Praca ( smutna konieczność)
W naszej kulturze praca kojarzy się z obowiązkiem. Smutnym obowiązkiem. W końcu powtarzane każdego dnia zajęcia mogą nie męczyć?
Jak mówi Biblia , świat powstał dzięki pracy Boga ,trwała ona sześć dni, siódmego dnia Stwórca odpoczął. Ale sam człowiek nie został stworzony do ciężkiej pracy ,zajmowałby się pewnie jedynie przyjemnymi czynnościami, żył w zgodzie z naturą, gdyby nie grzech pierworodny. W jego efekcie ludzie skazani zostali na codzienne , żmudne zajęcia umożliwiające przeżycie, choćby zdobywanie pożywienia.
Jak zauważył biblijny Kohelet, praca nie może jednak służyć tylko nadmiernemu gromadzeniu dóbr materialnych. Powinna również dawać radość i satysfakcję. I choć bywa hańbiąca ( np. syn zwany marnotrawnym, mimo znakomitego pochodzenia , musiał pasać świnie), to jednak , jak podkreśla św. Paweł w nowotestamentowym Liście do Tesaloiczan, należy samemu pracować na chleb , a nie korzystać z dóbr wypracowanych przez innych.
W mitologii praca była przede wszystkim karą: Syzyf ( za nieposłuszeństwo wobec bogów) musiał wtaczać na górę ciężki głaz, który tuż przed szczytem wyślizgiwał mu się z rąk, Herakles ( za zabicie swojej żony ) stanął przed zadaniem wykonania dwunastu arcytrudnych prac ( m.in. oczyszczenie stajni Augiasza) , a Danaidy ( za zabicie mężów) zmuszone zostały do napełnienia wodą beczki z dziurawym dnem.
W średniowieczu rozwinął się system feudalny, a wraz z nim praca pańszczyźniana. Jedni więc zmuszeni byli pracować dla siebie i dla innych, a drudzy tylko korzystali z owoców pracy. Dowody, choć nieliczne, odnajdujemy w ówczesnej literaturze. Autor „ Satyry na leniwych chłopów” chciał przede wszystkim ukazać lenistwo chłopa uchylającego się od swoich obowiązków. Mimowolnie zawarł tu obraz istniejącej wówczas społecznej niesprawiedliwości.
W literaturze średniowiecznej codzienna praca uznawana była za nieefektowną. Bohaterowie tej epoki porzucali ją więc w pogoni za szczytnymi ideami. Rycerze zostawiali ukochane i zdobywali chwałę w bitwach i wojnach, święci zaś wybierali życie ascetyczne i rezygnowali z wszelkich dóbr, a tym samym z pracy niezbędnej do ich zdobycia.
W renesansie zawdzięczamy Mikołajowi Rejowi, obraz niesprawiedliwości społecznej jaki ukazał w istniejącej Rzeczypospolitej On to w „ Krótkiej rozprawie między ... Panem, Wójtem a Plebanem” zwrócił uwagę na niedolę chłopa zmuszanego do ciężkiej pracy i skrytykował pełne zabytków , wygody i wolne od trudów życie szlachty. Nie znaczy to jednak, że rej występował przeciwko pracy. Przeciwnie , „ Żywot człowieka poczciwego” dowodzi , że to właśnie codzienne obowiązki , niełatwe, ale wykonywane w harmonii z natura, stanowią istotę życia człowieka , dają satysfakcję , a jednocześnie spokój ducha.
Renesansowy obraz pracy nabrał w literaturze baroku znamion realizmu. Co prawda bohaterami sielanek Szymona Szymonowica - utworu powstałego na przełomie dwóch epok: renesansu i baroku- są wciąż pasterze i rolnicy żyjący w zgodzie z naturą zapewniającą ich życiu ład i harmonię, ale w obfitym zbiorze tego autora są również teksty zrywające z naiwnym idealizmem. Przykładem takim są np. „Żeńcy” . w sielance tej Szymonowicz pokazuje jednoznacznie , że praca na roli to ogromny wysiłek fizyczny. To zmęczenie i pot. Co ważne jednak , autor krytykuje nie pańszczyznę, lecz jedynie fakt, że Starosta wymaga od poddanych pracy niezgodnej z prawami natury ( zaczynają przed wschodem słońca , a kończą po zachodzie słońca) ; że do wysiłku zmuszani są wszyscy, bez względu na stan zdrowia.
Hasło hitlerowców „ Arbeit macht frei” ( Praca czyni wolnym) widnieje dramatycznie nad wejściem do obozu , w którym... robiono z ludzi mydło, czego dowiedzieć się możemy dzięki lekturze ` Medalionów” i opowiadań Borowskiego. „ Na bramie obozu spleciono z żelaza litery : <Praca czyni wolnym>. Oni chyba w to wierzą, ci esesmani na lutrze, Fichtem , Heglu, Nietzschem” - pisze Borowski w opowiadaniu zatytułowanym „ U nas w Auschwitzu...
Wiek XX , planowa zagłada i wyniszczanie więźniów w łagrach odebrały pracy jej głęboki sens, a ludziom pracującym godność. Praca znów stała się karą czy raczej pseudokarą „ za grzechy' albo raczej pseudogrzechy ( winą stawało się pochodzenie , narodowość czy poglądy polityczne , a wymierzający „ sprawiedliwość' przypominali raczej oprawców i katów niż nddzorców0. Praca w tej sytuacji przestała doskonalić człowieka i służyć mu, wręcz przekreślała człowieczeństwom skoro „ pracowano” , prowadząc eksperymenty medyczne na ludziach czy wytwarzając z ciał włosie , guziki, mydło.
Literatura dokumentuje też obrazy nieludzkiej harówki w sowieckich łagrach. Także tam praca tylko pozornie miała doskonalić wewnętrznie mieszkańców łagru. Faktycznie polegała na nieludzkim gnębieniu przeciwników i rzekomych przeciwników politycznych przez oprawców. W takich okolicznościach odmowa wykonania pracy , nawet w postaci dramatycznego gestu samookaleczenia, urasta do wymiaru decyzji heroicznej, wiąże się z obroną godności człowieka.
W 1996r. Wisława Szymborska w przemówieniu z okazji przyznania je literackiej nagrody Nobla mówiła między innymi o tym , jak wielkim szczęściem jest wykonywanie pracy, która daje radość i satysfakcję. Przypominała o milionach osób , które zmuszane są do zajęć niechcianych, nielubianych, znienawidzonych, podejmowanych jedynie w celu zapewnienia sobie i najbliższym bytu. Tych którym praca daje satysfakcję , nazwała poetka „ wybrańcami losu'. Nie jest bowiem prawdą, że każda praca jest źródłem radości. Dzieje się tak tylko w przypadku zajęć wykonywanych z powołania , z ochotą , w poczuciu ich głębokiego sensu. Niestety ,dzisiejsze czasy zmuszają , zwłaszcza młodych ludzi do trudnych decyzji . rozwijać własne pasje, czerpać z pracy satysfakcję , robić to , co się lubi? Tak , ale często ceną za taki wybór jest życie skromne albo nawet na granicy skrajnego ubóstwa. Wybieramy więc coraz częściej modne studia , zawody przynoszące finansowe korzyści. Nawet jeśle praca oznacza wtedy częściowe tylko zadowolenie albo nawet nie sprawia zadnej radości . Zdarza się oczywiście ze praca jest źródłem radości , ale wciąż praca to niestety smutna konieczność.