Charakterystyka osób z niepełnosprawnością intelektualną
Wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie w różnym stopniu występują znaczne różnice w zakresie poszczególnych procesów orientacyjno - poznawczych, intelektualnych, emocjonalno - motywacyjnych i poziomu funkcjonowania społecznego. Znacznie częściej występują u nich wady wzroku, słuchu, upośledzenia narządów ruchu, zaburzenia mowy i inne choroby niż u osób w normie intelektualnej.
Przechodzą one te same okresy rozwojowe, na które wskazuje psychologia genetyczna Piageta co dzieci w normie intelektualnej, tylko w wolniejszym tempie, a ich rozwój ulega stagnacji, tj. zatrzymuje się na odpowiednim poziomie w zależności od stopnia upośledzenia umysłowego.
Lekka niepełnosprawność intelektualna
Osoby upośledzone umysłowo w lekkim stopniu to największa grupa populacji osób upośledzonych umysłowo - około 75%. (J. Wyczesany, 2005)
Podstawą rozpoznania lekkiego upośledzenia umysłowego, według
J. Kostrzewskiego jest:
iloraz inteligencji mierzony Skalą Inteligencji Wechslera wahający się w granicach od 55 do 69,
iloraz dojrzałości społecznej mierzony Skalą Dojrzałości Społecznej E. A. Dolla wahający się w granicach od 64 do 83. (J. Kostrzewski, J. Wald, 1981)
Osoby te na ogół nie różnią się pod względem wyglądu zewnętrznego i rozwoju fizycznego od swoich rówieśników w normie intelektualnej.
Ograniczona umiejętność myślenia pojęciowego wpływa niekorzystnie na poziom ich percepcji. Spostrzeganie osób lekko upośledzonych umysłowo jest niedokładne. Cechuje je wolny tok, brak precyzji oraz trudności w wyodrębnianiu szczegółów. Odbiór wrażeń zmysłowych jest mniej dokładny, wyobraźnia słaba.
(J. Wyczesany, 2005)
Przeważa uwaga mimowolna i mają trudności w jej skupieniu. Uwaga dowolna jest zaburzona w zakresie koncentracji i podzielności. Mają gorszą pamięć logiczna niż ich rówieśnicy w normie intelektualnej. Prowadzi to do trudności
w zapamiętywaniu treści powiązanych logicznie. Osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim mają ograniczoną pojemność pamięci oraz małą podzielność uwagi. (J. Wyczesany, 2005)
Myślenie osób lekko upośledzonych umysłowo ma charakter konkretno - obrazowy. Według teorii J. Piageta osiągają one podokresu operacji konkretnych. Mają trudności w przechodzeniu z jednego stadium rozwojowego do drugiego. Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim mają trudności w uczeniu się, pogłębione różnymi fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi. (J. Wyczesany, 2005)
Myślenie dzieci upośledzonych umysłowo charakteryzują trudności
w ujmowaniu związków pomiędzy zjawiskami. Wiąże się to z ich nietrwałą pamięcią.
(I. Obuchowska, 1999)
Osoby lekko niepełnosprawne intelektualnie osiągają możliwość wykonywania niektórych operacji logicznych np. szeregowania, dodawania, mnożenia, klasyfikowania, porządkowania. Wykonywane operacje zawsze są na konkretach.
Mają problemy w uogólnianiu, abstrahowaniu oraz mniejsze zdolności analityczne i syntetyczne. Pojęcia tworzą z wielką trudnością. Wyobraźnia ich jest uboga, zdolności kombinacyjne znikome, sądy nieudolne, myślenie powolne.
(J. Wyczesany, 2005)
Myślenie osób lekko upośledzonych umysłowo charakteryzuje się niepewnością własnych sądów, odwoływaniu się do konkretów oraz małą przerzutnością. (I. Obuchowska, 1999)
Osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim trafnie definiują proste pojęcia, ale mają trudności w określaniu pojęć abstrakcyjnych. Skupiają się na szczegółowych cechach przedmiotów, a pomijają cechy ogólne. Upośledzone jest wiązanie zdobytych wiadomości w logiczne całości. Utrudnione jest wnioskowanie, które cechuje niski krytycyzm. Nie potrafią one samodzielnie myśleć.
(J. Wyczesany, 2005)
Odbierają przede wszystkim ruch, dynamikę i jaskrawość zdarzeń.
(I. Obuchowska, 1999)
Osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim mają opóźniony rozwój mowy. Pojedyncze wyrazy pojawiają się do 3 roku życia, zdania w 5 roku życia. Zasób słów jest ubogi, a słownictwo bierne jest bogatsze od czynnego. Mają trudności w wypowiadaniu myśli i formułowaniu wypowiedzi. Mówią one często ułamkami zdań, posługują się czasownikami i rzeczownikami, rzadko przymiotnikami. Mają trudności w rozumieniu innych ludzi. (I. Obuchowska, 1999)
Osoby lekko upośledzone umysłowo charakteryzuje słaba zdolność samokontroli i panowania nad sobą. Charakteryzują się oni sztywnością zachowań, poglądów i uczuć przy jednoczesnym wzmożeniu podatności na sugestie. Cechuje je słaby krytycyzm w stosunku do otoczenia i do siebie.
J. Kostrzewski podkreśla niedorozwój uczuć wyższych osób lekko upośledzonych umysłowo, mniejszą wrażliwość i powinność moralną. Częściej można zaobserwować w ich reakcjach niestałość emocjonalną, impulsywność, agresywność, niepokój, słabą samokontrolę i nieadekwatną samoocenę. Cechuje je też mniejsza odpowiedzialność za swoje czyny. (J. Wyczesany, 2005)
W zachowaniach społecznych dzieci lekko upośledzonych umysłowo obserwuje się całą gamę możliwych zachowań. Są one labilne emocjonalnie i mają słabą kontrolę nad emocjami, co często powoduje wybuchy złości i zachowania agresywne. Często występuje zniechęcenie i rezygnacja, płaczliwość, bierność, zahamowanie, niepewność siebie, lękliwość, ale również brak dystansu, lepkość uczuciowa i natrętne zachowania. (I. Obuchowska, 1999)
Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim dobrze sobie radzą
w codziennych sytuacjach życiowych, potrafią dbać o higienę osobistą, ubiór i wygląd. Potrafią też troszczyć się o innych. Mogą wykonywać proste prace i przystosować się do warunków życia. (J. Wyczesany, 2005)
Osoby z lekką niepełnosprawnością intelektualną cechuje zwolnione tempo pracy, brak samodzielności, pomysłowości i planu działania. Wymagają one nadzoru, gdyż kiedy występują trudności, mogą się zahamować i pozostawić pracę nieskończoną. Potrzebują specjalnego bodźca do pracy w postaci pochwały lub nagrody. (J. Wyczesany, 2005)
Mają one problem w funkcjonowaniu społecznym. Brak prawidłowej relacji między jednostką a środowiskiem może wywoływać niekorzystne dla niej skutki w sferze osobowości. Niechęć do osób upośledzonych umysłowo potęguje się wówczas, gdy ujawniają one zachowania nieakceptowane społecznie, w wyniku których środowisko przejawia wobec nich postawy charakteryzujące się unikaniem i odtrącaniem. Dlatego jednym z podstawowych celów jest przygotowanie ich do życia w środowisku społecznym. Ma do tego służyć szeroko rozumiana integracja w wymiarze formalno - organizacyjnym, dydaktycznym oraz psychospołecznym.
(J. Wyczesany, 2005)
U osób niepełnosprawnych umysłowo w stopniu lekkim występują różnorodne zaburzenia w zakresie motoryki globalnej oraz koordynacji zmysłowo - ruchowej. Zalicza się do nich hiperaktywność i dyspraksję. Hiperaktywność jest to zespół trwałego niepokoju i nieuwagi. Dzieci hiperaktywne są niespokojne, mają trudności
w kontrolowaniu swojego zachowania. Powoduje to trudności w uczeniu się oraz zachowaniu. Dyspraksja polega na nieprawidłowym „planowaniu” ruchów, braku koordynacji. Dzieci z dyspraksją aby opanować jakąś czynność muszą ja wielokrotnie powtarzać. Przyczynia się to do szybkiego męczenia się dzieci i pojawiania się stanów frustracji. (I. Obuchowska, 1999)
Jako osoby dorosłe nie przekraczają ogólnego rozwoju intelektualnego dzieci
w wieku 12 lat o prawidłowym rozwoju umysłowym. W zakresie dojrzałości społecznej nie przekraczają na ogół poziomu 17 - latków o prawidłowym rozwoju intelektualnym.
I. Obuchowska za M. Kościelską wyróżnia trzy aspekty charakterystyki dzieci lekko upośledzonych umysłowo:
stosunek do własnego upośledzenia,
odmienność w podstawowych obszarach funkcjonowania, tj. w myśleniu, mowie
i motoryce,
problemy związane z zachowaniem społecznym. (I. Obuchowska, 1999)
Stosunek osób niepełnosprawnych intelektualnie do własnego upośledzenia kształtuje się poprzez interakcje społeczne. Ponieważ mogą być one często zaburzone, obraz własnej osoby tych osób jest nieadekwatny do rzeczywistości. Określenie samej siebie przez młodzież lekko upośledzoną umysłowo wiąże się z jej świadomością własnego upośledzenia, co pociąga za sobą świadomość ograniczonego wyboru zawodu, przynależność do „gorszej” grupy społecznej, braku szans. Reakcja na uświadomienie sobie swojego upośledzenia zależy w dużej mierze od wsparcia
w środowisku rodzinnym i społecznym. Należy uświadomić sobie, że upośledzenie nie jest powodem do wstydu, jest zdarzeniem losowym. A ostateczne szczęście człowieka nie zależy od poziomu intelektualnego, ale od nastawienia do życia i znajdowania
w nim radości. (I. Obuchowska, 1999)
W wieku szkolnym dzieci lekko upośledzone umysłowo kierowane są do szkół specjalnych dla uczniów lekko upośledzonych umysłowo lub objęte nauczaniem specjalnym w szkołach masowych. W szkole opanowują umiejętność czytania, pisania i przeprowadzania prostych operacji matematycznych. Zdobywają wiedzę o świecie. Po ukończeniu szkoły podstawowej mogą podjąć naukę w szkołach specjalnych zawodowych. Przy kierowaniu do tych szkół powinno się uwzględnić ich zdolności, zainteresowania oraz cechy osobowości.
Umiarkowana niepełnosprawność intelektualna
Osoby z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym różnią się między sobą, co spowodowane jest nie tylko naturalnymi różnicami indywidualnymi między ludźmi, ale również specyficznymi postaciami klinicznymi niepełnosprawności intelektualnej. (J. Lausch Żuk, 2005)
Jak podaje J. Kostrzewski, o umiarkowanym upośledzeniu umysłowym świadczą:
iloraz inteligencji mierzony Skalą Inteligencji Wechslera wahający się
w granicach od 40 do 54,
iloraz dojrzałości społecznej mierzony Skalą Dojrzałości Społecznej E. A. Dolla wahający się w granicach od 44 do 63. (J. Kostrzewski, J. Wald, 1981)
Osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym charakteryzują się poważnymi uszkodzeniami centralnego układu nerwowego.
Sprawność spostrzegania osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym jest obniżona. Mają oni trudności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów i zjawisk. Spostrzegają wolniej, dostrzegają mniej elementów i błędnie interpretują powiązania i stosunki między przedmiotami. (J. Wyczesany, 2005)
Często mają zaburzone funkcje zmysłów, co skutkuje niedokładnym
i zniekształconym odbiorem rzeczywistości.
U osób umiarkowanie upośledzonych umysłowo dominuje uwaga mimowolna, którą przyciąga silny, interesujący bodziec. Uwaga charakteryzuje się brakiem podzielności i słabą koncentracją. Można rozwinąć u nich uwagę dowolną w wyniku systematycznego oddziaływania pedagogicznego. (J. Lausch Żuk, 2005)
Mają duże trudności w koncentracji uwagi i słabą trwałość pamięci, co skutkuje zmyśleniami i przeinaczaniem faktów.
Zakres pamięci jest wąski, a trwałość i wierność znikoma. Osoby te mają trudności w zapamiętywaniu, przechowywaniu, rozpoznawaniu i odtwarzaniu zapamiętanych danych. Dominuje pamięć mechaniczna. Mają trudności w zapamiętywaniu treści powiązanych logicznie. Występują zmyślenia i konfabulacyjne uzupełnianie luk pamięciowych. (J. Wyczesany, 2005)
Myślenie osób umiarkowanie upośledzonych umysłowo ma charakter konkretno - obrazowy. Przez całe życie funkcjonują na poziomie podokresu wyobrażeń operacyjnych według J. Piageta. Trzecie stadium tego podokresu, na którym na ogół pozostają, stanowi przejście pomiędzy podokresem przedoperacyjnym, a podokresem operacji konkretnych. W okresie przedoperacyjnym występuje brak zdolności przeprowadzania operacji logicznych. W stadium operacji konkretnych osoby potrafią już myśleć logicznie, ale głównie o konkretnych bliskich problemach i przedmiotach. (J. Lausch Żuk, 2005)
W myśleniu mają problemy w przyswajaniu pojęć abstrakcyjnych oraz
w rozumieniu stosunków logicznych. Są w stanie dostrzec jedynie podobieństwa
i różnice dwóch przedmiotów. Określane są one na podstawie zewnętrznych cech opartych na obserwacji. Postrzegają niedorzeczności w prostych historiach. W wyniku intensywnej rehabilitacji u niektórych osób obserwuje się takie operacje logiczne, jak: szeregowanie, klasyfikowanie, dodawanie. (J. Wyczesany, 2005)
Mowa osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym jest uboga, tempo jej rozwoju jest zwolnione. Pierwsze wyrazy pojawiają się około 5 roku życia, a zdania około 7 roku życia. Z otoczeniem porozumiewają się za pomocą prostych, kilkuwyrazowych zdań. Mowa ich jest najczęściej niewyraźna i bełkotliwa, z częstymi wadami Występują liczne agramatyzmy i dyslalia. (J. Lausch Żuk, 2005)
W rozwoju emocjonalnym osób upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym widoczne są potrzeby psychiczne, intuicyjne uczucia moralne, ale również słaba kontrola nad popędami. Ujawniają one potrzebę bezpieczeństwa, przynależności, szacunku i miłości, potrafią okazywać emocje. Wyraźnie okazują przywiązanie, sympatię i potrzebę kontaktów społecznych. Zauważa się u nich niedostateczny rozwój moralny, wynikający z trudności w rozumieniu pojęć moralnych. (J. Wyczesany, 2005)
Rozumieją proste sytuacje społeczne, na ogół potrafią wyrazić swoje potrzeby, porozumiewać się i współpracować z innym.
Osoby umiarkowanie niepełnosprawne intelektualnie podatne są bardzo na sugestię. W gronie tych osób spotyka się osoby nadpobudliwe i apatyczne. Często występują także zaburzenia zachowania, jak: gwałtowne i destruktywne, antyspołeczne, wycofanie się, bunt.
Osoby te na ogół są samodzielne w samoobsłudze, mogą wykonywać proste prace domowe i zarobkowe. Radzą sobie same w wielu życiowych sytuacjach, takich jak: ubieranie się, rozbieranie, ścielenie łóżek, przygotowywanie posiłków, mycie się, robienie drobnych zakupów, samodzielne poruszanie się po mieście, wykonywanie prostych prac zarobkowych. (J. Lausch Żuk, 2005)
Dorosłe osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym pracują w zakładach produkcyjnych wykonując takie czynności, jak: koszykarstwo, tkanie, szycie, robienie na drutach.
Rozwój psychomotoryczny dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym jest opóźniony. Są one zdolne do prostszych prac pod nadzorem. Istotną sprawą dla ich adaptacji społecznej jest wdrażanie do wykonywania prostych prac porządkowych oraz przygotowanie do kontaktu z otoczeniem przez poszerzenie ich zasobu słownego. (J. Wyczesany, 2005)
Jako osoby dorosłe nie przekraczają ogólnego poziomu rozwoju intelektualnego dziecka w wieku 8 lat o prawidłowym rozwoju umysłowym. Nie przekraczają poziomu dojrzałości społecznej 10 - letniego dziecka o prawidłowym rozwoju umysłowym. Posiadają jednak bogatsze doświadczenie życiowe.
W wieku szkolnym osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym powinny być kierowane do szkół specjalnych tzw. „szkół życia”. W wyniku systematycznego nauczania i przysposobienia do pracy zarobkowej potrafią opanować wiele czynności niezbędnych do podjęcia pracy.