2003.06.18 wyrok s.apel. I ACa 510/03 TPP 2004/1-2/143
w Krakowie
I. Dla możliwości indywidualnego ukształtowania wytworu intelektualnego rozstrzygające jest to, czy w pracy autora (niezależnie od wielkości jej nakładu i od jej rodzaju) skierowanej na wytworzenie tego wytworu aktualizują się możliwości wyboru elementów jego treści i/lub formy. Właśnie stwierdzenie takich możliwości uzasadnia generalną ocenę zdatności wytworu intelektualnego do uzyskania ochrony w prawie autorskim. Nie uchyla to jednak potrzeby dokonywania in concreto ocen wartościujących w celu rozstrzygnięcia pytania, czy zrealizowane przez autora wybory prowadzą do indywidualnego ukształtowania utworu.
II. Na gruncie prawa autorskiego ochronie podlegają tylko estetyczne, a nie funkcjonalne elementy w strukturze utworu architektonicznego.
124937
Dz.U.00.80.904: art.1; art.16; art.78
Na uzasadnienie tych żądań strona powodowa podała, że w 1995 r. ogłosiła konkurs na projekt architektoniczny zagospodarowania placu Św. Marii Magdaleny w Krakowie, który miał zostać zrealizowany przez stronę pozwaną. W konkursie zwyciężyła najwyżej oceniona praca architektów Józefa B. i Michała S., która w pełni spełniała założenia konserwatorskie określone w ogłoszeniu konkursu. Po zrealizowaniu tego projektu przez stronę pozwaną ulokowano bez zgody jego autorów pomnik księdza Piotra Skargi na placu Św. Marii Magdaleny; zdaniem strony powodowej działanie pozwanej Gminy polegające na zlokalizowaniu pomnika księdza Piotra Skargi na placu Św. Marii Magdaleny stanowi nieuzasadnioną ingerencję w utwór architektoniczny Józefa B. i Michała S., a w konsekwencji - naruszenie osobistych praw autorskich jego twórców. "Zgodnie z założeniami twórców, zdeterminowanymi założeniami konserwatorskimi konkursu, plac Św. Marii Magdaleny miał mieć charakter otwartej przestrzeni urbanistycznej, umożliwiającej wyeksponowanie fasad zabytkowych kościołów przy ul. Grodzkiej, pozbawionej budowli i większych elementów rzeźbiarskich. Jednocześnie przez zaznaczenie narysu dawnego kościoła i granic nieistniejącego już cmentarza nawiązywać miał do historii tego miejsca. Plac w swej pierwotnej postaci nadanej mu przez architektów Józefa B. i Michała S. stanowi zatem zamknięte, przemyślane dzieło, któremu twórcy celowo nadali określoną formę przy użyciu określonych elementów. Ten aspekt więzi twórców z projektem podlega ochronie w ramach autorskich praw osobistych jako prawo do integralności (nienaruszalności treści i formy).
Przewodniczący: sędzia SA Bogusław Gawlik (sprawozdawca); sędziowie SA: Alicja Meroń, Andrzej Struzik
Sąd Apelacyjny w Krakowie po rozpoznaniu w dniu 18 czerwca 2003 r. sprawy z powództwa Stowarzyszenia Architektów Polskich w Warszawie, Józefa B. i Michała S., przeciwko Gminie Miasta Krakowa o ochronę dóbr osobistych na skutek apelacji powodów Józefa B. i Michała S. od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 19 lutego 2003 r. (I C 749/02), I. oddalił apelację, II. zasądził od każdego z powodów kwoty po 600 zł na rzecz strony pozwanej tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.
Strona powodowa: Stowarzyszenie Architektów Polskich w Warszawie domagała się:
a) nakazania stronie pozwanej usunięcia z placu Św. Marii Magdaleny w Krakowie wszelkich oznaczeń informujących, że autorami projektu tego placu są architekci Józef B. i Michał S.;
b) nakazania stronie pozwanej zamieszczenia w "Dzienniku Polskim" oraz w ogólnopolskim wydaniu "Gazety Wyborczej" w ciągu 14 dni od daty wykonalności wyroku oświadczenia w formie ogłoszenia o wielkości nie mniejszej niż 9x12 cm następującej treści. "Gmina Miasta Krakowa przeprasza Panów Józefa B. i Michała S. za naruszenie ich osobistych praw autorskich do projektu architektonicznego zagospodarowania placu Św. Marii Magdaleny w Krakowie przez wyrażenie zgody na umieszczenie na placu, bez ich zgody, pomnika księdza Piotra Skargi. Jednocześnie Gmina oświadcza, że pomnik księdza Piotra Skargi nie stanowił elementu oryginalnego projektu zagospodarowania placu Św. Marii Magdaleny autorstwa Panów Józefa B. i Michała S";
c) upoważnienia strony powodowej do opublikowania oświadczenia o wskazanej wyżej treści i formie na koszt strony pozwanej na wypadek niewykonania przez stronę pozwaną zobowiązania w wyżej wskazanym terminie;
d) zasądzenia od strony pozwanej na rzecz Domu Pomocy Społecznej im. Św. Brata Alberta Zgromadzenia Braci Albertynów w Ojcowie kwoty 10 tys. zł;
e) zasądzenia od strony pozwanej na rzecz strony powodowej kosztów procesu.
Na uzasadnienie tych żądań strona powodowa podała, że w 1995 r. ogłosiła konkurs na projekt architektoniczny zagospodarowania placu Św. Marii Magdaleny w Krakowie, który miał zostać zrealizowany przez stronę pozwaną. W konkursie zwyciężyła najwyżej oceniona praca architektów Józefa B. i Michała S., która w pełni spełniała założenia konserwatorskie określone w ogłoszeniu konkursu. Po zrealizowaniu tego projektu przez stronę pozwaną ulokowano bez zgody jego autorów pomnik księdza Piotra Skargi na placu Św. Marii Magdaleny; zdaniem strony powodowej działanie pozwanej Gminy polegające na zlokalizowaniu pomnika księdza Piotra Skargi na placu Św. Marii Magdaleny stanowi nieuzasadnioną ingerencję w utwór architektoniczny Józefa B. i Michała S., a w konsekwencji - naruszenie osobistych praw autorskich jego twórców. "Zgodnie z założeniami twórców, zdeterminowanymi założeniami konserwatorskimi konkursu, plac Św. Marii Magdaleny miał mieć charakter otwartej przestrzeni urbanistycznej, umożliwiającej wyeksponowanie fasad zabytkowych kościołów przy ul. Grodzkiej, pozbawionej budowli i większych elementów rzeźbiarskich. Jednocześnie przez zaznaczenie narysu dawnego kościoła i granic nieistniejącego już cmentarza nawiązywać miał do historii tego miejsca. Plac w swej pierwotnej postaci nadanej mu przez architektów Józefa B. i Michała S. stanowi zatem zamknięte, przemyślane dzieło, któremu twórcy celowo nadali określoną formę przy użyciu określonych elementów. Ten aspekt więzi twórców z projektem podlega ochronie w ramach autorskich praw osobistych jako prawo do integralności (nienaruszalności treści i formy).
Należy zwrócić w szczególności uwagę, że ze względu na założenia projektu plac ma charakter zamknięty, ukończony. Twórcy nie przewidywali uzupełnienia placu w czasie jego eksploatacji stałymi obiektami architektonicznymi w rodzaju rzeźb, klombów, kiosków itp., wychodząc z założenia, że umieszczenie takich obiektów byłoby sprzeczne z zaleceniami konserwatora zabytków. Późniejsze ustawienie na placu pomnika czy jakiegokolwiek stałego obiektu stanowi zatem bez wątpienia ingerencję w kształt dzieła nadany mu przez twórców. Dostawiony pomnik księdza Piotra Skargi jest stylistycznie i koncepcyjnie obcy założeniom projektu placu, co uzasadnia żądania, aby nazwiska twórców projektu zostały z placu usunięte. Od początku głównym celem twórców była aranżacja przestrzeni pomiędzy ul. Grodzką a ul. Kanoniczą, w celu wyeksponowania ścieśnionych w zabudowie ulic zabytkowych fasad. Projekt nie przewidywał żadnych dominujących elementów architektonicznych, jedynym obiektem kubaturowym miała zostać niewielka fontanna, której umiejscowienie uzasadnione było niegdysiejszą lokalizacją studni. Twórcy zrezygnowali nawet z latarni na rzecz świateł wbudowanych na poziomie nawierzchni. Tymczasem obecnie, kilkumetrowej wysokości pomnik, ze względu na rozmiary i lokalizację, staje się właśnie elementem dominującym, w dodatku nieprzystającym do reszty elementów placu.
Nieproporcjonalnie masywna kolumna zwieńczona ozdobnym kapitelem, na którym umieszczono rzeźbę, kontrastuje z ascetycznym charakterem placu. Ponadto pomnik stanowi architektoniczny wtręt przesłaniający z jednej strony widok na fasadę kościoła Św. Piotra i Pawła i sąsiadujący kościół Św. Andrzeja, z drugiej zaś widok na zabytkową kamienicę przy ul. Kanoniczej. W ten sposób zniweczony został zamysł twórców projektu placu otwarcia historycznej panoramy jednych z najcenniejszych zabytków architektury w Krakowie".
Legitymację procesową Stowarzyszenie Architektów Polskich opierało na umowie zawartej w dniu 1 grudnia 2001 r. z Józefem B. i Michałem S. o powierzenie Stowarzyszeniu zarządu ich prawami autorskimi m.in. do wykonywania przysługujących im autorskich praw osobistych do projektu placu Św. Magdy Magdaleny w Krakowie w zakresie sprawowania nadzoru nad oznaczeniem ich autorstwa oraz prowadzenia postępowań sądowych w tym zakresie.
W piśmie z dnia 7 listopada 2002 r. strona powodowa wniosła o zawiadomienie o toczącym się postępowaniu twórców projektu placu: Józefa B. i Michała S. w celu wstąpienia ich do sprawy w charakterze powodów. W piśmie z dnia 9 grudnia 2002 r. Józef B. i Michał S. oświadczyli, że wstępują do sprawy w charakterze powodów i wnoszą jak w pozwie Stowarzyszenia Architektów Polskich, wyrażając jednocześnie zgodę na wstąpienie w miejsce dotychczasowej strony powodowej; wniosek ten ponowili na rozprawie w dniu 19 lutego 2003 r. po formalnym zawiadomieniu ich przez Sąd. Strona pozwana sprzeciwiła się wstąpieniu w miejsce dotychczasowej strony powodowej nowo zgłaszających się powodów.
Strona pozwana wniosła o oddalenie powództw i zasądzenie od powodów kosztów procesu. Podniosła, że projekt opracowany przez powodów Józefa B. i Michała S. nie spełnia cech utworu w rozumieniu prawa autorskiego; projekt ten został przygotowany na konkurs zorganizowany przez SARP; organizatorzy konkursu szczegółowo określili, jakie warunki musi spełniać projekt, nie pozostawiając twórcom nieograniczonej swobody; wprost przeciwnie ich swoboda twórcza została w znacznym stopniu ograniczona lub nawet wyłączona. Projekt powodów nie ma twórczego charakteru, nie wyszli oni bowiem poza założenia konkursowe i zastane parametry placu, w tym również jego układ urbanistyczny; projekt obejmuje sposób wybrukowania placu oraz posadowienie sadzawki w określonym z góry miejscu; natomiast "zarówno plac jako taki, jak też okalające go zabudowania wcześniej istniały, także nie stanowi novum »odkrycie« widoku, gdyż w związku z realizacją placu żadnych zabudowań nie zburzono; skoro wcześniej widok nie był »zasłonięty«, tym samym nie mogło nastąpić jego »odkrycie«".
Gdyby nawet przyjąć, że sposób zagospodarowania placu stanowi utwór w rozumieniu prawa autorskiego, to umieszczenie na placu pomnika nie narusza autorskich praw osobistych powodów. W umowie zawartej z powodami nie określono sposobu korzystania z ich projektu; sposób ten zatem powinien być - stosownie do art. 49 ust. 1 ustawy o prawie autorskim - zgodny z charakterem i przeznaczeniem utworu i przyjętymi zwyczajami. "W tym kontekście oceniając zasadność roszczenia stwierdzić należy, że skoro umieszczenie pomnika stanowi standardowe wykorzystanie placu i od wieków jest zgodne z przyjętymi zwyczajami, tym samym posadowienie pomnika jest zgodne z prawem autorskim".
Nie jest zasadne żądanie usunięcia oznaczeń informujących, że powodowie są autorami projektu placu. "Fakt umieszczenia nazwisk był obu architektom znany, doszło do tego za ich zgodą. Jeżeli zgoda została raz wyrażona, to jej skuteczne cofnięcie jest możliwe jedynie wówczas, gdy wynika to z charakteru dzieła, bądź też, gdy dzieło jako takie zostało w sposób zasadniczy zmienione". Powodowie zaprojektowali jedynie powierzchnię placu natomiast "pomnik stanowi w stosunku do powierzchni element zewnętrzny, tym samym stawiając go nie dopuszczono się ingerencji w dzieło".
Strona pozwana zarzuciła brak legitymacji procesowej po stronie Stowarzyszenia Architektów Polskich. Z treści umowy zawartej w dniu 1 grudnia 2001 r. wynika, że powodowie Józef B. i Michał S. powierzyli wykonywanie ich autorskich praw osobistych tylko w zakresie nadzoru nad umieszczeniem ich nazwisk lub pseudonimu lub innego oznaczenia na każdym egzemplarzu zwielokrotnionego utworu; zaś "w odniesieniu do prawa do integralności dzieła nikt inny - poza twórcą - nie może być czynnie legitymowany do wytoczenia powództwa, gdyż prawo to obejmuje więź twórcy z utworem, oczywiste jest zatem, że jedynie twórca jest w stanie określić, czy została ona naruszona".
Strona pozwana zarzuciła również brak legitymacji procesowej po stronie pozwanej Gminy, gdyż nie dopuściła się ona naruszenia autorskich dóbr osobistych powodów. Decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania placu Św. Marii Magdaleny została wydana na rzecz inwestora budowy pomnika księdza Piotra Skargi zgodnie z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego Miasta Krakowa, a planowana budowa pomnika została pozytywnie zaopiniowana przez rzeczoznawcę Ministra Kultury i Sztuki i Wojewódzki Oddział Służby Ochrony Zabytków.
Wyrokiem z dnia 19 lutego 2003 r. Sąd Okręgowy w Krakowie I. oddalił powództwa, II. zasądził od strony powodowej - Stowarzyszenia Architektów Polskich w Warszawie - na rzecz strony pozwanej kwotę 1.315 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania, III. nie obciążył powodów: Józefa B. i Michała S. kosztami postępowania.
W uzasadnieniu tego rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy powołał następujące ustalenia faktyczne i oceny prawne.
W 1995 r. Stowarzyszenie Architektów Polskich ogłosiło na zlecenie strony pozwanej konkurs na projekt architektoniczny zagospodarowania placu Św. Marii Magdaleny w Krakowie. Plac ten stanowi własność strony pozwanej, która postanowiła zrealizować projekt zwycięski w konkursie.
W obecnym układzie przestrzennym plac Św. Marii Magdaleny został utworzony w latach 50. XX wieku. Wyburzono wtedy zabudowę zajmującą północną i środkową część obecnego placu. Powstało wówczas nowe wnętrze urbanistyczne, którego zasadniczą cechą jest otwarty widok na fasadę kościołów Świętych Piotra i Pawła i Św. Andrzeja. Równocześnie ściana południowa Collegium Iuridicum stała się północną pierzeją powstałego placu i otrzymała obecną oprawę architektoniczną. Zabieg ten był świadomą akcją urbanistyczno-konserwatorską, której celem było wyeksponowanie obiektów o najwyższych wartościach zabytkowych kosztem wtórnych dziewiętnastowiecznych kamienic czynszowych.
Wedle zaleceń konserwatorskich do rozwiązań projektowych zgłaszanych w konkursie propozycje zagospodarowania placu powinny uszanować to rozwiązanie i nie wprowadzać w jego obręb żadnych elementów kubaturowych. Niezbędne jest zaznaczenie wielowiekowego istnienia kościoła Św. Marii Magdaleny. Narys świątyni i granice cmentarza przykościelnego powinny być zaznaczone w nawierzchni placu. Wyklucza się odsłanianie reliktów kościoła znajdującego się poniżej poziomu terenu lub jakiekolwiek działania mogące spowodować ich uszkodzenie. Nie należy podkreślać wejścia do Collegium Iuiridicum od strony placu, jako elementu wtórnego. Drzewo rosnące w północno-wschodniej części placu powinno być utrzymane. Dopuszcza się możliwość wprowadzenia niewielkiego elementu rzeźbiarskiego lub fontanny, z ewentualnym wykorzystaniem miejsca dawnej studni. Zakres działań projektowych wyznaczają od północy i południa pierzeje placu, od wschodu chodnik ul. Grodzkiej, od zachodu wschodnia linia zabudowy ul. Kanoniczej.
W konkursie zwyciężyła praca powodów Józefa B. i Michała S. Sąd Konkursowy wysoko ocenił "oryginalność, przy jej prostocie, koncepcji potraktowania tego szczególnego miejsca w Krakowie. Na uznanie zasługuje kultura i elegancja rozwiązania prawidłowo podkreślającego relację przeszłości z teraźniejszością. Projekt ujmuje całościowo wszystkie problemy, które były tematem konkursu (rozwiązania materiałowe, funkcjonalne, oświetlenia)". Jednocześnie Sąd Konkursowy zalecił zmiany "rozwiązań materiałowych styku nawierzchni placu i ul. Grodzkiej" i sugerował "wprowadzenie jednolitego kolorystycznie materiału (np. w pasie ruchu w innym układzie czy w innym wykończeniu)", "oddzielenie jezdni za pomocą reminiscencji krawężników (z kontrastującego kamienia) przy zachowaniu jednolitego poziomu uwzględniającego jedynie techniczne spadki wód", "w obrysie kościoła Św. Marii Magdaleny winien być zastosowany inny materiał niż posadzka placu, najlepiej biały (np. wapień jurajski). Sugeruje się regularny układ płyt nawiązujący do modułu »gniazd«", "niezbędne jest uzupełnienie interesującego rozwiązania oświetlenia placu o projekt iluminacji fasad kościołów", "szczególną uwagę należy poświęcić precyzyjnemu opracowaniu detalu wraz z rozwiązaniami materiałowymi".
Przy uwzględnieniu zaleceń i sugestii Sądu Konkursowego Wojewódzki Konserwator Zabytków pozytywnie zaopiniował koncepcję zagospodarowania placu Św. Marii Magdaleny. W warunkach zabudowy i zagospodarowaniu terenu zobowiązano inwestora do wypełnienia zaleceń i wytycznych konserwatora zabytków. Inwestycja ta została zrealizowana w latach 1996-97 przez pozwaną Gminę.
W roku 2000 Arcybractwo Miłosierdzia w Krakowie podjęło starania o ulokowanie na placu Św. Marii Magdaleny pomnika księdza Piotra Skargi. W dniu 27 października 2000 r. Prezydent Miasta Krakowa wydał decyzję ustalającą warunki zabudowy i zagospodarowania terenu dotyczące pomnika księdza Piotra Skargi. Zaprojektowany przez prof. Czesława Dźwigaja pomnik stanął na placu dnia 9 maja 2001 r.
Pomnik ten wysokości kilku metrów znajduje się w niemal centralnej części placu w zaznaczonym obrysie kościoła Św. Marii Magdaleny w południowo-zachodnim rogu. W części wyłomu obrysu tego kościoła umieszczono napis "Architekci Józef B. Michał S.", a u podnóża cokołu pomnika księdza Piotra Skargi - napis "projektował i wykonał prof. Cz. Dźwigaj". W żadnym innym miejscu placu nie widnieje jakikolwiek napis wskazujący, aby autorami projektu placu byli powodowie Józef B. i Michał S. Z kontekstu przestrzennego oraz usytuowania informacji o powodach na bocznej stronie obrysu miejsca, gdzie znajdował się kościół, można co najwyżej wnioskować, że powodowie są autorami obrysu kościoła. Umieszczenie zaś napisu na podnóżu cokołu pomnika jednoznacznie wskazuje na autora projektu pomnika.
W ocenie powodów Józefa B. i Michała S. jedyną ingerencję w ich projekt zagospodarowania placu Św. Marii Magdaleny stanowi postawienie pomnika księdza Piotra Skargi. Głównym celem twórców projektu była aranżacja przestrzeni pomiędzy ul. Grodzką a ul. Kanoniczą w celu wyeksponowania ścieśnionych w zabudowie ulic zabytkowych fasad; "tymczasem obecnie, kilkumetrowej wysokości pomnik, ze względu na rozmiary i lokalizację staje się właśnie elementem dominującym, w dodatku nieprzystającym do reszty elementów placu. Nieproporcjonalnie masywna kolumna zwieńczona ozdobnym kapitelem, na którym umieszczono rzeźbę, kontrastuje z ascetycznym charakterem placu. Ponadto pomnik stanowi architektoniczny wtręt przesłaniający z jednej strony widok na fasadę kościoła Św. Piotra i Pawła i sąsiadujący kościół Św. Andrzeja, z drugiej zaś widok na zabytkową kamienicę przy ul. Kanoniczej. W ten sposób zniweczony został zamysł twórców projektu placu otwarcia historycznej panoramy jednych z najcenniejszych zabytków architektury w Krakowie".
W ocenie Sądu Okręgowego powództwo Józefa B. i Michała S. nie jest zasadne. Opracowany przez nich projekt architektoniczny spełnia cechy utworu w rozumieniu prawa autorskiego (art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych - Dz. U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904), ale nie ma podstaw do przyjęcia, iż postawienie na placu Św. Marii Magdaleny pomnika księdza Piotra Skargi narusza prawo do integralności utworu powodów (art. 16 pkt 3 ustawy o prawie autorskim).
Powodowie w ramach pozostawionej im przez organizatora konkursu swobody w projektowaniu zagospodarowania placu dobrali kształt i formę takich jego elementów, jak oznaczenie obrysu kościoła Św. Marii Magdaleny i granic cmentarza, kolorystyka i układ nawierzchni placu oraz jego oświetlenie. W tym zakresie utwór powodów wykazuje cechy indywidualności; dał temu wyraz Sąd Konkursowy, wskazując na oryginalność koncepcji zagospodarowania placu oraz kulturę i elegancję rozwiązania prawidłowo podkreślającego relację przeszłości z teraźniejszością.
Organizatorzy konkursu szczegółowo określili warunki, które ma spełniać projekt zagospodarowania placu, ograniczając, a w pewnym zakresie wyłączając swobodę twórczą uczestników konkursu. Wbrew twierdzeniom powodów nie są oni autorami projektu placu Św. Marii Magdaleny, lecz jedynie autorami części zagospodarowania tego placu w zakresie zaleconym przez konserwatora zabytków. W szczególności nie można jako elementu indywidualizującego utwór powodów traktować otwarcie widoku na fasadę kościoła Św. Piotra i Pawła oraz kościoła Św. Andrzeja; element ten bowiem stanowił podstawę zaleceń konserwatorskich do rozwiązań projektowych dla placu Św. Marii Magdaleny. "Twierdzenie powodów, iż otwarcie widoku na inne zabytki stanowiło oryginalny element ich dzieła, można odczytać jako uzurpowanie sobie prawa do czegoś, co im się nie należy. W istocie rzeczy zadaniem powodów było ukształtowanie jedynie powierzchni placu na warunkach w miarę ściśle określonych". Należy przyznać, że "postawienie na placu Św. Marii Magdaleny pomnika księdza Piotra Skargi zakłóciło widok od strony ul. Kanoniczej na kościoły Św. Andrzeja i Św. Piotra i Pawła, jednakże stanowi to zakłócenie powstałego w latach pięćdziesiątych nowego wnętrza urbanistycznego i nic więcej".
"Twierdzenie powodów, że wskutek postawienia na placu pomnika nastąpiło załamanie ich więzi z utworem, poza ich co najwyżej subiektywnym przekonaniem, nie może znaleźć obiektywnego uzasadnienia". Obydwaj powodowie nie kwestionują postawienia na placu pomnika, ale przy zachowaniu warunków, które stanowiły zasadę ich projektu i wynikały wprost z wytycznych konkursu, tj. zachowania rozległego widoku na fasadę kościoła Św. Piotra i Pawła oraz na kościół Św. Andrzeja. Jednakże idea taka nie stanowiła kreacyjnej części ich utworu, gdyż była narzucona w warunkach konkursu.
Nie można także przyjąć, że postawienie pomnika zniweczyło możliwość wykorzystania zainstalowanych na nawierzchni placu urządzeń technicznych i elektrycznych; przede wszystkim jednak infrastruktura techniczna nie stanowiła w ogóle przedmiotu projektu, a powodowie eksponowali naruszenie ich praw osobistych ze względów estetycznych.
Co do powództwa Stowarzyszenia Architektów Polskich Sąd Okręgowy uznał, że Stowarzyszeniu temu nie przysługuje czynna legitymacja procesowa. Zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi związane jest z wykonywaniem praw majątkowych; autorskie prawa osobiste pozostają poza zakresem zbiorowego zarządu, związane są z osobą twórcy i jako takie wyłączone są z obrotu. Tylko wyjątkowo organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi może wystąpić z powództwem o ochronę praw osobistych, ale dotyczy to wyłącznie zmarłego twórcy.
Natomiast wbrew odmiennemu stanowisku strony pozwanej Sąd Okręgowy uznał, że jest ona biernie legitymowana w sporze; możliwość naruszenia osobistych praw autorskich twórców projektu zagospodarowania placu jest związana z działaniem gminy jako jego właściciela, który wyraził zgodę na postawienie na placu pomnika.
W apelacji powodowie Józef B. i Michał S. zaskarżyli powyższy wyrok w części oddalającej powództwo (pkt I) i orzekającej o kosztach procesu (pkt II) i wnieśli o jego zmianę przez orzeczenie zgodnie z żądaniem pozwu i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego, albo uchylenie tego wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania. Apelujący zarzucili naruszenie art. 78 ust. 1 w zw. z art. 16 pkt 3 ustawy o prawie autorskim "polegające na jego niewłaściwej wykładni, opartej na założeniu, że zmiana tych elementów utworu, które nie odznaczają się twórczością, nie prowadzi do naruszenia prawa do integralności utworu przysługującego powodom".
Zdaniem apelujących "okoliczność, że projekt architektoniczny placu Św. Marii Magdaleny oparty jest na założeniach niebędących wynikiem twórczości powodów nie może prowadzić do wniosku, że można je w sposób arbitralny wydzielić z całości utworu i wyłączyć spod ochrony prawem autorskim"; "fakt, że można wskazać elementy, których obecność w ostatecznym dziele jest wynikiem dążenia przez twórców do realizacji pewnych wstępnych założeń, nie oznacza, że można w dowolny sposób zmienić te właśnie elementy. Skoro bowiem wstępne założenia projektu, które wprawdzie nie były wynikiem twórczej działalności powodów, wpłynęły istotnie na jego ostateczną postać, można rozsądnie przypuszczać, że w przypadku zmiany tych założeń projekt powodów przybrałby inną postać, realizując swój cel estetyczny i funkcjonalny za pomocą innych środków i nadając mu ostatecznie inną formę"; "jednocześnie dzieło stworzone przez powodów nie ogranicza się jedynie - jak błędnie przyjął Sąd I instancji - do organizacji pewnej płaskiej powierzchni, poziomego ukształtowania placu", lecz "jest projektem pewnej przestrzeni urbanistycznej, służącej określonym celom estetycznym, a nie projektem wyglądu kostki brukowej", w konsekwencji "dostawienie masywnego pomnika w centralnym punkcie w oczywisty sposób niweczy całą przemyślaną i zrealizowaną koncepcję architektoniczną". "Ustawienie na placu Św. Marii Magdaleny pomnika Piotra Skargi niewątpliwie zaburzyło ideę możliwie pełnego wyeksponowania zabytkowych fasad kościołów Św. Andrzeja i Św. Piotra i Pawła, a także kamienicy przy ul. Kanoniczej. Realizacji tego celu twórcy podporządkowali swoje dzieło, wykorzystując określone środki estetyczne. Powodowie - wbrew stwierdzeniu Sądu I instancji - nie uzurpują sobie autorstwa koncepcji otwarcia widoku na zabytki. Nie ulega jednak wątpliwości, że są autorami jej wcielania w projekt architektoniczny, wybierając określony sposób, zarówno estetyczny, jak i funkcjonalny realizacji tej koncepcji". Ponadto sposób ustawienia pomnika zniweczył również "utworzenie obszaru szczególnej aktywności w obrysie dawnego kościoła oraz umieszczenie w nim gniazd stalowych przeznaczonych do montażu różnego rodzaju tymczasowych elementów aranżacji placu, np. sceny dla występów artystycznych". "Ustawienie pomnika prowadzi do wypaczenia koncepcji powodów, a tym samym narusza ich prawo do integralności utworu", co w wystarczającym stopniu uzasadnia także żądanie usunięcia z placu nazwisk powodów.
Strona pozwana wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie od powodów na jej rzecz kosztów postępowania apelacyjnego. Strona pozwana kwestionuje wyrażony w apelacji pogląd, iż nie można elementów niebędących wynikiem twórczości wydzielić z całości utworu i wyłączyć ich spod ochrony; dążenie do uznania powodów za autorów "wcielenia" koncepcji otwarcia widoku na zabytki nie jest uzasadnione; nie wprowadzili oni bowiem "własnych elementów twórczych, nie stworzyli ani nie zaprezentowali nowej perspektywy na istniejące zabytki, utrzymali tylko, wypełniając warunki konkursu, zastany stan, tj. istniejący widok na zabytki".
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
1. Nie jest uzasadniona - przedstawiona w apelacji - próba włączenia do struktury opracowanego przez powodów planu zagospodarowania placu Św. Marii Magdaleny koncepcji otwarcia widoku na fasadę kościoła Św. Piotra i Pawła i kościół Św. Andrzeja. Koncepcja ta powstała w latach 50. XX wieku, jej autor (lub autorzy) nie jest (nie są) - na gruncie ustaleń Sądu Okręgowego - zidentyfikowany(ni), a kwestią otwartą należy pozostawić pytanie, czy koncepcja nowego wnętrza urbanistycznego spełnia przesłanki utworu w rozumieniu prawa autorskiego; rozstrzygnięcie bowiem tej kwestii nie jest doniosłe dla rozpoznania sporu.
Niezależnie od statusu na gruncie prawa autorskiego wspomnianej koncepcji urbanistycznej stanowiła ona element zewnętrzny wobec utworu powodów, wyznaczając zakres swobody decyzji powodów w wyborze i uporządkowaniu elementów dokonanego przez nich rozwiązania projektowego. Stosownie do zaleceń konserwatorskich projekty zagospodarowania placu Św. Marii Magdaleny powinny uszanować zrealizowaną w latach 50. XX wieku koncepcję urbanistyczną i nie wprowadzać w obręb placu żadnych elementów kubaturowych. Zalecenie takie ograniczało pole twórczych wyborów przy projektowaniu zagospodarowania placu, a jego przestrzeganie przez powodów nie może być - wbrew odmiennemu stanowisku apelujących - uznane za "wcielenie" w ich projekt architektoniczny koncepcji otwarcia widoku na zabytki; decyzje o rezygnacji z wprowadzenia w obręb placu elementów kubaturowych nie są bowiem autonomicznymi wyborami powodów, lecz stanowią konsekwencję założeń konkursowych. Do założeń tych należało również zaznaczenie w nawierzchni placu narysu kościoła Św. Marii Magdaleny i granic cmentarza przykościelnego, wykluczenie odsłaniania reliktów kościoła znajdujących się poniżej poziomu terenu, niepodkreślanie wejścia do Collegium Iuridicum od strony placu, utrzymanie drzewa rosnącego w północno-wschodniej części placu.
Zakres swobody projektantów w wyborze i uporządkowaniu elementów zagospodarowania placu został zatem w znacznym stopniu ograniczony. Ograniczenie takie nie wykluczyło jednak możliwości dokonywania wyborów twórczych rozstrzygających o indywidualności utworu w rozumieniu prawa autorskiego. "Przesłanka indywidualności utworu jest spełniona wtedy, gdy elementy jego formy i/lub treści nie są w pełni wyznaczone przez uprzednio dane elementy należące do domeny publicznej. Innymi słowy oznacza to, że przy kształtowaniu formy i/lub treści utworu jego twórca wykorzystał obszar swobody w wyborze i uporządkowaniu składników utworu. Uzależnienie ochrony od występowania w utworze cechy indywidualności nie oznacza, aby cecha ta miała się przejawiać w jakimś określonym stopniu jej natężenia. Także w razie minimalnego stopnia indywidualności dopuszczalne jest kwalifikowanie ujawniającego tę cechę utworu jako przedmiotu prawa autorskiego". (Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 października 1997 r. (I ACa 477/97), w: Dobra osobiste. Zbiór orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Krakowie, 1999, s. 282). Dla możliwości indywidualnego ukształtowania wytworu intelektualnego rozstrzygające jest to, czy w pracy autora (niezależnie od wielkości jej nakładu i od jej rodzaju) skierowanej na wytworzenie tego wytworu aktualizują się możliwości wyboru elementów jego treści i/lub formy. Właśnie stwierdzenie takich możliwości uzasadnia generalną ocenę zdatności wytworu intelektualnego do uzyskania ochrony w prawie autorskim. Nie uchyla to jednak potrzeby dokonywania in concreto ocen wartościujących w celu rozstrzygnięcia pytania, czy zrealizowane przez autora wybory prowadzą do indywidualnego ukształtowania utworu.
Wbrew odmiennemu stanowisku strony pozwanej opracowany przez powodów projekt zagospodarowania placu Św. Marii Magdaleny spełnia przesłankę indywidualnej twórczości (art. 1 ust. 1 prawa autorskiego). Mimo ograniczeń wynikających z założeń konkursowych projektantom pozostawał znaczny obszar swobody w wyborze i uporządkowaniu składników projektu; powodowie dokonali niewątpliwie indywidualnych wyborów przy kształtowaniu formy projektu zagospodarowania placu; dotyczy to w szczególności sposobu zaznaczenia narysu kościoła i granic cmentarza, kolorystyki nawierzchni i doboru materiałów, z których została wykonana, formy fontanny i sposobu oświetlenia placu.
2. Zarzut naruszenia prawa do integralności ich utworu powodowie uzasadniali ze względu na ustawienie na placu Św. Marii Magdaleny pomnika księdza Piotra Skargi, które niweczy pełne wyeksponowanie fasady kościoła Św. Piotra i Pawła oraz kościoła Św. Andrzeja, a ponadto uniemożliwia ustawienie sceny i innych elementów tymczasowej aranżacji placu.
Pierwszy argument wspierający zarzut powodów jest nietrafny z przyczyn wskazanych wyżej w pkt. 1 uzasadnienia. Rozwiązanie urbanistyczne, otwierające widok na zabytkowe kościoły nie jest elementem utworu powodów, lecz stanowiło zewnętrzne wobec ich utworu ograniczenie twórczych wyborów przy projektowaniu zagospodarowania placu. Ustawienie na placu Św. Marii Magdaleny pomnika księdza Piotra Skargi narusza, bez wątpienia, zrealizowaną w latach 50. XX wieku koncepcję urbanistyczną, zmierzającą do wyeksponowania obiektów o najwyższych wartościach zabytkowych. Naruszenie to ingeruje jednak nie w treść i formę utworu powodów, lecz w treść koncepcji urbanistycznej zrealizowanej przed powstaniem utworu powodów. Jeśli zachodziłyby podstawy do uznania tej koncepcji za utwór w rozumieniu prawa autorskiego (kwestię tę należy pozostawić otwartą, gdyż jej ocena nie jest doniosła dla rozstrzygnięcia sporu), wówczas legitymacja procesowa do wystąpienia z powództwem o ochronę autorskich praw osobistych przysługiwałaby twórcy wspomnianej koncepcji urbanistycznej (art. 78 ust. 1 prawa autorskiego), a po jego śmierci osobom bliskim wskazanym w art. 78 ust. 2 prawa autorskiego, a także stowarzyszeniu twórców właściwemu ze względu na rodzaj twórczości lub organizacji zbiorowego zarządzania, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy (art. 78 ust. 4 prawa autorskiego). W takim sporze zagadnienie podstawowe dla oceny bezprawności naruszenia autorskich dóbr osobistych sprowadzałoby się do rozstrzygnięcia konfliktu między ochroną integralności utworu a uprawnieniami właściciela nieruchomości, na której został wzniesiony pomnik.
Nie jest zasadny również drugi argument powołany przez powodów dla wsparcia zarzutu naruszenia prawa do integralności ich utworu. Niezależnie od tego, czy ustawienie na placu Św. Marii Magdaleny pomnika księdza Piotra Skargi uniemożliwia montaż różnego rodzaju tymczasowych elementów aranżacji placu, powołanie się na tę okoliczność nie jest miarodajne dla oceny naruszenia prawa do integralności utworu architektonicznego. Ochronie na gruncie prawa autorskiego podlegają bowiem tylko estetyczne, a nie funkcjonalne elementy w strukturze utworu architektonicznego. Argumentacja powodów odwołuje się właśnie do użyteczności utworzenia tzw. obszaru szczególnej aktywności, w którym umieszczono gniazda stalowe przeznaczone do montażu, np. sceny dla występów artystycznych, szklanego pawilonu ekspozycyjnego lub innych elementów aranżacji placu.
3. Nie jest zasadny zarzut apelacji co do oddalenia żądania usunięcia z placu Św. Marii Magdaleny "wszelkich oznaczeń informujących, iż autorami projektu placu są architekci Józef B. i Michał S.". Zarzut ten wywodzi apelacja w oparciu o twierdzenie o naruszeniu prawa do integralności utworu powodów "ustawienie pomnika prowadzi do wypaczenia koncepcji powodów, a tym samym narusza ich prawo do integralności utworu. W wystarczającym stopniu uzasadnia to żądanie pozwu, aby nazwiska twórców projektu zostały z placu usunięte". Niezależnie od tego, że zarzut naruszenia integralności utworu powodów nie jest zasadny (zob. pkt 2 uzasadnienia wyroku) należy wskazać, że - wbrew odmiennemu twierdzeniu powodów - na placu Św. Marii Magdaleny nie umieszczono żadnego oznaczenia informującego, że autorami projektu placu są powodowie. Napis "Architekci Józef B. Michał S." jest umieszczony w części wyłomu obrysu kościoła w odległości kilku metrów od znajdującego się na tym samym poziomie napisu "Zarys kościoła Św. Marii Magdaleny" (zob. oświadczenie pełnomocnika powodów na rozprawie apelacyjnej); umieszczenie nazwisk powodów można zatem zasadnie łączyć z autorstwem obrysu kościoła Św. Marii Magdaleny, a nie z autorstwem projektu zagospodarowania placu. Żądanie usunięcia napisu informującego, że powodowie są autorami zarysu kościoła Św. Marii Magdaleny byłoby zasadne wtedy, gdyby ustawienie pomnika księdza Piotra Skargi mogło wywoływać u odbiorców sugestię, że pomnik ten stanowi element zaprojektowanego przez powodów zarysu kościoła Św. Marii Magdaleny. Nie ma jednak podstaw do przyjęcia, że taka atrybucja jest prawdopodobna.
Z przytoczonych wyżej względów Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację. O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c.