Teorie agresji i przemocy, definicje, uwarunkowania, rodzaje.
W literaturze dotyczącej zjawiska agresji i przemocy przedstawione są różne teorie nabywania agresywności. Jedną z nich jest teoria agresji jako instynktu(reprezentanci: Z. Freud, K. Lorenz, Mc Dougall). Podkreśla ona istnienie wrodzonego instynktu agresji, którego energia musi ulec rozładowaniu, poprzez akt agresji niezależny od sytuacji zewnętrznej. Przedstawiciele tej koncepcji zgodnie uważają, że instynkt agresji jest wrodzony i niezmienny, natomiast zachowania agresywne, wzbudzone przez instynkt, są mniej lub bardziej podatne na wpływy zewnętrzne i mogą być modyfikowane przez wychowanie.
Naukowcy, zwolennicy tej teorii prowadzą również badania w zakresie ukazania roli, jaką w powstawaniu agresji odgrywa mózg, układ hormonalny czy czynniki genetyczne. Według nich, niektóre zachowania agresywne u człowieka związane są z zaburzeniami ośrodkowego układu nerwowego. Stwierdzono także, że guzy w mózgu mogą prowadzić do agresji.
Teza, iż agresja jest tendencją wrodzoną, instynktem, jest trudna zarówno do całkowitego obalenia, jak i całkowitego potwierdzenia.
Przykładem przeciwstawienia się tej teorii jest J. Ranschburg, zdaniem którego „agresja człowieka nie jest instynktowna, jest funkcją odruchów na zespół bodźców zewnętrznych, w jej powstawaniu szczególnie ważną rolę spełniają nasze doświadczenia z przeszłości, doświadczenia społeczne”.
Następna teoria, to teoria frustracja-agresja (przedstawiciel: J. Dollard), która akcentuje wpływ frustracji na powstanie napięcia, które z kolei stanowi motywację agresywnego zachowania. Według tej teorii wczesna i ostra frustracja potrzeb psychicznych, przeżywana przez dziecko w związku z zaburzonymi kontaktami uczuciowymi z najbliższym otoczeniem, stanowi ustawicznie działający bodziec pobudzający do agresji.
Autorzy zajmujący się problematyką przedmiotu wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie przyjmują, że mechanizmy powstawania zachowań agresywnych wynikające z teorii: frustracja-agresja, mogą w znacznym stopniu odnosić się do dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo. Często stwierdzana deprymacja potrzeb psychicznych i społecznych w środowisku rodzinnym dziecka upośledzonego umysłowo może kształtować u niego poczucie lęku, stwarzającego podstawę pojawiania się silnego napięcia emocjonalnego, na które może ono reagować w dwojaki sposób-agresją lub wycofaniem się (I. Obuchowska, F. Wojciechowski, A. Giryński, H. Borzyszkowska).
Związek frustracji z agresją sformułowany został jeszcze w inny sposób tzn. frustracja stwarza jedynie gotowość do czynności agresywnej, ale nie jest warunkiem wystarczającym do jej podjęcia. Do uruchomienia zachowania agresywnego dochodzi wówczas, gdy emocjonalnej gotowości do takiego zachowania towarzyszy obecność „bodźca wyzwalającego”, czyli związanego emocjonalnie z przykrym czy bolesnym doświadczeniem lub związanego z czynnikami stanowiącymi pozytywne wzmocnienie na zachowanie agresywne. W myśl tej teorii obok emocji jako regulatora agresji występują procesy orientacyjno-poznawcze, ponieważ interakcja elementu emocjonalno-motywacyjnego z nastawieniami poznawczymi, sprawiającymi, że konkretne sytuacje przyjmują wartości sygnalizacyjne, może dać w efekcie uruchomienie agresywnej aktywności.
Inny sposób wyjaśniania pojawiania się zachowań agresywnych wynika z teorii modelowa-nia(przedst. U. Bronfenbrennern), zgodnie z którą zachowania agresywne u dzieci i młodzieży są w dużym stopniu efektem naśladownictwa, często modelem jest rodzic, inne osoby dorosłe, a także bohaterowie filmów, opracowań literackich, zespołów muzycznych. Uruchamiany mechanizm iden-tyfikacji z modelem stwarza warunki przyjmowania zachowań, które dzieci i młodzież w różnych sytuacjach ujawniają. Jeśli uwzględnimy podkreślaną przez wielu psychologów nadmierną suge-stywność, wówczas możemy przyjąć, iż „agresja naśladowcza” może w znacznym stopniu odnosić się do nich.
Analizując poszczególne teorie agresji można przyjąć założenie, że częstość występowania i ro-dzaj zachowań agresywnych zależy od: doświadczeń podmiotu w domu i szkole, osobowości, zadat-ków wrodzonych, stopnia zaspakajania potrzeb, aktywności własnej.
Klasyfikując agresywne zachowania ze względu na formę jego występowania, można wy-różnić:
agresję fizyczną- gdzie agresor wykorzystuje określone części ciała lub narzędzia, zadając ból lub wyrządzając szkody jednostce będącej przedmiotem agresji;
agresję werbalną- czyli reakcję głosową stanowiącą dolegliwy dla innego organizmu bodziec, wywołujący u niego strach, poczucie krzywdy, odrzucenie emocjonalne.
W potocznym znaczeniu termin „agresja” oznacza wrogie ruchy i zachowania, mające na celu wyrządzenie komuś krzywdy, szkody, straty czy bólu. W wielu naukowych publikacjach znajdu-jemy podobne definicje.
Mówiąc o agresji, nie sposób pominąć zjawiska przemocy, ponieważ obecnie pojęcia te stosuje się najczęściej w tym samym znaczeniu. Zwykle definicje przemocy biorą pod uwagę trzy pod-stawowe kryteria: rodzaj zachowania, intencje oraz skutki przemocy. Najdokładniej odzwiercie-dla to definicja J. Pospiszyl, która nazywa przemoc „wszelkimi nieprzypadkowymi atakami go-dzącymi w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnej relacji”.
Najczęściej o istnieniu przemocy świadczy występowanie kilku symptomów łącznie i pojedynczo nie należy ich rozpatrywać. Może ona istnieć w szkole, w grupie rówieśniczej, a także w domu rodzinnym dziecka.
Zarówno w literaturze polskiej, jak i zagranicznej można wyróżnić następujące rodzaje przemocy:
emocjonalna - izolowanie, odrzucanie, szantaż emocjonalny;
fizyczna - bicie, szarpanie, kopanie;
słowna - dokuczanie, poniżanie, obrzucanie obelgami;
zaniedbywanie - niezaspokajanie potrzeb życiowych i emocjonalnych dziecka, brak cie-pła, czułości, uwagi;
seksualna - wykorzystywanie dziecka do zaspokajania potrzeb seksualnych, gwałt, kazi-rodztwo, zmuszanie do oglądania nagości lub pornografii.
W ostatnich latach coraz większą uwagę w życiu społecznym, zwraca się na zjawisko prze-mocy w rodzinie, ponieważ właśnie tam po raz pierwszy dziecko spotyka się z nią, czerpiąc już od najmłodszych lat swego życia złe wzorce zachowania. Skutki przemocy wobec dzieci są bar-dzo poważne. Oprócz uszkodzeń ciała, a nawet w skrajnych przypadkach śmierci powoduje ona długotrwałe, nawet trwające całe życie, zaburzenia emocjonalne. Ofiary przemocy w dzieciństwie tracą, często na całe życie, zdolność kochania innych ludzi i ufania im. Dzieci żyjące w środowiskach pełnych przemocy cierpią z powodu strachu i poczucia winy. Często są rozdarte emocjonalnie - jednocześnie kochają i nienawidzą prześladowcę. W wielu przypadkach czują się odpowiedzialne za przemoc i obwiniają się, że nie potrafią obronić przed nią matki czy rodzeń-stwa. Tak więc nie dla wszystkich dzieci rodzinny dom jest miejscem pełnym ciepła, miłości i bezpieczeństwa, a wręcz przeciwnie jest miejscem okrutnej krzywdy wyrządzanej przez tych, których najbardziej kochają - przez własnych rodziców.
Dzieci wychowywane w domach pełnych przemocy uczą się, że:
przemoc jest najlepszym sposobem rozwiązywania konfliktów,
życie w atmosferze strachu i poniżania jest normalne,
ukochana osoba może zadawać ból,
kobiety i dzieci zasługują, aby je siłą przywołać do porządku.
W obecnych czasach coraz częściej spotykamy się również z pojęciem mobbing (od angielskiego mob - rzucać się na kogoś lub na coś), które oznacza terror psychiczny: zaczepianie, izolowanie, obmawianie, nieprzyjazne wypowiedzi i zachowania grupy osób, lub osoby, w stosunku do drugiej osoby, lub grupy, mające na celu wyłączenie konkretnej osoby z grupy koleżeńskiej, zawodowej lub z życia. Zjawisko mobbingu jest przemocą, która ma charakter długotrwały i przeważnie jest to początkowo konflikt zaczynający się z błahych powodów. Mobbing panuje tylko w sytuacjach, w których osoby znaczące, np. nauczyciel, szef w pracy, pozwalają na taki proceder. Jest on bezinteresowny, sprawcy nic nie zyskują, a wręcz przeciwnie, najczęściej sami muszą wykonywać obowiązki swojej ofiary, która jest już tak sponiewierana, że musi brać zwolnienia lekarskie, unikać środowiska szkolnego, rówieśniczego, itp. Osoba poddana mobbingowi nie wie, dlaczego jest maltretowana. Wywierany terror psychiczny ze strony silniejszych kolegów jest dla niej najczęściej niezrozumiały i niesprawiedliwy. Celem mobbingu jest izolowanie ofiary ze środowiska, poniżanie, ośmieszanie, pomniejszanie. Jeżeli to zjawisko trwa przez dłuższy czas (może trwać nawet latami), wówczas stan psychiczny ofiar podobny jest do stanu psychicznego osób, które przeżyły ciężkie katastrofy, bardzo niebezpieczne sytuacje losowe. Tak silna presja psychiczna wywierana na ofiarę powoduje, że mobbing najczęściej kończy się długotrwałą chorobą, inwalidztwem lub samobójstwem człowieka. Ofiara mobbingu nie czuje się winna, całą sytuację traktuje jak koszmar, który kiedyś musi się skończyć.
POJĘCIA AGRESJA, PRZEMOC, PRZESTĘPCZOŚĆ- ICH WZAJEMNE RELACJE
AGRESJA
W języku łacińskim gressus oznacza krok, chód, ruch, aktywność, przedrostek aggr- przyłączyć się, aggredior- zbliżać się, zabierać się do czegoś, starać się pozyskać, próbować, napadać, uderzać.
Agresja konstruktywna= rozwójruch do przodu, sięganie po coś, ruch akcep-towany społecznie, w celu zaspokojenia swo-ich potrzeb lub potrzeb grup ludzi, czasami łamiąca normy społeczne. Rzadko ma charakter przestępczy Agresja destruktywna= przemoczachowania godzące w swobody jednostki nie zawsze mające charakter przestępczy, np. przemoc emocjonalna, instytucjonalna. Powinna być zaliczana do zachowań przestępczych.
Agresja konstruktywna może prowadzić do przestępczości, będą to zachowania niezgodne z istniejącym aktualnie prawem, ale zgodne z oczekiwaniem społecznym, np. ratowanie życia rodziny przez zabicie lub okaleczenie przestępcy. Agresja destruktywna często jest zachowaniem przestępczym- zachowania niezgodne z istniejącymi normami prawnymi, moralnymi, obyczajowymi, zwyczajowymi, np. morderstwo, gwałt.
Bibliografia
Aronson E., Człowiek istota społeczna, Warszawa 1995
Frączek A., Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalnej, Wrocław 1986
Jundziłł I., Dziecko - ofiara przemocy, Warszawa 1993
Kmiecik - Baran K., Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno - psycholo-giczne, Warszawa 2000
Kmiecik - Baran K., Przemoc doświadczona w dzieciństwie a gwałty dokonywane na dzieciach, Zdrowie Psychiczne 2, 1997b
Obuchowska I., Przemoc w wychowaniu, Kwartalnik Pedagogiczny, 1989
Pospiszyl I., Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994
-oraz własne materiały uzyskane podczas szkoleń, warsztatów nt. przeciwdziałania agresji i przemocy.
Danuta Loch