Miłość w literaturze jako przeżycia osobiste lub uwikłane w sprawy ogółu.
Miłość towarzyszyła bohaterom literackim każdej epoki. W klimacie tocentryzmu średniowiecznego kierowała myśli człowieka ku Bogu. Stała się motywacją działania ascetycznego. Jednostka ludzka uzewnętrzniała swoje uczucia rezygnując z majątku i wygód życia. Pragnęła żebraczym postępowaniem zasłużyć na zbawienie wieczne. Przykładem jest Aleksy ("Legenda o św. Aleksym"), który opuścił Tonę, wyrzekł się tytułu książęcego i cierpliwie znosił głód, modląc się i chwaląc imię Boga. W ten sposób zasłużył na aureolę świętości i pośmiertne sycie w niebie.
W atmosferze kultury rycerskiej rozwinęła się miłość dworska. Wyrazem uwielbienia kobiety stała się liryka miłosna, prezentująca wzór idealny, będącej uosobiniem wszelkich cnót damy, a także miejsce eposu rycerskiego zajął romans, poemat miłosny, którego bohaterem stał się rycerz-dworzanin ("Tristan i Izolda"). Idealny kochanek opiekował się damą serca, wiernie jej służył i wyrażał uczucia wierności i stałości w miłości.
W "Pieśni o Rolandzie" oprócz miłości do ukochanej kobiety widoczna jest miłość do ojczyzny - "słodkiej Francji" i przyjaciół. Hrabia Roland wykazał bezmiar poświęcenia i dla ojczyzny oddał życie. W chwili śmierci polecał Bogu poległych towarzyszy broni, szczególnie Oliwiera, swój kraj i króla, Karola Wielkiego - patriotyzm wypełnił więc serce rycerza w stopniu większym niż miłość do Boga.
Świadoma miłość do kraju stała się nadrzędną cechą twórczości przedstawicieli renesansu: Modrzewskiego, Reja i Kochanowskiego. Wzywają oni do obrony granic, do przyjęcia postawy obywatelskiej i pracy na rzecz ogółu.
Charakterystyczna jest w XVI wieku miłość do człowieka wyrażającego się troską o jego wszechstronny rozwój. Poeci podawali recepty na życie, np. Kochanowski w pieśni "Miło szaleć" proponuje przyjęcie postawy epikurejskiej lub horacjańskiej, a w utworze "Nie porzucaj nadzieje" pisze o zaletach postawy stoickiej polegajacej na zachowaniu umiaru, równowagi duchowej i spokoju. Słowa: "Nie porzucaj nadzieje jakoć się kolwiek dzieje" mogą stać się dewizą życiową człowieka każdej epoki.
Uczucie miłości do kobiety stało się tematem wielu pieśni i fraszek. Dla Kochanowskiego miłość to świat cudów i kontrastów: euforii i rozpaczy, pożądania i szacunku, bliskości i oddalenia, blasku i ciemności, ognia i lodu. Przed miłością nie sposób jest się obronić: "Próżno uciec, próżno się przed miłością schronić / Bo jako lotny nie ma pieszego dogonić" - miłość jest uczuciem ludzkim i potrzebnym. We fraszce "Do Magdaleny" zwraca uwagę na urodę kobiety: "złote włosy powiewne", "oczy gwiazdom równe". Zawarte komplementy sąsiadują z żartami odsłaniającymi atmosferę dworskich flirtów i miłostek.
Autor podkreśla, że kobieta jest ozdobą towarzystwa, pochwala zabawę, przyjaźń, wspólne rozmowy ("Do Hanny"), ale przede wszystkim docenia miłość bezinteresowną, szczerą i odwzajemnioną ("Miłość", "O miłości").
Natomiast miłość do Boga ma odmienny charakter niż w średniowieczu. Teksty religijne np. "Czego chcesz od nas Panie" - nie nawołują do ascezy, lecz zwracają uwagę na szczęście człowieka w otaczającym go świecie ziemskim. Zwracają uwagę na harmonię panującą we wszechświecie, na piękno przyrody i głoszą afirmację życia doczesnego. Miłość do Boga wyraża się w dostrzeganiu piękna w tym, co stworzył "Pan niebios".
Natomiast w sonetach Mikołaja Sępa Szarzyńskiego odnajdujemy różne uczucia wskazujące na rozdwojenie natury ludzkiej. Człowiek pragnie korzystać z uciech świata, ale są to "nietrwałe miłości rzeczy świata tego" - szuka więc wartości ponadczasowych, trwałych, które zapewnią spokój wewnętrzny.
W świecie baroku, pełnym kontrastów i chaosu uczucie miłości jest również pełne sprzeczności. W utworach Morsztyna kobieta uległa i radosna przypomina anioła, a zbuntowana i nadąsana staje się potworem ("Niestatek" ).
W sztucznym świecie kultury jedynym autentycznym doświadczeniem jest miłość, pozbawiona jednak filozoficznej głębi, jaką nadawał jej renesans. Uczucie, o którym pisze Morsztyn, jest na wskroś zmysłowe. W dwóch sonetach zatytułowanych "Cuda miłości" poeta bawi się paradoksami. Raz będzie to sprzeczność między żarłocznym pożądaniem miłości a nienasyconym głodem, który cierpi nieszczęśliwy kochanek; innym znów razem kontrast między ogniem pragnienia a strumieniami łez wylewanymi przez zakochanego. Miłosne wiersze Jana Andrzeja Morsztyna są chłodne i wyra
chowane. Brak w nich jakiejkolwiek spontaniczności uczuć. Wszystko jest udane, odegrane, wyreżyserowane. Miłość staje się grą, która przesłania pustkę życia. Z pozornie błahych erotyków Morsztyna przebija bowiem lęk przed nicością. Poeta często kojarzy miłość ze śmiercią i cierpieniem (np. "Do trupa"). W jego poetyckim świecie nie ma właściwie miejsca dla Boga - modli się bowiem marinistycznymi paradoksami, tymi samymi, które służyły mu do opisu cierpień miłosnych. Morsztyn upaja się dworską maskaradą miłości.
W tym czasie miłość staje się przedmiotem zabawy literackiej, ale i wyrazem prawdziwych przeżyć osobistych (np. "Listy Sobieskiego do Marysieńki" ).
Miłość jako przeżycia osobiste wystąpiły w twórczości sentymentalnej Franciszka Karpińskiego ("Laura i Filon"), którego nazwano "poetą serca". Szczególne miejsce zajmuje miłość w okresie romantyzmu, gdyż bohaterem literackim staje się jednostka bardzo wrażiwa, wyróżniająca się wielkością uczucia. Werteryzm wskazuje na miłość nieszczęśliwą, spowodowaną nierównością społeczną i doprowadzającą bohatera do samobójczej śmierci ("Cierpienia młodego Wertera"). Miłość bohatera bajronicznego staje się motywacją zemsty osobistej ("Giaur").
Poeci romantyczni przedstawiali kobiety adorowane, otaczane czcią i uwielbieniem. Uważali związek dwóch kochających się istot za nierozerwalny, spojony miłością i przeznaczeniem - związek wieczny, którego śmierć nie może zniszczyć ("IV cz. Dziadów").
Miłość w okresie romantycznym jest też uwikłana w sprawy ogółu. Sytuacja polityczna kraju zmusza patriotów do rezygnacji ze szczęścia osobistego i wykazania się miłością do kraju i własnego narodu. Konrad Wallenrod "szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie" - postanowił więc
zrezygnować z życia rodzinnego, opuścić ukochaną Aldonę, by ratować ciągle nękaną przez Krzyżaków ojczyznę. Miłość do kraju jest tak wielka, że podejmuje sposób walki kontrastujący z jego zasadami etycznymi: "Stokroć przeklęta godzina, w której od wrogów zmuszony chwycę się tego sposobu". Podstępny sposób działania pomógł w realizacji nadrzędnego celu. Tagiczny bohater zniszczył potęgę Zakonu, ale nie mógł pogodzić się z faktem, że jego miłość osobista i rodzinna została uwikłana w sprawy ogółu.
Z uczuć osobistych rezygnuje też bohater III cz. "Dziadów" Adama Mickiewicza, świadczy o tym przemiana duchowa Gustawa w Konrada. Nie chce rozmyślać o swojej nieszczęśliwej miłości, ale pragnie być bojownikiem sprawy narodowej. Uczucie patriotyczne staje się wartością nadrzędną: "Ja kocham cały naród / Objąłem w ramiona jego przeszłe i przyszłe pokolenia / Nazywam się Mili,jon i cierpię za milijony". Konrad przyjął więc postawę prometejską i czuł się odpowiedzialny za losy Polski. Bunt przeciwko Bogu również jest wyrazem jego uczuć patriotycznych, pragnął bowiem mieć władzę ("rząd dusz"), by uszczęśliwić naród. Miłość do ojczyzny pomogła Konradowi znosić ciężkie warunki więzienne (scena I-III cz. "Dziadów") i deportację (scena IX). Bohater ma wiele elementów autobiograficznych, gdyż Mickiewicz jako student był aresztowany i wywieziony w głąb Rosji. Będąc na emigracji w Paryżu tęsknił "do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych, szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych" ("Pan Tadeusz" ).
Miłość Jacka Soplicy również była uwikłana w sprawy ojczyzny. Nie mógł poślubić Ewy Horeszkówny, ponieważ jej ojciec, dumny magnat, wzgardził uczuciem szlachcica. Jacka Soplicę po zabiciu Stolnika nazwano zdrajcą (Horeszko był bowiem stronnikiem Konstytucji 3 maja) i posądzono o zmowę z Moskalami. Bohater postanowił udowodnić, że kocha ojczyznę nade wszytko. Walczył z legionistami polskimi u boku Napoleona na wielu frontach, później wrócił. do kraju jako ksiądz Robak i pełnił funkcję emisariusza, wzniecał potajemnie powstanie i marzył o wyzwoleniu kraju spod zaboru rosyjskiego w 1812 r. Śmierć bohatera wyprzedziła wydarzenia historyczne, ale zasługi stały się podstawą jego rehabilitacji i odznaczenia Krzyżem walecznych.
Postawa Kordiana z dramatu Juliusza Słowackiego również wskazuje na uwikłanie przeżyć osbbistych w sprawy ogółu. Bohater zatopiony w swoich marzeniach kocha bez wzajemności starszą od siebie Laurę, a przygoda z Wiolettą upewnia go w przekonaniu, że nie ma miłości bezinteresownej. Po konfrontacji marzeń z rzeczywistością dokonuje się w nim przemiana duchowa, odnajduje cel życia w poświęceniu się dla ojczyzny. Staje się spiskowcem i "narodowi swojemu zapisuje życie i krew i tron do rozrządzenia próżny" (scena w podziemiu katedry). Miłość do ojczyzny budzi jego aktywność i pragnienie zniszczenia wroga.
W okresie pozytywizmu miłość wiąże się z realiami życia, z koniecznością realizacji "pracy u podstaw" i "pracy organicznej", w Młodej Polsce wymownym przykładem miłości uwikłanej w sprawy ogółu jest tragizm Tomasza Judyma z "Ludzi bezdomnych" Stefana Żeromskiego. Rezygnuje z miłości do Joasi Podborskiej, ze szczęścia osobistego i rodzinnego, żeby całkowicie poświęcić się idei niesienia pomocy ludziom żyjącym w nędzy.
Jako jednostka wrażliwa na krzywdę drugiego człowieka pragnie pracować na rzecz bezdomnych, chociaż wie, że jego marzenia nie ziszczą się. Wyrazem tragizmu, rozterki wewnętrznej jest symboliczna "rozdarta sosna".
W każdej epoce literackiej można odnaleźć bohaterów, których miłość osobista jest uwikłana w sprawy ogółu: Dowodzi tego m.in. los Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Uczucia miłosne wyraził w subtelnych lirykach skierowanych do młodziutkiej żony. Na tle nocy okupacyjnej jego poezja przynosi poczucie oczyszczenia i wiary. Niestety nie mógł cieszyć się szczęściem osobistym, wykazał się zrozumieniem chwili historycznej, która łączyła się z koniecznością wyboru między stanowiskiem artysty, uczuciami osobistymi a obowiązkiem narodowym. Jako żołnierz "czasu kurz - łamanych czaszek trzask" ("Ten czas") wykazał się patriotyzmem, wziął udział w powstaniu warszawskim i zginął 4 sierpnia 1944 roku.
Baczyński w swojej twórczości pisze o tym okrutnym świecie ("Pokolenie", "Historia"), ale pokazuje też, jak można od tego przerażąjcego świata uciec w czas dzieciństwa ("Z głową na karabinie"), marzeń i miłości ("Biała magia" ).
Kazimierz Wyka napisał, że Baczyński to "poeta, który nie uchylił się przed najwyższą dla ojczyzny ofiarą, ofiarą ze swego życia, ale też jako i artysta, który nie uchybił talentowi twórczemu jaki do spełnienia został mu przekazany".
Nawiązując do tematu pracy należy stwierdzić, że literatura często ukazuje miłość jako przeżycia osobiste i uwikłane w sprawy ogółu: "O Barbaro, o Barbaro, w ogień śmiało z nami idź, bo wesoło z naszą wiarą nawet nosem w piachu ryć" (Baczyński).