziemia, praca, kapitał). Negując ten system, tworzy teorię ogólną obejmującą stany równowagi makroekonomicznej, przy różnym stopniu wykorzystania potencjału produkcyjnego. O stopniu wykorzystania potencjału produkcyjnego decyduje efektywny popyt. Jego wielkość, składnik oraz czynniki określające zachowanie tych komponentów czyni centralnym problemem swoich rozważań. Zrywa więc z prawem Saya, dotychczas wszechwładnie panującym w analizach neoklasycznych.

Po drugie, charakterystyczny dla neoklasycznych koncepcji równowagi współzależny związek miedzy poszczególnymi zjawiskami gospodarczymi zastępuje związkiem przyczynowym. Pewne elementy procesu gospodarowania traktuje jako dane, inne jako zmienne niezależne, określające zmienne zależne. Te wielkości gospodarcze oraz związek miedzy nimi są rozpatrywane w skali makroekonomicznej. Zrywa się wiec z indywidualizmem metodologicznym.

Obszarem badan staja się nie poszczególne podmioty gospodarujące, ale makroekonomiczne warunki produkcji i realizacji.

Po trzecie, Keynes postuluje konieczność wyprowadzenia zjawisk pieniężnych ze „świata cieni” i włączenia ich do analizy rzeczywistego przebiegu procesów gospodarczych.

Podkreśla, że sytuacja na rynku pieniężnym ma wpływ na rozmiary działalności gospodarczej, na wielkość dochodu narodowego.

Nie można wiec budować systemu teoretycznego bez pieniądza lub włączać go dopiero jako ewentualny czynnik zakłócający przebieg procesów gospodarczych rozpatrywanych w wielkościach realnych.

- Keynes wykazuje, że siły tkwiące wewnątrz systemu (endogeniczne) nie mogą zapewnić stanu równowagi przy pełnym wykorzystaniu siły roboczej i zasobów kapitałowych, w którym poziom dochodu narodowego osiąga maksimum.

- Przyczyna takiego stanu rzeczy jest niedostateczny popyt.

- Potrzebny jest czynnik zewnętrzny (egzogeniczny), który mógłby przeciwdziałać takiemu brakowi popytu rodzącemu przewagę oszczędności nad inwestycjami. Te funkcje stymulatora może i powinno spełniać państwo.

- Instrumenty, jakie Keynes proponuje w celu przeprowadzenia tego przedsięwzięcia są różnorodne - od działań na rzecz obniżenia stopy procentowej, poprzez zwiększenie opodatkowania wysokich dochodów przy jednoczesnym zwiększeniu świadczeń społecznych na rzecz grup najniżej uposażonych, a skończywszy na inwestycjach finansowych z długu publicznego.

Pewna odrębnością wśród kierunków teoretycznych odznacza się marksizm. Stał się on podstawą ruchu politycznego dążącego do zmiany dotychczasowego porządku społeczno-gospodarczego, do modelowania przyszłości. Nazwa kierunku pochodzi od jego twórcy, Karola Marksa (1818-1883). Drugim wybitnym jego przedstawicielem był Fryderyk Engels (1820-1895).

Marksizm powstał w wyniku krytycznego obrachunku z poglądami ekonomii klasycznej, twórczością socjalistów utopijnych: C. H. de Saint-Simona (1760-1825), Ch. Fouriera (1772-1837), R. Owena (1771-1858), i filozofią F. Hegla (1770-1831). Rozwijając klasyczną teorię wartości opartej na pracy, Marks stworzył teorię wartości dodatkowej i opartą na niej koncepcje wyzysku pracy przez kapitał. Analiza poglądów socjalistów utopijnych zaowocowała zarysem społeczeństwa bezklasowego; społeczeństwa, w którym źródło sprzeczności interesów i konfliktów - prywatna własność środków produkcji, czyli rzeczowych elementów produkcji - zostaje zniesiona.

Własność prywatna dzieli społeczeństwo na dwie antagonistyczne klasy - burżuazję i proletariat.

Ta nadwyżka, określana przez Marksa, jako wartość dodatkowa jest przywłaszczana przez kapitalistę.

Robotnik pozbawiony środków produkcji, sprzedaje kapitaliście swoją siłę roboczą.

Ma ona specyficzną właściwość - może wytworzyć wartości przekraczające jej własną wartość, czyli wartość produktów i usług niezbędnych do jej reprodukcji.

Stosunek wartości dodatkowej do wartości siły roboczej zatrudnionej w procesie produkcji, czyli stopa wartości dodatkowej, świadczy, zdaniem Marksa, o stopie wyzysku pracy przez kapitał.

- Robotnicy otrzymują mniej niż wytworzyli, otrzymują okrojony produkt swojej pracy.

- Prywatno-kapitalistyczna własność produkcji i idące w ślad za nią prywatne przywłaszczanie wartości dodatkowej prowadzą do konfliktów i zniewolenia klasy robotniczej.

- Ta niesprawiedliwość może być zniesiona tylko wraz ze zniesieniem systemu opartego na prywatnej własności środków produkcji.

- System teoretyczny marksizmu stał się podstawą strategii ruchu robotniczego w walce o zmianę ustroju.

- Optymistyczne przekonanie marksistów o harmonijnej naturze stosunków społecznych w systemie opartym na społecznej własności środków produkcji nie znalazło potwierdzenia w krajach „realnego socjalizmu”.

- Powstały w tym systemie nowe formy zniewolenia, bardziej dotkliwe i tragiczne dla jednostek i społeczeństw.

- Eksperyment komunistyczny został odrzucony.

- Obecnie jesteśmy świadkami powrotu do sprawdzonych form organizacji życia gospodarczego i społecznego (sprzed marksizmu).

ABOREM EXERCENS (o pracy ludzkiej) /14 września 1981/

Jedna z najbardziej znanych encyklik, w której Jan Paweł II przeprowadził analizę problematyki pracy ludzkiej w warunkach współczesnego świata.

Papież wskazuje, że najważniejsza jest osoba ludzka, a sama praca powinna być środkiem utrzymania i pomnażania dobrobytu kraju oraz samorealizacji człowieka, a nie celem samym w sobie.

Dokument mówi też o uprawnieniach pracowników, roli i zadaniach związków zawodowych oraz o godności człowieka w stosunkach zawodowych.

---