dr Rafał Szczepaniak
Upadłość przedsiębiorcy i postępowanie naprawcze
1. Istota i podstawy wszczęcia postępowania upadłościowego
Postępowanie upadłościowe zostało uregulowane w ustawie z 28 lutego 2003 r. (weszła w życie 1 października 2003 r.) pt. Prawo upadłościowe i naprawcze, która zastąpiła rozporządzenie Prezydenta RP z 24 października 1934 r. pt. Prawo upadłościowe. Postępowanie to możemy uznać za rodzaj sądowego postępowania egzekucyjnego. Jego celem jest przede wszystkim ochrona interesów wierzycieli upadłego, zaś w dalszej kolejności także samego upadłego.
Za upadłego w rozumieniu prawa polskiego może być uznany tylko przedsiębiorca. Prawo upadłościowe wskazuje tzw. podstawy (przyczyny, powody) ogłoszenia upadłości. Mianowicie za upadłego będzie uznany przedsiębiorca, który stał się niewypłacalny. Dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań. Sąd może jednak oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań nie przekracza trzech miesięcy, a suma niewykonanych zobowiązań nie przekracza 10 % wartości bilansowej przedsiębiorstwa dłużnika. Krótkotrwałe zaprzestanie płacenia długów wskutek przejściowych trudności nie jest więc podstawą ogłoszenia upadłości. Ponadto za upadłego mogą być uznani także przedsiębiorca będący osobami prawnymi oraz przedsiębiorca będący jednostką organizacyjną nie posiadającą osobowości prawnej w przypadku, gdy ich majątek nie wystarcza na zaspokojenie długów.
Należy także wskazać negatywną podstawę ogłoszenia upadłości dłużnika. Mianowicie sąd oddali wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli majątek dłużnika oczywiście nie wystarcza nawet za zaspokojeni kosztów postępowania.
Ogłoszenie upadłości ma sens zasadniczo wtedy, gdy dłużnik ma więcej niż jednego wierzyciela. Postępowanie upadłościowe jest wszczynane bowiem głównie po to, by zabezpieczyć sprawiedliwy (czytaj zgodny z prawem) podział między wierzycieli majątku pozostałego po upadłym.
Ustawodawca wyłącza wyraźnie możliwość ogłoszenia upadłości niektórych podmiotów, takich jak :
państwowe i komunalne jednostki organizacyjne, za których zobowiązania ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego,
Kasy Chorych,
Mennica Państwowa,
Państwowa Wytwórnia Papierów Wartościowych.
Ponadto nie można ogłosić upadłości takich podmiotów jak :
instytucje i organizacje utworzone w drodze ustawy,
uczelnie,
osoby fizyczne prowadzące gospodarstwo rolne,
publiczne samodzielne zakłady opieki zdrowotnej.
Rodzaje upadłości
Obecnie ustawodawca przewiduje dwa alternatywne tryby postępowania upadłościowego :
postępowanie upadłościowe obejmujące likwidację majątku dłużnika i
postępowanie upadłościowe z możliwością zawarcia układu z wierzycielami.
Sąd na każdym etapie postępowania w drodze postanowienia może dokonać konwersji jednego trybu w drugi.
2. Skutki ogłoszenia upadłości
Ogłoszenie upadłości rodzi szereg konsekwencji o charakterze procesowym jak i materialnoprawnym. Dlatego też niekiedy wyróżnia się prawo o postępowaniu upadłościowym i prawo upadłościowe materialne. O niektórych konsekwencjach ogłoszenia upadłości była już mowa.
3. Skutki ogłoszenia upadłości co do zarządu i rozporządzania majątkiem upadłego.
Od momentu ogłoszenia upadłości majątek dłużnika nazywamy masą upadłości. Upadły nie przestaje być właścicielem tego majątku. Traci jednak możliwość zarządzania i rozporządzania nim. Jest zobowiązany wydać syndykowi cały swój majątek nie wyłączony z masy upadłości.
Ważniejsze skutki ogłoszenia upadłości co do zobowiązań upadłego.
zobowiązania pieniężne upadłego, których termin płatności jeszcze nie nastąpił, stają się wymagalne z dniem ogłoszenia upadłości,
zobowiązania majątkowe niepieniężne zamieniają się z dniem ogłoszenia upadłości na pieniężne i z tym dniem stają się wymagalne,
odsetki od wierzytelności, przypadających od upadłego, nie biegną w stosunku do masy od daty ogłoszenia upadłości (nie dotyczy to odsetek od wierzytelności, zabezpieczonych hipoteką, w rejestrze, zastawem lub prawem zatrzymania, jednak odsetki te mogą być zaspokojone tylko z przedmiotu zabezpieczenia),
potrącenie długu upadłego z długiem wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli oba długi istniały w czasie ogłoszenia upadłości, chociażby \termin wymagalności jednego z nich jeszcze nie nastąpił,
masa upadłości nie jest związana ofertą upadłego, o której przyjęciu przez stronę drugą upadły nie otrzymał zawiadomienia przed ogłoszeniem upadłości,
jeżeli umowa wzajemna w czasie ogłoszenia upadłości nie była wykonana ani przez upadłego, ani przez stronę drugą albo była wykonana tylko w części, syndyk może wykonać umowę i żądać od drugiej strony wykonania, bądź od umowy odstąpić.
Skutki procesowe ogłoszenia upadłości :
postępowanie dotyczące mienia wchodzącego w skład masy upadłości może być wszczęte i dalej prowadzone jedynie przez syndyka lub przeciwko niemu,
mienie, o które toczy się sprawa, będzie uznane za wyłączone z masy upadłości, jeżeli syndyk oświadczy, iż nie weźmie udziału w sprawie zamiast upadłego,
postępowanie w sprawie, wszczętej przeciwko upadłemu przed ogłoszeniem upadłości o wierzytelność, która uległa zgłoszeniu do masy upadłości, może być podjęte przeciwko syndykowi, jednak tylko w tym przypadku, gdy w postępowaniu upadłościowym sędzia-komisarz nie uznał wierzytelności, albo gdy na skutek sprzeciwu sąd odmówił uznania,
postępowanie egzekucyjne, wszczęte przed ogłoszeniem upadłości przeciwko upadłemu w poszukiwaniu jego długu osobistego, będzie zawieszone z ogłoszeniem upadłości. Będzie ono umorzone z mocy prawa po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Sumy uzyskane w zawieszonym postępowaniu egzekucyjnym, a jeszcze nie wydane, są przelewane do masy upadłości.
4. Uczestnicy postępowania upadłościowego
Sędzia komisarz
Sędzia-komisarz jest jednym z członków trzyosobowego składu orzekającego sądu, który wydał postanowienie o ogłoszeniu upadłości. Do jego zadań należy kierowanie tokiem postępowania, sprawowanie nadzoru nad czynnościami syndyka oraz oznaczenie czynności, których syndykowi nie wolno wykonywać bez szczególnego jego zezwolenia albo bez zgody rady wierzycieli. Można do niego składać skargi na czynności komornika.
Rada i zgromadzenie wierzycieli
W postępowaniu upadłościowym może wystąpić także rada wierzycieli oraz zgromadzenie wierzycieli. Są to ciała, których zadaniem jest przede wszystkim ochrona interesów wierzycieli w postępowaniu upadłościowym. Rada składa się z trzech lub pięciu członków oraz jednego lub dwóch zastępców, wyznaczonych przez sędziego-komisarza. Sędzia-komisarz może również odwołać członków rady, jeżeli nie pełnią należycie obowiązków i na ich miejsce wyznaczyć innych. Członkiem rady może być wierzyciel, którego wierzytelność została uznana lub uprawdopodobniona.
Sędzia-komisarz ustanawia radę, jeżeli uzna to za potrzebne. Ponadto na wniosek wierzycieli, mających przynajmniej piątą część ogólnej sumy wierzytelności, które zostały uznane lub uprawdopodobnione, sędzia komisarz jest obowiązany ustanowić radę wierzycieli. Wierzyciele reprezentujący wskazaną wyżej sumę wierzytelności mogą także zgłosić wniosek o zmianę składu rady wierzycieli. Sędzia-komisarz zobowiązany jest uwzględnić wniosek, jeżeli zażąda tego zgromadzenie wspólników większością przynajmniej czterech piątych sumy wierzytelności uznanych lub uprawdopodobnionych.
Do zadań rady należy :
służenie pomocą syndykowi,
kontrola jego czynności,
badanie stanu funduszów masy,
udzielenie zezwolenia na czynności, które mogą być dokonywane tylko za zezwoleniem rady (patrz przykłady takich czynności wskazane niżej),
opiniowanie kwestii wskazanych przez syndyka.
Sędzia-komisarz zwołuje zgromadzenie wierzycieli :
w przypadkach gdy według prawa wymagana jest uchwała zgromadzenia (np. dla zawarcia układu z upadłym),
na wniosek przynajmniej dwóch wierzycieli, mających łącznie nie mniej niż trzecią część ogólnej sumy uznanych wierzytelności,
w innych przypadkach, gdy uzna to za potrzebne.
W zgromadzeniu mają prawo uczestniczyć z prawem głosowania wierzyciele, których wierzytelności zostały uznane.
Syndyk
Syndyk jest osobą fizyczną posiadającą licencję do wykonywania tych czynności. Czynności syndyka mogą też wykonywać spółki, których wspólnicy (w spółkach osobowych) lub członkowie zarządu ( w spółkach kapitałowych) posiadają licencję. . Obejmuje z mocy prawa majątek upadłego, zarządza tym majątkiem i przeprowadza jego likwidację.
Syndyk jest zobowiązany w szczególności :
składać sędziemu-komisarzowi w terminach przez niego wyznaczonych, przynajmniej co trzy miesiące, sprawozdanie ze swoich czynności oraz należycie uzasadnione sprawozdanie rachunkowe,
w najkrótszym czasie, nie dłużej niż w terminie miesiąca od jego wyznaczenia, sporządzić inwentarz majątku masy upadłości i dokonać jego oszacowania,
sporządzić bilansu masy upadłości lub sprostować bilans złożony przez upadłego,
spieniężyć majątek wchodzący w skład masy upadłości (likwidacja tego majątku),
sporządzić projekt listy wierzytelności,
sporządzić plan podziału pieniędzy uzyskanych ze sprzedaży składników masy upadłości.
Jeżeli syndyk nie wypełnia właściwie swoich obowiązków, sąd może go odwołać i wyznaczyć innego syndyka
Syndyk a także zarządca odrębnego majątku mają prawo do wynagrodzenia za swoją pracę oraz do zwrotu uzasadnionych wydatków, które wyłożyli z powodu swoich czynności. Wysokość wynagrodzenia ustala sąd stosownie do zakresu i trudności wykonywanych przez nich czynności.
Syndyk odpowiada za szkodę wyrządzoną wierzycielom i upadłemu niesumiennym pełnieniem swych obowiązków.
W przypadku ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu zarząd nad masą upadłościową zasadniczo sprawuje zarządca wyznaczony przez sąd. Sąd może jednak pozostawić zarząd w rękach dłużnika. Bez zgody nadzorcy sądowego nie może on jednak dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu.
5. Przebieg postępowania upadłościowego
Upadłość ogłasza postanowieniem sąd rejonowy-sąd gospodarczy właściwy ze względu na miejsce zakładu głównego przedsiębiorstwa dłużnika. Orzeczenie to zapada wyłącznie na wniosek. Zasadą jest, że dłużnik lub jego reprezentant są zobowiązani złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości w terminie dwóch tygodni od dnia wystąpienia wskazanych wyżej podstaw uznania za upadłego. Na dłużniku oraz jego reprezentantach ciąży odpowiedzialność odszkodowawcza wobec wierzycieli za niedopełnienie tego obowiązku. Ponadto ustawodawca wprowadził sankcję karną za jego niedopełnienie. Mianowicie, dłużnikowi i jego reprezentantom grozi wtedy kara w postaci pozbawienia na okres od dwóch do pięciu lat prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji reprezentanta lub pełnomocnika przedsiębiorcy, członka rady nadzorczej i komisji rewizyjnej w spółce z o.o., w spółce akcyjnej lub spółdzielni.
Z wnioskiem takim mają prawo wystąpić również wierzyciele dłużnika.
Sąd wydając orzeczenie uwzględnia sytuację finansową przedsiębiorcy istniejącą w momencie orzekania, a nie w momencie składania wniosku. Jeżeli sąd uzna, że w momencie orzekania nie zachodzą już podstawy ogłoszenia upadłości oddali złożony wniosek.
Treść postanowienia o ogłoszeniu upadłości zawiera :
wskazanie imienia i nazwiska lub firmy, miejsca zamieszkania lub siedziby upadłego,
wezwanie wierzycieli upadłego, aby zgłosili swe wierzytelności w oznaczonym terminie,
wyznaczenie sędziego-komisarza oraz syndyka upadłości.
Postanowienie to musi zostać ogłoszone w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz lokalnej prasie. Umożliwi to wierzycielom upadłego uzyskanie wiadomości o wszczęciu postępowania.
Od momentu wydania tego postanowienia dłużnika można nazywać upadłym.
W skład masy upadłości nie wchodzi cały majątek upadłego. Nie wlicza się tu np. dla uszanowania zasady minimum egzystencji majątku niezbędnego do utrzymania upadłego oraz będących na jego utrzymaniu członków rodziny. W skład masy upadłości nie wchodzi także majątek upadłego znajdujący się za granicą ze względu na to, iż poza granice RP nie rozciąga się jurysdykcja sądów polskich.
Wierzyciel w terminie wskazanym w postanowieniu powinien zgłosić do sędziego komisarza swoją wierzytelność. Zgłoszenie powinno być dokonane na piśmie. Do zgłoszenia wierzyciel zobowiązany jest dołączyć w oryginale lub uwierzytelnionym odpisie dokumenty poświadczające istnienie wierzytelności.
Wierzyciel, który zgłosił swoją wierzytelność po tym terminie również będzie brał udział w postępowaniu upadłościowym. Jednak czynności dokonane wcześniej są skuteczne względem niego, a więc jego wierzytelność będzie uwzględniana tylko w odniesieniu do tych podziałów pieniędzy uzyskanych ze sprzedaży składników masy upadłości, które będą miały miejsce po zgłoszeniu.
Syndyk powinien dążyć do sprzedania, o ile to możliwe, przedsiębiorstwa upadłego jako całość. Ustawodawca uważa bowiem, że przedsiębiorstwo jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych służących do prowadzenia działalności gospodarczej z reguły ma większą wartość niż jego poszczególne składniki. Ustawodawca wyjaśnia ponadto, że nabywca przedsiębiorstwa nie odpowiada za długi upadłego. Jeżeli sprzedaż całego przedsiębiorstwa nie będzie możliwa, syndyk sprzedaje poszczególne składniki tego przedsiębiorstwa. Zasadą jest, że nieruchomości syndyk sprzedaje w drodze licytacji publicznej, chyba że rada wierzycieli wyrazi zgodę na sprzedaż z wolnej ręki. Także ruchomości zasadniczo powinny być sprzedane w drodze licytacji publicznej, chyba że sędzia-komisarz wyrazi zgodę na sprzedaż z wolnej ręki. Syndyk w zasadzie nie jest powołany do dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa upadłego. Dlatego też ustawodawca wymaga, by na prowadzenie przedsiębiorstwa upadłego dłużej niż w ciągu trzech miesięcy od daty ogłoszenia upadłości oraz na wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo nieruchomości, przeznaczonej do jego prowadzenia syndyk uzyskał zezwolenie sądu.
Syndyk jest zobowiązany sporządzić projekt listy wierzytelności po upływie terminu do zgłaszania wierzytelności. Projekt następnie musi zostać zatwierdzony przez sędziego-komisarza. Sędzia-komisarz może odmówić uznania niektórych lub wszystkich wierzytelności wymienionych w projekcie listy wierzytelności. Odmowa uznania oznacza, że wierzyciel nie będzie uwzględniony przy podziale funduszy masy upadłości. Dlatego też ustawodawca, chcąc umożliwić ochronę wierzycielom przed błędami czy bezprawiem sędziego-komisarza przyznał im prawo złożenia sprzeciwu do sądu na jego postanowienie o odmowie uznania wierzytelności.
Po ustaleniu przez sędziego-komisarza listy wierzytelności może dojść do zawarcia układu upadłego z wierzycielami. W tym czasie bowiem wiadomo już ilu jest wierzycieli, a także do której kategorii według kolejności zaspokojenia należą uznane wierzytelności. Wiadomo także jaki jest stan masy upadłości, gdyż syndyk dokonał jego oszacowania i sporządził bilans. Na podstawie tej wiedzy zarówno wierzyciele jak i upadły mogą dojść do wniosku, iż likwidacja przedsiębiorstwa upadłego może nie być racjonalnym rozwiązaniem, bo i tak wierzyciele nie uzyskają nawet w części zaspokojenia swych roszczeń. Być może korzystniejsze jest więc umożliwienie upadłemu dalszego prowadzenia działalności gospodarczej by w przyszłości mógł spłacić swoje długi. Dlatego też sąd zawsze może zmienić tryb na postępowanie upadłościowe z możliwością zawarcia układu.
Układ może polegać na :
odroczeniu spłaty długów,
rozłożeniu spłaty długów na raty,
zmniejszeniu sumy długów,
zmniejszeniu sumy długów przy jednoczesnym rozłożeniu na raty zmniejszonej sumy.
Układ jest dopuszczalny tylko wtedy, gdy zapewnione jest zaspokojenie wierzycieli uprzywilejowanych i wierzycieli masy upadłości, chyba że zgodzą się oni na zawarcie układu.
Z formalnym wnioskiem zwanym podaniem o dopuszczenie do zawarcia układu może wystąpić tylko upadły. W podaniu powinny być zawarte propozycje układowe. Podanie to rozpatruje sędzia-komisarz. Jeżeli sędzia-komisarz dopuści do zawarcia układu, wyznaczy termin zgromadzenia wierzycieli. Celem zgromadzenia jest analiza propozycji układowych i podjęcie rozstrzygnięcia. Układ będzie przyjęty, jeżeli wypowie się za nim większość głosujących wierzycieli, mających łącznie nie mniej, niż dwie trzecie ogólnej sumy wierzytelności.
Układ przyjęty przez zgromadzenie wierzycieli musi być następnie zatwierdzony przez sąd. Sąd odmawia zatwierdzenia układu :
jeżeli układ był niedopuszczalny w świetle przepisów prawa,
jeżeli zwołanie zgromadzenia wierzycieli lub głosowanie odbyło się wbrew przepisom prawa, o ile uchybienia mogły mieć istotny wpływ na wynik głosowania,
jeżeli układ sprzeciwia się dobrym obyczajom lub porządkowi publicznemu.
Ponadto, aczkolwiek wierzyciele przegłosowani muszą co do zasady pogodzić się ze stanowiskiem większości, to jednak jeżeli warunki układu są zbyt krzywdzące dla wierzycieli, którzy głosowali przeciwko układowi, sąd może na skutek zarzutów choćby jednego z tych wierzycieli odmówić zatwierdzenia układu.
Po zatwierdzeniu układu przez sąd upadły odzyskuje możność zarządzania i rozporządzania majątkiem o tyle, o ile układ nie przewiduje ograniczeń.
Jeżeli upadły nie wykona zobowiązań wynikających z układu, sąd na wniosek wierzyciela, po przeprowadzeniu rozprawy może uchylić układ. Skutkiem tego postanowienia sądu będzie z reguły wznowienie postępowania upadłościowego.
Jeżeli nie doszło do układu następuje podział funduszów masy. Należy zauważyć, że w ramach postępowania upadłościowego może mieć miejsce więcej podziałów ze względu na sukcesywną likwidację majątku upadłego. Podział następuje według sporządzonego przez syndyka i zatwierdzonego przez
sędziego komisarza planu podziału. Wierzyciele mają prawo wnieść zarzuty do sędziego-komisarza na sporządzony przez syndyka plan podziału.
W postępowaniu upadłościowym wszystkie wierzytelności nie są traktowane jednakowo. Są one pogrupowane w kategorie określające o kolejności zaspokojenia roszczeń. Wierzytelności z niższej kategorii nie mogą być zaspokojone, dopóki wierzytelności z kategorii wyższej nie zostały w całości zaspokojone. Jeżeli natomiast majątek nie wystarczy na pokrycie w całości wszystkich należności tej samej kategorii, należności te będą zaspokojone w stosunku do wysokości każdej z nich. W pierwszej kolejności zaspokajane są m.in. koszty postępowania upadłościowego, roszczenia pracowników upadłego, zobowiązania alimentacyjne upadłego, a także wypłaca są kwoty na wsparcie dla upadłego i jego rodziny jak również pokrywa się koszty ostatniej choroby i pogrzebu upadłego odpowiadające miejscowym zwyczajom.
Po dokonaniu podziału ostatnich funduszy masy upadłości sąd stwierdza postanowieniem ukończenie postępowania upadłościowego.
W przypadku ukończenia postępowania upadłościowego syndyk składa wniosek do sądu rejestrowego o wykreślenie spółki prawa handlowego oraz spółdzielni z Krajowego Rejestru Sądowego.
Postępowanie upadłościowe może zostać także umorzone, gdy :
okaże się, że majątek pozostały po wyłączeniu z niego przedmiotów majątkowych dłużnika obciążonych hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym lub wpisem do rejestru statków nie wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów postępowania,
wierzyciel, na którego wniosek upadłość była ogłoszona, nie złożył w wyznaczonym terminie zażądanej przez sędziego-komisarza zaliczki na koszty postępowania, a brak płynnych funduszy na pokrycie tych kosztów,
wszyscy wierzyciele, którzy zgłosili swe wierzytelności, zażądają umorzenia postępowania.
Z dniem prawomocnego umorzenia postępowania upadłościowego upadły odzyskuje możność swobodnego rozporządzania swym majątkiem. Syndyk jest zobowiązany wydać upadłemu cały jego majątek, księgi, korespondencję i inne dokumenty.
Postępowanie naprawcze
Jest to nowy rodzaj postępowania sanacyjnego w polskim prawie. Postępowanie naprawcze wszczynane jest i prowadzone zasadniczo przez samego przedsiębiorcę. Może być ono wszczęte, gdy przedsiębiorca zagrożony jest niewypłacalnością. Przedsiębiorca składa oświadczenie o wszczęciu postępowania naprawczego. Do oświadczenia tego dołącza plan naprawczy, który musi obejmować restrukturyzację zobowiązań, majątku i zatrudnienia oraz oświadczenie z podpisem notarialnie poświadczonym o prawdziwości danych podanych przez przedsiębiorcę. Postępowanie naprawcze uważa się za wszczęte w momencie jego ogłoszenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Informacja o jego wszczęciu musi zostać odnotowana w KRS.
Na czas tego postępowania sąd gospodarczy ustanawia dla przedsiębiorcy nadzorcę sądowego. Bez jego zgody przedsiębiorca nie może dokonać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu.
Wszczęcie tego postępowania jest z wielu powodów korzystne dla przedsiębiorcy. Z dniem jego wszczęcia
zawiesza się spłatę zobowiązań przedsiębiorcy,
zawiesza się naliczanie odsetek należnych od przedsiębiorcy,
potrącenie wierzytelności jest ograniczone,
nie mogą być wszczynane przeciwko przedsiębiorcy egzekucje i postępowania zabezpieczające, a wszczęte podlegają z mocy prawa zawieszeniu.
Podstawowym celem postępowania naprawczego jest poprawa kondycji finansowej przedsiębiorcy. Cel ten ma zostać osiągnięty przez zawarcie układu z wierzycielami.