I Liberalizm polityczny:
ogólna charakterystyka:
Liberalizm był sztandarowym nurtem myśli polityczno-prawnej XIX wieku. Jego początki zostały już wcześniej opisane (Locke, Monteskiusz, Wolter, Diderot, fizjokraci, Smith). Wiadomo, że liberalizm przeciwstawiał się „starej” rzeczywistości. Dużą rolę przy kształtowaniu się tej myśli politycznej miały wielkie rewolucje: angielska, amerykańska i francuska.
cechy charakterystyczne liberalizmu politycznego:
ideologia mieszczaństwa (liberalizm utożsamiał się z poglądami, interesami i problemami tej warstwy społeczeństwa)
słusznie zyskał sobie miano doktryny najbardziej typowej dla kapitalizmu w jego stadium wolnokonkurencyjnym
główne założenia liberalizmu politycznego:
zasada leseferyzmu (sł. fran.: „pozwólcie działać”), wg której gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez interwencji państwa
określał człowieka jako jednostkę gospodarującą (dąży on do maksymalizacji zysku i minimalizacji strat)
idealne warunki do działalności to: nieograniczona własność prywatna, całkowita wolność umów, doskonała znajomość sytuacji na rynku, racjonalne postępowanie w stosunkach społecznych
skrajny indywidualizm (np. autonomia gospodarcza producenta i jego niezależność od państwa)
role państwa:
„stróż nocny” (ochrona własności prywatnej, porządku publicznego, bezpieczeństwa zewnętrznego)
kontrola reguł „uczciwej gry” na wolnym rynku
prawo prowadzenia takich agent gospodarczych, które przerastają możliwości prywatnego kapitału, a których pożyteczność nie może budzić wątpliwości (np. budowa dróg, poczta, kolejnictwo, miejska komunikacja, itd.)
prawa jednostek:
autonomia myśli i sumienia
wolność słowa i druku
prawo do zrzeszania się
prawo do wyboru zawodu
należy pamiętać, że liberalizm nie od początku utożsamiał się z demokratyzmem - rozwijał się on w wielu nurtach
liberalizm był przeciwnikiem państwa absolutnego i policyjnego
rozwijał się w krajach o ugruntowanej pozycji mieszczaństwa, jednakże nie zawsze tak samo (wiązało się to z odmiennymi czynnikami historycznymi poszczególnych państw)
do najwybitniejszych, dziewiętnastowiecznych przedstawicieli liberalizmu należeli:
we Francji: Pierre Paul Royer-Collard, Beniamin Constant, François Chateaubriand
w Anglii: Jeremy Bentham, John Stuart Mill
II Liberalizm. religijny
Narodził się w krajach ogarniętych przez reformację, toteż związek pomiędzy protestantyzmem a liberalizmem był tak silny, że przez długi czas zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy widzieli w nich zjawiska komplementarne lub wręcz identyczne. Od XIX w.
pojęcie liberalizmu protestanckiego nabrało innego, ściśle religijnego znaczenia, jako
synonim liberalnej - tzn. „oczyszczonej” z dogmatów i docierającej do „prostej
ewangelii Jezusa” - teologii i biblistyk. Już w XVIII w. wielu świeckich liberałów porzuciło
teizm rozumiany jako wiara w Boga osobowego, przechodząc na pozycje deizmu, propagującego bezobrzędową i bezdogmatyczną „religię naturalną” oraz „religię człowieka” i „religię
obywatelską”, albo nawet ateizmu. W nurcie liberalizmu zakorzenionego we franc. Oświeceniu szczególnie silny był - bez względu na głoszenie poglądów deistycznych czy ateistycznych - antychrystianizm i antyklerykalizm Pomimo awersji liberałów do katolicyzmu, już w XIX w. rozpoczął się proces absorpcji liberalizmu przez niektóre środowiska katolickie. O liberalizmie katolickim można odtąd mówić w czterech znaczeniach:
1) analogicznej do liberalnej teologii protestanckiej próby „demitologizacji” Ewangelii, relatywizacji dogmatów oraz redukowania wiary do „uczucia religijnego”; prąd ten, pod nazwą modernizmu (A. F. Loisy, G. Tyrell, potępiony przez Piusa X w encyklice Pascendi Dominici gregis (1907), odrodził się w radykalniejszej postaci progresizmu w drugiej poł. XX w.
dążenia do „demokratyzacji” Kościoła
kompromisu z zsekularyzowanym państwem liberalnym na bazie hasła „wolny
Kościół w wolnym państwie” , lub wręcz pełnego i entuzjastycznego przyswojenia przez katolików
„mistyki demokratycznej”
wykazywania zbieżności pomiędzy nauką społeczną Kościoła a zasadami wolnorynkowego kapitalizmu
III liberalizm moralno-obyczajowy:
Ze względu na związek z kalwinizmem etyka wczesnego liberalizmu nosiła silne piętno purytanizmu, czego przedłużeniem w XIX w. była „moralność wiktoriańska”. Już w XVIII w. liberalni zwolennicy „oświecenia szkockiego” wypracowali odmienną - intuicjonistyczną i estetyzującą teorię „zmysłu moralnego” (moralsense).
Z jej głównego założenia, iż zasada moralności jest pokrewna zasadzie piękna, którą stanowi harmonia, Smith wyprowadził słynną koncepcję „niewidzialnej ręki” rynku w gospodarce, spontanicznie wiodącej ku „harmonii egoizmów”. Z kolei Kant swoją metafizykę moralności budował na fundamencie dwóch imperatywów rozumu: kategorycznego, który nakazuje postępować jedynie wg takiej maksymy, co do której można pragnąć, aby stała się prawem powszechnym, oraz praktycznego, który domaga się, by człowieczeństwo, zarówno w osobie czyniącego, jak i w każdej innej osobie - używane było zawsze jako cel, a nigdy jako środek. Przeciwieństwem formalizmu etycznego Kanta była etyka utylitaryzmu, czyniąca miarą moralności użyteczność czynów dla jednostki i (lub) społeczeństwa, a za użyteczne uznająca to, co może przyczynić najwięcej szczęścia. Utylitarystami byli już niektórzy liberałowie oświeceniowi (B. de Mandeville, Th. Paine, B. Franklin), lecz typowym dla l. Stanowiskiem etycznym stał się w XIX w. utylitaryzm. Stało się tak za sprawą myśliciela wyrażającego jego najbardziej radykalną postać, a jednocześnie wyjątkowo wpływowego (jako autora konstytucji i kodeksów zamawianych u niego z trzech kontynentów) - J. Benthama.
Użyteczność definiował on jako zasadę maksymalizacji przyjemności, tożsamej ze szczęściem jak największej liczby ludzi, a minimalizacji przykrości, realizowanej dzięki traktowaniu wszystkich relacji międzyludzkich jako systemu wzajemnie świadczonych usług. Bardziej umiarkowaną wersję utylitaryzmu reprezentowali J. S. Mill oraz inicjator pozytywizmu prawnego J. Austin, natomiast zwalczali utylitaryzm liberałowie kantyści i hegliści (G. De Ruggiero, B. Croce, L. Einaudi), określający „fałszywy” l. utylitarystyczny i hedonistyczny jako „liberyzm” (liberismo). Etykę, w której naczelne miejsce zajmuje „cnota egoizmu”, proponowała A. Rand.
Współcześnie najbardziej rozpowszechnioną, mającą korzenie jeszcze w libertynizmie franc. Oświecenia oraz w amer. pragmatyzmie, postacią l. etyczno-obyczajowego jest relatywistyczny permisywizm, tzn. postawa przyzwolenia na każdy sposób „samorealizacji”, jaki zostanie przez
kogokolwiek ogłoszony.
IV liberalizm gospodarczy:
Liberalizm gospodarczy, liberalizm ekonomiczny, laissez faire, leseferyzm, system poglądów ekonomicznych i oparty na jego zasadach typ polityki gospodarczej, których fundamentem jest całkowita neutralność państwa i innych organizacji gospodarczych i politycznych wobecprzebieguprocesówgospodarczych.
Wychodząc z założenia, że każdy człowiek kieruje się zasadą korzyści materialnej (homo oeconomicus), przedstawiciele liberalizmu gospodarczego głosili konieczność istnienia pełnej swobody działalności podmiotów gospodarczych, która w warunkach wolnej konkurencji i zapewnienia przez państwo nienaruszalności własności prywatnej zapewni szybki rozwój gospodarki.
Doktryna liberalizmu gospodarczego powstała w Anglii na przełomie XVII i XVIII w. Stanowiła element składowy fizjotaryzmu, poglądów klasycznej szkoły angielskiej i kierunku subiektywistycznego. Była realizowana w praktyce do końca lat 20. XX w.
Niemal od początku swego istnienia miała również przeciwników, zwłaszcza wśród ideologów drobnomieszczańskich i klasy robotniczej . Jej popularność została znacznie ograniczona zwłaszcza po kryzysie gospodarczym w latach 1929-1933 i pojawieniu się poglądów głoszących konieczność interwencjonalizmu państwowego. Jej współczesna postać to neoliberalizm.
V rodzaje liberalizmu:
Wyróżniamy kilka rodzajów liberalizmu, które powstawały w różnych okresach historii:
liberalizm polityczny,
liberalizm społeczny,
liberalizm gospodarczy,
Oraz kilka nurtów, które wywodzą się ze źródeł liberalizmu powszechnie pojętego, m.in.:
neoliberalizm,
liberalizm konserwatywny,
liberalizm katolicki,
zielony liberalizm,
libertynizm,
socjalliberalizm,
VI ewolucja historyczna liberalizmu, Geneza liberalizmu
Liberalizm wyrasta z odrzucenia klasycznych założeń polityki.
Niccolo Machiavelli (1469-1527); Włoch, Floreńczyk, filozof, pisarz społeczny, polityczny, historyk i dyplomata florencki. Wyznaje realizm polityczny, uważa, że należy zarzucić pytania o to jak być powinno i stawiać pytania jak jest.
a) właściwe pytanie o człowieka brzmi-jacy ludzie są?
Jak wygląda natura człowieka, czy jesteśmy bardziej skłonni do dobrego czy złego.
b) pytanie o naturę człowieka brzmi-jaki człowiek jest naprawdę?
Tezy: Człowiek jest z gruntu zepsuty, bardziej skłonny do złego niż Dorego. Polityka musi uwzględniać ten fakt.
c) właściwe pytanie o państwo- to nie pytanie jaki ustrój jest doskonały, ale jaki najskuteczniej pozwoli realizować zamierzone cele?
Machiavelli wybiera ustrój rzymski, gdyż zapewniał stabilność rządów, bezpieczeństwo, porządek, gwarantuje swobody obywatelskie.
Celem polityki nie jest realizacja ideału(doskonałego człowieka i państwa) ale dążenie do realizacji interesów, stworzenie państwa, najlepiej zaspokajającego potrzeby, zapewniającego ład, porządek, bezpieczeństwo).
Machiavelli oddziela politykę od filozofii i religii, polityka nie służy dłużej do osiągania celów moralnych.
Kryterium oceny polityki jest skuteczność, a nie sprawiedliwość.
Konsekwencja: Machiavelli, koncentruje się na technikach rządzenia. Jak w danej sytuacji politycznej osiągnąć zamierzone cele? Jak rządzić ludźmi?
Machiavelli jest autorytetem słynnego i kontrowersyjnego traktatu o sprawowaniu władzy pod tytułem El Principe(Książe).
Tomasz Hobbes (1588-1679)- angielski filozof, autor traktatu pt. Lewiatan, w którym dowodzi, że jedynym sposobem uniknięcia zła, jakie spotyka ludzi żyjących w tzw. stanie natury, jest zawarcie umowy przekazującej. Nieograniczoną, absolutną władzę w ręce suwerena. Mówi o polityce w służbie natury człowieka.
a) Naturę człowieka tworzą jego potrzeby i namiętności. Wizja człowieka pragnącego, namiętnego, zachłannego(gorącego).
b) Rozum podpowiada jak te pragnienia i namiętności osiągnąć(zaspokoić).
Cele państwa(polityki): poprzez zgłębienie ludzkiej natury- odkrycie prawdziwych, ponadczasowych pragnień człowieka i ich zaspokojenie. Prawo ma być tak skonstruowane, by jak najlepiej odpowiadać na potrzeby człowieka. Ma służyć jego interesom.
Taką prawdziwą potrzebą człowieka dla realizacji, której stworzył państwo jest poczucie bezpieczeństwa.
Państwo powinno być tak zorganizowane by zabezpieczyć człowieka przed innymi ludźmi, pozwolić mu w spokoju realizować jego interesy.
Hobbes jest zwolennikiem autorytaryzmu.
Liberalizm Klasyczny
John Locke (1632-1704)-ojciec liberalizmu. Locke za Machiavellim i Hobbesem uznaje, że polityka ma służyć osiąganiu celów realnych.
Jaka jest natura człowieka?
Człowiek rodzi się z pewnymi właściwościami(skłonnościami). Prawem jego natury jest strach o własne życie, chęć bycia wolnym i dążenie do posiadania mienia. W sposób naturalny będzie powyższych praw bronił.
Stąd Locke wywodzi naturalne prawa człowieka:
-prawo do życia
-prawo do wolności
-prawo do własności
-prawo od obrony powyższych praw
Stan natury: wszyscy jesteśmy:
-wolni(możemy robić co chcemy)
-równi(każdy ma do tego prawo)
Jak żyć podpowiada rozum:
-nie szkodź innym
-respektuj ich naturalne prawa
Efekt: stan natury winien być, zasadniczo jest stanem wolności i pomyślności
Ale: ten stan rzeczy jest niebezpieczny, gdyż nie możemy być pewni swych praw
Wniosek: życie w stanie natury choć zasadniczo szczęśliwe, jest życiem w „ustawicznym niebezpieczeństwie”.
Naturalne ludzkie skłonności będące podstawą ludzkiej egzystencji mogą dla człowieka być niebezpieczne.
Rozum podpowiada:
-lepiej precyzyjnie określić co komu wolno
-lepiej by ktoś obiektywnie wymieniał sprawiedliwość
Ludzie zatem organizują się tworząc tym samym społeczeństwo. Społeczeństwo z kolei wytwarza władz, czyli zadaniem władzy(państwa) jest ochrona praw natury.
Wnioski:
-człowiek i jego natura są pierwotne-państwo jest wtórne(w stosunku do człowieka)
-człowiek posiada prawa. Z natury nie są one nadawane przez państwo
-państwo powstało, bo jest to dla ludzi korzystne(ludzie uznali za rozsądne by tworzyć państwo)
-państwo służy do zabezpieczenia naturalnych praw człowieka.
Zakres uprawnień władzy(wg. Locke):
-wydawanie ustaw z sankcjami za naruszenie praw naturalnych, w tym i kary śmierci-władza ustawodawcza.
-użycie siły społeczności do wykonywania tych praw-władza wykonawcza
-używanie siły przeciwko zagrożeniu z zewnątrz-władza federacyjna
Ważne: władza polityczna jest tylko jedną z użytecznych instytucji wytworzonych i funkcjonujących dla dobra ludzi w wolnym społeczeństwie
-są też inne(np. gminy religijne, korporacje uniwersyteckie, spółki handlowe).
-mają one inne cele niż władza i są od władzy niezależne
Uwaga! Władza Polityczna jest niebezpieczna-dysponuje wszak siłą, środkami przymusu.
Stąd pomysł: władze należy odpowiednio podzielić. Najważniejsze jest oddzielenie funkcji prawodawczej od wykonawczej- „tylko ten podział zapewni obywatelom wolność, państwu praworządność, a organom skuteczność działania”.
John Locke stał się ojcem koncepcji podziału władzy.
Adam Smith (1723-1790) Szkot, liberalizm ekonomiczny.
Wizja człowieka:
Homo Economicus- człowiek to istota kierująca się interesem, indywidualnym poczuciem własnego interesu znajdującego się w świecie.
Wizja gospodarki:
-bogactwo narodu powstaje na wolnym rynku
-zapewnienie wolności gospodarczej jest aksjomatem dobrobytu
-sprzeczności między interesem jednostki a interesem ogółu rozwiązuje „niewidzialna ręka rynku”.
Wizja państwa i władzy:
-stanowią one konsekwencje spontanicznego rozwoju stosunków międzyludzkich
-państwo miało usankcjonować porządek społeczny(chronić własność i stosunki między ludźmi, gwarantować bezpieczeństwo).
Państwo a gospodarka:
-zadaniem państwa jest ochrona wolnego rynku
Interwencja w gospodarkę:
-jedynie utrzymywanie urządzeń i instytucji publicznych, prowadzenie robót publicznych w dziedzinach, w których zbyt małe dochody powodują, że zaangażowanie prywatnych przedsiębiorców jest nieopłacalne
-państwo ma być „tanie”- wielkość rządu winna być dostosowana do zamożności obywateli- „najlepszy podatek, to ten którego w ogóle nie pobrano”.