Wyrównywanie szans życiowych osób niepełnosprawnych we współczesnej pedagogicznej

Pedagogika specjalna to dział pedagogiki ogólnej, której powierzone są jednostki odchylone od normy, czy to fizycznie, psychicznie bądź społecznie. Pedagogika specjalna jest tą gałęzią pedagogiki ogólnej, która obejmuje swą działalnością rewalidacyjną jednostki odchylone od normy, zarówno dzieci, młodzież i osoby dorosłe, których upośledzenie, choroba albo nieprzystosowanie społeczne w sposób wyraźny wpływa na procesy kształtujące ich osobowość oraz stosunki międzyludzkie. [1]

Maria Grzegorzewska mówiła, że ostatecznym celem pedagogiki specjalnej jest przywrócenie jednostkom upośledzonym normalności. Najważniejszym celem pedagogiki specjalnej jest praca nad warunkami i metodami ogólnego wychowania człowieka i włączenia go do życia społecznego. Pedagogika specjalna poprzez proces terapeutyczno - wychowawczy, zwany też rewalidacją, dąży do przywrócenia każdemu upośledzonemu człowiekowi warunków możliwie największego i wszechstronnego rozwoju, do pożytecznego włączenia w życie społeczne i do najwyższego poczucia pogody życia. [2]

Celem wychowania specjalnego jest wychowanie jednostek o zaburzonych warunkach rozwoju w najpełniejszy rozwój osobowości i takie oddziaływanie, aby jednostka mogła pomimo swojego upośledzenia w sposób najbardziej racjonalny przystosować się do warunków i wymagań społecznych. Nie zawsze taki cel można osiągnąć tylko poprzez stosowanie metod i środków pedagogicznych. W przypadkach znaczącego upośledzenia wykorzystuje się metody terapeutyczne i opiekuńcze.

Przedmiotem pedagogiki specjalnej jest człowiek upośledzony, niepełnosprawny. Osoba niepełnosprawna, to taka osoba, która ma obniżoną sprawność funkcjonowania (sensoryczna, fizyczna i / lub psychiczna) trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról właściwych dla płci i wieku, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi.

W sensie pedagogiki specjalnej upośledzoną jest jednostka, którą cechują trudności: rozwojowe, w poznawaniu świata, w przystosowaniu się do środowiska społecznego. Upośledzoną jest jednostka, która bez specjalistycznej pomocy nie może osiągnąć pełni rozwoju. [3]

Bardzo ważnym zadaniem pedagogiki specjalnej jest maksymalne osiągnięcie normy przez osoby upośledzone. Należy pamiętać, że każda istota ludzka, niezależnie od stopnia upośledzenia jest człowiekiem. Każda istota ludzka ma prawo do uznania i szanowania jej człowieczeństwa, prawo do opieki i pomocy.

Pedagogika specjalna to dziedzina działalności, w której nie można osiągnąć pomyślnych rezultatów bez współdziałania innych specjalistów, takich jak lekarzy, psychologów, logopedów i wielu innych osób. Ważne jest aby wszelkie formy pomocy z pogranicza różnych nauk były w sposób celowy zintegrowane w całokształt działalności i podporządkowane wspólnemu celowi, którym jest najskuteczniejsza i najpełniejsza pomoc w rozwoju jednostki upośledzonej. Pedagogika specjalna to dziedzina działalności, w której nie można osiągnąć pomyślnych rezultatów bez współdziałania społeczeństwa. Do zadań pedagogiki specjalnej należy m. in. informowanie społeczeństwa o traktowaniu upośledzonych jako równoprawnych partnerów w życiu społecznym i o dodatkowych obowiązkach wobec upośledzonych, wynikających z ich szczególnej sytuacji i utrudnień życiowych.

Podstawowe cele pedagogiki specjalnej można sprecyzować następująco:

- jednostce upośledzonej i słabszej zapewnić szczególne prawo do pomocy w uznaniu pełni rozwoju i uznania w środowisku społecznym;

- jednostkę upośledzoną należy przygotować jak najlepiej do przyszłych zadań w pracy zawodowej i w miarę możliwości uniezależnić ją od pomocy społecznej;

- jednostkę upośledzoną należy wszechstronnie kształcić i umożliwić jej optymalny rozwój, aby jak najlepiej mogła spełnić swoje zadania społeczne. [4]

Wyrównywanie szans - jest długotrwałym procesem niesienia pomocy osobom niepełnosprawnym, aby mogły one - choćby nawet w odległej przyszłości - wziąć na siebie pełną lub częściową odpowiedzialność kreowania swojego życia jako pełnoprawni członkowie społeczeństwa. Jest to zespół działań i świadczeń, dzięki którym wszelkiego typu systemy instytucji środowiskowych (edukacyjnych, opieki zdrowotnej, zatrudnienia i usług społecznych) mogą stać się dostępna dla wszystkich, także dla osób niepełnosprawnych. [5]

W szkołach i w innych placówkach oświatowo-wychowawczych podejmuje się kompleksowo problemy wszechstronnego rozwoju dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Każda placówka edukacyjna zobowiązana jest do zapewnienia swoim wychowankom korzystnych warunków do przezwyciężania trudności i osiągania pozytywnych wyników kształcenia i samorozwoju. Rehabilitacyjny charakter procesu kształcenia szkoła w swojej pracy dydaktycznej, wychowawczej i terapeutycznej formułuje ogólne i szczegółowe cele i zadania. Wymienić można m. in.

- jak najlepszy rozwój intelektualny, poprzez maksymalne usprawnienie niezaburzonych funkcji psychicznych kompensowania braków;

- doprowadzenie wychowanka do najpełniejszego rozwoju fizycznego poprzez kompensowanie, korygowanie i usprawnianie;

- adaptację społeczną, przygotowanie do pracy zawodowej i kontaktów społecznych;

- kształcenie odpowiednich cech charakteru i osobowości, mających ułatwić dzieciom i młodzieży aktywne współuczestnictwo w życiu społeczno-zawodowym w integracji z pełnosprawnymi. [6]

Omówię teraz problematykę osób upośledzonych umysłowo.

Osobami upośledzonymi umysłowo nie może zajmować się tylko pedagogika specjalna. Aby osiągnąć jak najlepsze efekty w przystosowaniu tych osób do życia w społeczeństwie ludzi pełnosprawnych potrzebna jest szeroka współpraca z lekarzami różnych specjalności, psychologami, logopedami i z wieloma innymi specjalistami. Ważne jest aby wszelkie formy współpracy z pogranicza różnych nauk były w sposób celowy zintegrowane w całokształcie działalności rewalidacyjnej i podporządkowane celowi naczelnemu, którym jest najskuteczniejsza pomoc i najpełniejszy rozwój jednostki upośledzonej. Rewalidacja osób upośledzonych przebiega sprawniej kiedy ma korzystny klimat społeczny i ma wsparcie od środowiska społecznego.

W odniesieniu do osób upośledzonych termin rewalidacja oznacza długotrwałą działalność terapeutyczno - pedagogiczną, której zadaniem jest:

- zapobieganie pogłębianiu się istniejącego już niedorozwoju lub powstawaniu innych dodatkowych upośledzeń;

- leczenie i usprawnienie elementów chorych lub zaburzonych oraz wzmocnienie osłabionych;

- stymulowanie i dynamizowanie ogólnego rozwoju przy wykorzystaniu własnych sił organizmu oraz korzystnych czynników środowiskowych;

- wychowanie i nauczanie specjalne dostosowane do wieku, sprawności fizycznych i umysłowych rewalidowanego;

- kompensowanie istniejących braków i trwałych uszkodzeń organicznych w celu podniesienia ogólnej sprawności tych osób. [7]

Dla osób głęboko upośledzonych są zakłady opiekuńcze. Osoby głęboko upośledzone uznano za "niewyuczalne". Celem tych zakładów jest odciążenie rodzin w opiece nad takimi osobami oraz leczenie z równoczesnym wprowadzeniem nauczania ogólnego i zawodowego. Dla dzieci, które są "wyuczalne" stworzono odpowiednie placówki rewalidacyjne, opracowano specjalne programy nauczania, właściwe metody pracy i pomoce dydaktyczne. Główną formą pracy z dziećmi lekko upośledzonymi jest działalność dydaktyczna w powiązaniu z procesami leczniczymi, korekcyjnymi, kompensacyjnymi, a w miarę upływu czasu z pracą usługową i produkcyjną. Celem rewalidacji osób lekko upośledzonych umysłowo jest ogólny rozwój i optymalne usprawnienie psychofizyczne i społeczne, prowadzące do poprawy ich myślenia, przeżywania doznań estetycznych oraz działania niezbędnego w pracy zawodowej i codziennym życiu ludzi przeciętnie uzdolnionych. Usprawnienie tego typu rozpoczyna się już w przedszkolu, następnie w szkołach specjalnych, w domach rodzinnych i wszędzie tam, gdzie osoby upośledzone umysłowo uczestniczą w dobrze zorganizowanej zabawie, nauce i pracy. Praca jest bardzo istotnym czynnikiem w uspołecznianiu tych osób. [8]

Charakterystyczne jest dla osób upośledzonych umysłowo ich ociężałość ruchowa i niedołęstwo myślowe oraz szybko następujące zniechęcenie przy pokonywaniu jakiegokolwiek wysiłku. Zachodzi więc potrzeba stworzenia takich warunków zabawy i pracy, żeby sprzyjały one aktywizacji całego organizmu i pozwalały na częste zmiany form zajęć, nie odrywając ich od zasadniczej formy działania. Do życia w społeczeństwie wychowuje się nie tylko poprzez pracę użytkową, ale też poprzez dobrze zorganizowany czas wolny, zabawę oraz liczne kontakty z innymi osobami. Pełną działalność rewalidacyjną obejmuje nie tylko leczenie, usprawnienie i rozwijanie, ale także poprzez zapobieganie istniejących już upośledzeń i powstawaniu dodatkowych anomalii fizycznych, psychicznych i społecznych.

Osoby z dysfunkcjami ruch można podzielić na osoby, które mają takie dysfunkcje wrodzone, jak i nabyte poprzez chorobę lub nabyte na skutek jakiegoś wypadku. Na poprawę stanu zdrowia fizycznego jak i psychicznego ma duże znaczenie wynik leczniczo-rehabilitacyjny, jak i postawa najbliższych i społecznego środowiska. Dla osób, które mają dysfunkcje ruchu wrodzone lub nabyte we wczesnym okresie dzieciństwa mogą być zupełnie obce doświadczenia ruchowe. Zachowują takie osoby świadomość swojej odrębności funkcjonalnej, z wyjątkiem osób u których występuje upośledzenie umysłowe. Osoby kalekie, tak samo jak i osoby zdrowe mają potrzebę doznań pozytywnych, jak i konkretnych stanów uczuciowych związanych z miłością, szacunkiem, życzliwością, sympatią, sukcesem, zabawą. Mają jednak osoby kalekie mniej możliwości i okazji przeżywania takich wrażeń i uczuć. A jeśli je przeżywają, to w ograniczonym, wybiórczym zakresie. W ostatnich latach w szkołach i przedszkolach zaczęto otwierać klasy integracyjne. Znajdują się tam przeważnie dzieci z dysfunkcjami układu ruchowego, dzieci na wózkach inwalidzkich. Dzięki powstającym fundacjom, które wyposażają te placówki w niezbędny sprzęt, pomoce, robią remonty, aby przystosować placówki do przyjęcia dzieci kalekich mamy klasy integrujące dzieci zdrowe z dziećmi kalekimi. Nie każda szkoła w Polsce jest bez barier, ale na przykładzie ostatnich lat widać, że sytuacja się poprawia. Przecież osoby kalekie muszą być integrowane poprzez terapię ruchową i zabiegi lecznicze osobowość.

Osoby niewidome stanowią bardzo zróżnicowana grupę pod względem utraty wzroku. Są wśród nich osoby, które nie odbierają żadnych wrażeń i nie mają poczucia światła, i te które posługiwały się kiedyś wzrokiem i zachowały w pamięci pewne obrazy. Są też osoby z resztkami wzroku, odbierające kontury i zarysy przedmiotów czy promienie światła oraz niedowidzący mogący posługiwać się wzrokiem przy zastosowaniu szkieł korekcyjnych. Wszyscy wyżej wymienieni odczuwają wiele braków i trudności, mają wiele ograniczeń, a poruszanie się w przestrzeni powoduje poczucie zagrożenia. Osoby niewidome aktywnie poznają rzeczywistość za pomocą dotyku, węchu, smaku, wykształcenie zmysłu przeszkód przez odczuwanie drgań powietrza, temperatury, akustyki przedmiotów. Duże znaczenie w przybliżeniu świata ma stosowanie alfabetu wynalezionego przez Ludwika Braille'a. Osoby niedowidzące i ociemniałe są objęte procesem rewalidacyjnym przez całe swoje życie. Istotnym zadaniem rewalidacji jest zaakceptowanie swojej osoby i ustalenie realnego, pożądanego celu oddziaływań kompensacyjnych i adaptacyjnych. Współczesna pedagogika specjalna nie zadawala się tylko kompensowaniem wzroku i przygotowaniem takiej osoby do zawodu, ale chce zapewnić jej pełnię życia, do którego jest zdolny człowiek. Osoby upośledzone wychowuje się przede wszystkim do normalnego życia w społeczeństwie.

Brak wzroku utrudnia w znacznym stopniu życie i percepcję zmysłową, ale myślenie, dążenie i działanie niewidomego podobne jest do przebiegu tych samych procesów u ludzi widzących. Dziecko niewidome od urodzenia lub od wczesnego dzieciństwa powinno być jak najwcześniej objęte specjalistyczną opieką pedagogiczną, ażeby zapobiec opóźnieniom rozwoju, niepożądanym nawykom ruchowym oraz grożącej mu izolacji społecznej. [9] U dzieci niewidomych główną rolę w uczeniu odgrywa dotyk i słuch. Przez abstrakcyjne słowne myślenie poznaje on najogólniejsze charakterystyczne cechy przedmiotów i zjawisk. Dotykając dany przedmiot, albo słysząc dźwięk uświadamia on sobie znaczenie sygnału, przypomina jego treść i w ten sposób odtwarza obiektywną rzeczywistość. Mowa, myślenie, działanie i współdziałanie z osobami widzącymi sprawia, że osoba niewidoma poznaje i rozumie rzeczywistość, uczy się, rozwija, przystosowuje się do życia społecznego. Mowa i myślenie kompensuje brak wzroku prawie w takim samym stopniu jak pozostałe zmysły.

Zasadniczym celem szkoły specjalnej dla niewidomych jest wszechstronny rozwój, wyposażanie ich w wiadomości i umiejętności objęte programem nauczania oraz przygotowanie ich do dalszej nauki lub przystosowanie do pracy zawodowej. Zadania rewalidacyjne uczniów niewidomych, poza ich kształceniem z zakresu programu nauczania obejmują:

- maksymalne usprawnienie fizyczne przez podniesienie jego zdrowotności i higieny, oraz wyćwiczenie sprawności motorycznych;

- wdrażanie do umiejętności pisania i czytania;

- psychiczną adaptację ucznia do życia w sytuacji pozbawienia wzroku, poprzez akceptację skutków inwalidztwa, ukształtowanie realnej oceny swoich aspiracji i możliwości życiowych;

- opanowanie umiejętności samodzielnego poruszania się i orientacji w przestrzeni oraz wdrażanie do zaradności w życiu codziennym. [10]

Osoby głuche na skutek uszkodzenia słuchu mają trudności w nawiązywaniu kontaktów z otaczające je światem. Przewyższają innych pod względem odbierania wrażeń wzrokowych. Często przyczyna powodującą głuchotę obejmuje nie tylko narząd słuchu, ale także inne ośrodki w centralnym układzie nerwowym, od których zależy prawidłowy rozwój i funkcjonowanie jednostki. Rozwój intelektualny głuchych ulega zahamowaniu ze względu na trudności w opanowaniu mowy. W zakresie procesów poznawczych wpływ głuchoty jest widoczny nie tylko w zakresie rozwoju mowy i myślenia, ale też takich procesów jak wrażenia, spostrzeżenia, wyobrażenia. Kompensacja u głuchych może przebiegać poprzez przerzucenie funkcji słuchu na sprawnie działające analizatory, jak analizator wzroku i dotyku lub na całościowym wykorzystaniu resztek słuchu za pomocą aparatów poprawiających słuch. Dziecko zupełnie głuche opanowuje mowę za pomocą percepcji wzrokowej. Zdolność odczytywania mowy z ust jest rezultatem długotrwałych ćwiczeń z zakresu uwagi i postrzegania wzrokowego. Istnieją poradnie dla dzieci z uszkodzonym słuchem. W poradniach tych otrzymują wsparcie rodzice tych dzieci, a jednocześnie fachową pomoc i poradę w wychowaniu dziecka głuchego i kształtowaniu jego mowy. W procesie rewalidacji osób dorosłych pomaga Polski Związek Głuchych, który organizuje życie społeczno-kulturalne jak i pomaga w rozwiązywaniu problemów życia codziennego.

Często z pedagogiką specjalną kojarzy nam się "integracja". Podstawowym zadaniem integracji jest doprowadzenie jednostek odchylonych od normy do takiego poziomu intelektualnego, emocjonalnego i społecznego, który pozwala osobom odchylonym od normy włączyć się w środowisko ludzi normalnych, jako współpartnerów o takich samych prawach, przywilejach i obowiązkach jak ludzie bez odchyleń.

Celem integracji jest umożliwienie osobom poszkodowanym na zdrowiu prowadzenie normalnego życia i na takich samych warunkach jak innym członkom społeczeństwa. Integracja zakłada udostępnienie tym osobom wszystkich typów szkół, zdobyczy kulturowych i różnych form czynnego wypoczynku, z których korzystają osoby zdrowe. [11]

Integracja wyraża się we włączeniu dzieci i młodzieży upośledzonej do zwykłych klas. Należy pamiętać, że stopień integracji zależy od poziomu sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej dziecka oraz od przygotowania personelu i warunków jakie spełnia szkoła. System integracyjny daje większe możliwości osobom upośledzonym.

Istniejąca w okresie PRL izolacja osób niepełnosprawnych we wszystkich wymiarach życia społecznego doprowadziła do wytworzenia zjawiska dyskryminacji w tak istotnych obszarach jak dostęp do edukacji czy zatrudnienia.

To przecież w ostatnich latach zaczęto mówić o integracji osób niepełnosprawnych z osobami zdrowymi. Zaczęły powstawać fundacje, które pomagają osobom niepełnosprawnym i ich rodzinom w przystosowaniu się do normalnego życia. Fundacje, które budują integracyjne ośrodki życia i nauki dla osób niepełnosprawnych i pełnosprawnych. Remontują szkoły państwowe, wspomagają finansowo szkoły, aby mogły tworzyć klasy integracyjne.

"Osoby niepełnosprawne oraz w przypadkach uzasadnionych ich rodziny, sprzymierzeńcy i obrońcy praw, powinni mieć w każdym momencie mieć dostęp do pełnej informacji na temat diagnozy, przysługujących im praw oraz dostępnych służbach, świadczeń i programów działania. Informacje o tych sprawach powinny być przedstawione w sposób dostępny i zrozumiały dla tych osób." [12]

Zadaniem pedagogów jest nauczenie osób niepełnosprawnych posługiwania się w świecie, radzenie sobie z trudami dnia codziennego. Powstają Punkty Informacji Doradztwa dla Osób Niepełnosprawnych, których zadaniem jest udostępnienie tym osobom informacji oraz aktywizacja osób niepełnosprawnych we wszystkich aspektach życia społecznego. Zajmują się też profilaktyką, która zajmuje się zapobieganiem wypadkom, promowaniu wiedzy o osobach niepełnosprawnych.

To dzięki rozwojowi pedagogiki specjalnej jest możliwość wyrównywania szans życiowych osób niepełnosprawnych i uczy się społeczeństwo zdrowe akceptacji i pomocy, a nie litości w stosunku do osób "innych" niż my - ludzie zdrowi.

Bibliografia:

1. red. A. Hulka, Pedagogika rewalidacyjna, Warszawa 1977, PWN

2. J. Doroszewska, Pedagogika specjalna, t. I, II, Wrocław 1989, Ossolineum

3. red. Wł. Dykcik, Pedagogika specjalna, Poznań 1995, Wydawnictwo Naukowe

4. Standardowe Zasady Wyrównywania szans Osób Niepełnosprawnych - Rezolucja 48/96

Przypisy:

1. J. Doroszewska, Pedagogika specjalna, t. I, Wrocław 1989, Ossolineum, s. 51

2. J. Doroszewska, Pedagogika specjalna, t. I, Wrocław 1989, Ossolineum, s. 37

3. O. Lipkowski, Podstawy pedagogiki specjalnej, [w:] Pedagogice rewalidacyjnej, pod red. A. Hulka, Warszawa 1977, PWN, s. 42

4. Tamże,s.46

5. Wł. Dykcik, Wprowadzenie w przedmiot pedagogiki specjalnej jako nauki, [w:] Pedagogice specjalnej, pod red. Wł. Dykcik, Poznań 1995, Wydawnictwo Naukowe, s.17

6. H. Borzyszkowska, Problemy rehabilitacji i pomocy niepełnosprawnym w domu rodzinnym, przedszkolu i szkole, [w:] Pedagogice specjalnej, pod red. Wł. Dykcik, Poznań 1995, Wydawnictwo Naukowe, s. 312

7. S. Dziedzic, Rewalidacja upośledzonych umysłowo, [w:] Pedagogice rewalidacyjnej, pod red. A. Hulak, Warszawa 1977, PWN, s. 179

8. Tamże, s. 187

9. Z. Sękowska, Rewalidacja niewidomych,[w:]Pedagogice rewalidacyjnej, pod red. A. Hulka, Warszawa 1977, PWN, s. 239

10. Tamże, s. 246

12. A Hulka, Integracyjny system kształcenia i wychowania, [w:] Pedagogice rewalidacyjnej, pod red A. Hulka, Warszawa 1977, PWN, s. 493

13. Standardowe Zasady Wyrównywania szans Osób Niepełnosprawnych - Rezolucja 48 / 96, przyjęta podczas 48 sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w dniu 20 grudnia 1993

Opracowanie: Małgorzata Kubiak

---