_________________________________________________________________________________
Autor:Małgorzata Warzecha i Grażyna Zieńko
"Psychologia i Rzeczywistość" Nr 4/2002
_________________________________________________________________________________
„Przemoc jest straszna
Przemoc to choroba
Okrutne czyny
Czasem nawet słowa
Ogarnia wszystkich
Winnych i bez winy
Nie szukaj zemsty
Lecz szukaj przyczyny”
Zjawisko przemocy wśród dzieci przybiera coraz groźniejsze formy. Nie ma już wątpliwości, że przeciwdziałanie temu problemowi stało się wyzwaniem . Naukowcy alarmują liczbami wskazującymi, ż 15 do 17 % uczniów styka się z tym zjawiskiem osobiście. Przemoc jeśli ma miejsce w klasie, stanowi, którym muszą zająć się wychowawcy. Brak reakcji oznacza ciche przyzwolenie. Przyzwolenie na to aby jedni uczniowie żyli w poczuciu krzywdy i osamotnienia a inni w poczuciu bezkarności. Dodatkowo niepokoi fakt, że dzieci będące ofiarami przemocy, nie mówią nikomu o swojej sytuacji. Pełniąc rolę wychowawcy nie możemy o tym zapominać.
Przemoc narusza podstawowe prawo każdego dziecka - prawo do życia w poczuciu bezpieczeństwa.
Często mierząc się z przemocą możemy odczuwać bezradność czasem nawet gniew czy złośc. To naturalne reakcje na ten trudny problem. Wymaga on od wychowawcy podejmowania dodatkowych wysiłków ale nawet wtedy nie mamy gwarancji, że problem zniknie. W takich sytuacja pomocna staje się wiedza o tym zjawisku. Kiedy rozumiemy czym jest agresja i przemoc, znamy przyczyny takich zachowań, łatwiej nam poszukać sposobów zapobiegania i przeciwdziałania. Kiedy potrafimy odpowiednio wcześnie rozpoznać różne formy przemocy ochraniamy uczniów przed jej długotrwałymi smutkami. Jeśli wiemy dlaczego niektórzy uczniowie stają się ofiarami czy sprawcami umiemy wybrać dla nich odpowiedni program pomocy.
I. Czym jest agresja i przemoc?
Agresją jest każde zamierzone działanie, które ma na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu. Jest to każde zachowanie, które wyrządza krzywdę drugiej osobie lub sobie. Uczniowie zachowują się agresywnie również wtedy gdy niszczą swoje lub cudze rzeczy. O agresji można mówić wtedy, gdy obie strony mają podobną siłę fizyczną i psychiczną, a zaatakowany uczeń potrafi bronić swoich praw. Przemoc ma miejsce wówczas, gdy uczeń atakujący jest silniejszy fizycznie lub psychicznie. Cechą charakterystyczną jest zatem nierównowaga sił. W przypadku przemocy tworzą się dwie role: ofiary i sprawcy. Jeżeli obserwujemy dziecko, które przez dłuższy czas jest nękane przez kogoś kogo oceniamy jako ucznia silniejszego fizycznie czy psychicznie, a ono nie broni się w sposób zdecydowany mamy do czynienia ze znęcaniem się. Znęcanie ma miejsce wtedy, gdy jeden uczeń jest przez dłuższy czas narażony na ataki ze strony innego silniejszego kolegi, czy grupy i nie potrafi im się przeciwstawić.
II.Dlaczego uczniowie zachowują się agresywnie, stosują przemoc?
Na to aby dziecko stało się sprawcą perz mocy mają wpływ określone warunki jego rozwoju i sposoby wychowania go. Nie istnieje jedna konkretna przyczyna. To zwykle zespół różnych czynników decyduje o tym, że niektórzy uczniowie stosują wobec innych przemoc. Zastanawiając się na przyczynami agresji i przemocy należy wziąć pod uwagę : dom rodzinny dziecka, szkolę, wpływ grupy rówieśniczej i mediów.
A. Przyczyny tkwiące w rodzinie:
- brak ciepła , zaangażowania, zainteresowania sprawami swego dziecka
- pobłażliwość na stosowanie agresji wobec innych
- brak jasnego przekazu co jest dobre a co złe
- stosowanie agresji i przemocy przez rodziców w kontaktach między dorosłymi i w stosunku do samego dziecka
- wychowanie w duchu „dziecko nie ma głosu”
- rozwiązywanie konfliktów i napięć domowych metodami siłowymi
- kryzysy domowe: kłótnie, rozwód rodziców
- podwójne wzorce zachowań: co innego mówi ,co innego robi
- gorący temperament dziecka.
B. Przyczyny występujące w szkole.
1.Czynniki związane z instytucją i organizacją szkoły:
- hałas, mała przestrzeń i ograniczona ruchliwość
- czas spędzany w sposób ukierunkowany
- stała sytuacja oceny i narzucony z góry porządek
- anonimowość uczniów i nauczycieli
2.Czynniki związane z relacjami nauczyciele - uczniowie:
- chłód emocjonalny nauczycieli w stosunku do uczniów
- niewłaściwe sposoby komunikowania się z uczniami (poniżanie, ośmieszanie przed klasą,
- straszenie, podkreślanie władzy nauczyciela itp.)
- rozwiązywanie problemów dorośli - dzieci metodami siłowymi
- relacje oparte tylko na wymaganiach bez nagradzania i wzmacniania pozytywnych zachowań dzieci.
3.Czynniki związane z procesem nauczania:
- zbyt dużo wymagań bez uwzględnienia możliwości dzieci
- brak doceniania i podkreślania wysiłków i postępów dzieci, skupienie na negatywach
- niesprawiedliwość w traktowaniu i ocenianiu uczniów
- mało uwagi poświeconej rozładowaniu napięć podczas lekcji
- nuda i schematyczność podczas lekcji
Poza tym:
- brak spójnych reakcji nauczycieli na agresywne zachowania akty przemocy w szkole
- brak jasnych reguł życia szkolnego
- brak konsekwencji i zgodności nauczycieli w egzekwowaniu przyjętych norm
- brak współodpowiedzialności u uczniów za życie szkoły.
C.Wpływ grupy rówieśniczej
Dzieci mogą przyłączy się do prześladowania kolegów, ponieważ :
- naśladują osobę z grupy, która zachowuje się agresywnie
- widzą, że używający przemocy uczeń odnosi korzyści, nie traci swej popularności
- naśladowany uczeń stosujący przemoc nie spotyka się z negatywnymi konsekwencjami ze strony dorosłych
- w grupie rozmywa się odpowiedzialność (jeżeli jest się jednym z wielu odpowiedzialność słabnie, zmniejsza sie poczucie winy)
- długotrwałe dokuczanie ofierze powoduje, że uczniowie zmieniają do niej zwój stosunek,
- ofiara ma mniejszą wartość w oczach dzieci, zasługuje na taki los, poczucie winy zatem maleje, wyrzuty sumienia słabną
D.Wpływ mediów
Oglądanie aktów przemocy wpływa na uczenie się przez dzieci agresywnych zachowań. Dzieci wyraźnie uczą się zachowań agresywnych, gdy forma przemocy:
- przynosi sprawcy satysfakcję, nagrodę lub nie jest ukarana
- jest demonstrowana przez atrakcyjną osobę, z którą dziecko może się łatwo utożsamiać
- jest dokonywana jednocześnie przez wiele osób
- jest pokazana realistycznie atrakcyjnie.
Media obniżają poziom empatii, współczucia u dzieci dla ofiar oraz podwyższają próg tolerancji wobec przemocy gdy:
- nie pokazują cierpienia, krzywdy ofiary przemocy
- nie ukazują negatywnych skutków przemocy, a napięcie u napastnika po zastosowaniu przemocy znika
III.Formy przemocy stosowane w szkole.
Przemoc ma różne formy i w oddziaływaniach wychowawczych musimy je wszystkie wziąć pod uwagę a przede wszystkim uświadomić je dzieciom. Przemoc nie musi przybierać formy fizycznego znęcania się, może również przybrać pośrednią formę polegającą na poniżaniu, zmuszaniu do ustępstw, grożeniu czy straszeniu.
1.Formy przemocy fizycznej:
bicie, podcinanie, wymuszanie pieniędzy, zamykanie, niszczenie własności, kopanie, plucie.
2.Formy przemocy słownej:
przezywanie, wyśmiewanie, grożenie, ośmieszanie, plotkowanie, szantaż, obrażanie.
3.Formy przemocy bez użycia słów i kontaktu fizycznego:
wrogie gesty, miny, izolowanie, manipulowanie związkami.
IV. Czym charakteryzuje się rola ofiary i sprawcy przemocy?
Ofiarą przemocy wbrew niektórym opiniom nie zostaje dziecko z powodu tuszy, koloru włosów czy noszenia okularów, decydują o tym wewnętrzne cechy dziecka.
1.Cechy charakterystyczne ofiary przemocy.
Rozróżniamy dwa typy ofiar przemocy:
ofiary pasywne i prowokujące.
a)Cechy ofiary pasywnej:
- jest wrażliwa i nieśmiała
- ostrożna w kontaktach z innymi
- ma trudności z zaistnieniem w grupie rówieśniczej,
- jest niepewna i lękowa
- nie potrafi się bronić, atakowana - płacze, wycofuje się, ucieka
- czuje się mało wartościowa
- ma poczucie osamotnienia i opuszczenia
- ma negatywne nastawienie dostosowania przemocy
- może być słabsza fizycznie
- często ma lepszy kontakt z dorosłymi niż rówieśnikami (szczególnie z matką, która wykazuje nadopiekuńczość).
Komunikat, jaki ofiara wysyła otoczeniu brzmi następująco:
jestem słaba, nieszczęśliwa, boję się, nie umiem i nie będę się bronić.
b)Cechy ofiary prowokującej:
- ma problemy z koncentracja, skupieniem się
- wyróżnia się niespokojnym zachowaniem, często nadaktywnością
- wprowadza zamieszanie, niepokój
- wytwarza wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia
- jej zmienne humory są przyczyną częstych konfliktów z kolegami
- jej zachowanie może być odbierane jako prowokujące i powodować negatywne reakcje ze strony innych.
Wskazówki pomocne
Dzieci będące ofiarami zwykle:
- są przezywane, wyśmiewane, zmuszane do posłuszeństwa
- podczas kłótni, zaczepek czy bójek reagują często płaczem lub uciekają
- często szukają swoich rzeczy, które są chowane lub niszczone
- mają sińce, zniszczone lub brudne ubranie
- przerwy często spędzają same lub w pobliżu dorosłego
- często są wybierane do pracy w grupach lub do drużyn na lekcjach wf
- wyglądają na nieszczęśliwe
- nie wypowiadają się na forum całej klasy
- pogarszają się w nauce
- myślą o sobie, że są gorsze, wycofują się z kontaktów z innymi
- czują wstyd, że nie potrafią się bronić
- są izolowane, tracą zaufanie do otoczenia, nie mają żadnego bliskiego przyjaciela
- unikają szkoły, rano skarżą się na bóle głowy, brzucha, tracą apetyt
- wracają ze szkoły powoli, często dłuższą drogą.
< Jeżeli zaobserwujemy tego rodzaju postawy i zachowania nie możemy ich bagatelizować. Doświadczenie bycia ofiarą może mieć istotny wpływ na przyszłe życie dzieci. Dlatego wychowawcy muszą pomóc dzieciom pozbyć się tej obciążającej ich roli.
2.Cechy charakterystyczne sprawców przemocy
Możemy spotkać dwa typy sprawców przemocy: sprawcy aktywni i pasywni.
a)Cechy aktywnego sprawcy:
- agresja przejawiana wobec kolegów a także wobec dorosłych
- zafascynowanie przemocą i jej narzędziami
- akceptacja przemocy
- impulsywność
- potrzeba dominacji
- niski poziom empatii wobec ofiar
- niski lub przeciętny poziom strachu i niepewności
- większa od innych siła i sprawność fizyczna
- przeciętna popularność w klasie
- często otoczony „świtą” 2 do 3 osoby.
Sprawca wysyła otoczeniu komunikat:
jestem silny, pewny siebie, lubię przemoc, chcę rządzić i być ważny
b)Cechy sprawcy pasywnego
- nie inicjuje ale uczestniczy w przemocy
- nie inicjuje ale przyłącza się dostosowania przemocy
- niezbyt pewny siebie, w grupie czuje się lepiej
V. Jak rozpoznać sprawców przemocy?
Dzieci będą sprawcami przemocy zwykle:
- dokuczają ale głownie kierują to do słabszych bezbronnych kolegów
- lubią dominować i podporządkowywać sobie innych
- są sprawne i zręczne
- łatwo się denerwują i wybuchają
- nie potrafią radzić sobie z trudnościami
- często są nastawione na "nie" - mają trudności z przestrzeganiem przyjętych zasad
- mają zwykle małe lub żadne poczucie winy wobec ofiary
- brak im zrozumienia wobec ofiary
- umieją sprytnie wybrnąć z sytuacji
- czerpią korzyści materialne i psychiczne ze swojej przemocy
- wobec dorosłych mogą być agresywne lub ugrzecznione.
Doświadczenie bycia sprawcą przemocy wpływa na przyszłe życie dziecka. Ma ono kłopoty z przestrzeganiem norm i wartości społecznych, wchodzi z konflikt z prawem o wiele częściej niż pozostali.
Agresja, przemoc młodocianych jest wynikiem nieszczęśliwych splotów pewnych okoliczności życiowych, oziębłości emocjonalnej wyniesionej z domu rodzinnego, w którym nikt nie pokazał co znaczy obdarzyć uczuciem i dlaczego młodym ludziom należy pomóc a nie jedynie karać. Bo jeśli tak to kogo? Może lepiej złączyć wysiłki by pomóc tym, który bezgłośnie o tą pomoc proszą. Starajmy się szuka przyczyn agresywnych zachowań uczniów, Uważnie obserwujmy życie klasy. Im szybciej rozpoznamy przemoc tym łatwiej będzie ją powstrzymać. Rola wychowawcy polegać musi na budowaniu pozytywnej atmosfery, dawaniu możliwości odreagowywania emocjonalnego, wskazywaniu sukcesów nie wynikających z bycia lepszym od innych. Uczyć należy dzieci współdziałania, negocjowania, rozwiązywania konfliktów.
Bibliografia
1. Frączek, I. Pufal-Struzik, Agresja wśród dzieci i młodzieży, Kielce 1996
2. D.Olweus, Mobbning fala przemocy w szkole, Warszawa 1998
3. J. Ranschburg, Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1993
4. K.Ostrowska, J.Tatarowicz, Zanim w szkole będzie źle, Warszawa 1998