Podatki i opłaty publiczne jako kategoria ekonomiczna

Podatek to jedna z najstarszych kategorii ekonomicznych, gdyż jego pojęcie pojawiło się w chwili powstania państwa, które wymagało od swoich obywateli różnego rodzaju świadczeń na utrzymanie władzy państwowej i grup społecznych, które je chroniły tj. wojsko, policja, urzędnicy. Pojęcie podatku kryje w sobie zarówno treści ekonomiczne jak i prawne.

Podatek jako kategoria ekonomiczna jest ciężarem nakładanym na wszystkie podmioty istniejące poza państwem lub też poza związkiem publicznoprawnym,
(np. jednostka samorządu terytorialnego). Oznacza to, że wszystkie podmioty tj. osoby fizyczne jak i prawne są obowiązane do płacenia różnych podatków w zależności od pełnionych w państwie funkcji, natomiast sam aparat władzy państwowej nie płaci podatków.

Pobierając podatki następuje zmiana tytułu własności określonej części produktu krajowego brutto. Podatek jako instrument podziału PKB nie jest jednak obojętny dla wytworzenia tego produktu. Nauki ekonomiczne rozpatrują podatek w ramach teorii podziału, w tym przez naukę finansów publicznych oraz w ramach teorii produkcji, w tym przez naukę finansów przedsiębiorstw.

Opłaty publiczne jako kategoria ekonomiczna są - podobnie jak podatki - ciężarem nakładanym wyłącznie na podmioty istniejące poza państwem lub też innym związkiem publicznoprawnym, które to podmioty bezpośrednio korzystają z usług i czynności publicznych wykonywanych przez organy władzy państwowej lub administracji samorządowej. Stosowanie opłat publicznych wypływało w przeszłości, a także i dziś,
z przekonania, że ciężar utrzymania administracji państwowej powinien być w większym stopniu ponoszony przez tych, którzy wprost i więcej korzystają z usług i czynności, jakie świadczy ten aparat, aniżeli przez ogół podatników. Istnieje więc tu związek między korzystaniem z określonych usług publicznych i czynności urzędowych, a pobieraniem opłaty publicznej.

Funkcje podatków i opłat publicznych

Jeżeli mówimy o podatkach w kategorii ekonomicznej, należy zwrócić uwagę na funkcje, jakie pełnią podatki w gospodarce.

Tradycyjnie wyodrębnia się dwie funkcje, tj.:

• funkcje fiskalne,

• funkcje pozafiskalne.

Funkcja fiskalna oznacza, że pozyskane podatki tworzą dochody publiczne, które
w przyszłości zaspokoją potrzeby społeczne. Natomiast funkcje pozafiskalne oznaczają oddziaływanie państwa na życie społeczne i gospodarcze, w którym to świadomie i celowo państwo wykorzystuje te podatki. Choć podatki wykorzystywane są świadomie i celowo, lepiej czy gorzej, zawsze powodują rozliczne skutki gospodarcze i społeczne.

Funkcje pozafiskalne odnoszą się zasadniczo tylko do pojedynczego podatku i dlatego
z reguły mówi się o wielości działających różnokierunkowo funkcji pozafiskalnych podatków.

Współcześnie dominuje wyrażenie trzech funkcji podatku tj.:

• funkcja alokacyjna - podatki są instrumentami pośredniego oddziaływania na alokację czynników produkcji w sektorze prywatnym. Poprzez odpowiednie konstrukcje podatkowe państwo może wpływać na kierunki alokacji czynników produkcji, a tym samym na strukturę wytwarzanego produktu krajowego brutto lub produktu narodowego.

• funkcja stabilizacyjna - funkcja ta wyraża się oddziaływaniem za pomocą podatków na stabilizację gospodarki tj. zapewnia zrównoważony wzrost gospodarczy przy możliwie pełnym zatrudnieniu czynników produkcji, zrównoważonym bilansie płatniczym, ustabilizowanym ogólnym poziomie cen, dlatego uważa się stabilizującą rolę podatków za szczególnie ważną, a podatki traktowane są jako tzw. „automatyczne stabilizatory koniunktury”. Tzw. wbudowana giętkość podatków w konstrukcjach podatkowych czyni je wyjątkowo skutecznymi i nie wymagającymi żadnych bieżących decyzji, działającymi automatycznie instrumentami stabilizacji.

• funkcja redystrybucyjna - polega na oddziaływaniu na rozkład dochodów ukształtowany w wyniku gry sił rynkowych. Jednostronne oddziaływanie podatków wyraża się w okrawaniu dochodów, co skłania do nazywania tej funkcji dystrybucyjną. Wypełnianie przez podatki tej funkcji ma podstawowe znaczenie,
  a ocena skutków redystrybucyjnych opodatkowania należy do szczególnie trudnych
  i ważnych problemów finansów publicznych.

Podatki wypełniają wyżej wymienione funkcje jednocześnie, a wielość podatków i złożone konstrukcje podatkowe powodują potrzebę koordynacji w celu zapewnienia przynajmniej spójności całego systemu podatkowego.

Opłaty publiczne wypełniają funkcje fiskalne, przynosząc dochód władzy publicznej, która je pobiera.

Funkcje pozafiskalne natomiast, związane są zwłaszcza z ich znaczeniem prohibicyjnym oraz ewidencyjno - porządkowym.

Spośród odnoszonych przez podatki funkcji pozafiskalnych, a więc: alokacyjnej, redystrybucyjnej i stabilizacyjnej, opłaty publiczne pełnią najszerzej funkcję redystrybucyjną.

Formalnoprawne cechy podatków i opłat publicznych

Podatki stanowią jednocześnie kategorie ekonomiczną i prawną. Rozumienie ekonomicznej istoty podatków podlegało w toku rozwoju historycznego, licznym zmianom stosownie do ogromnej zmienności i różnorodności teorii ekonomicznej.

Prawna definicja podatków polega na wskazaniu cech formalnoprawnych, im przypisanych, podkreślają one, że podatek to pieniężne, przymusowe, bezzwrotne, nieodpłatne i ogólne świadczenie nakładane i pobierane przez państwo lub inne związki publicznoprawne na podstawie przepisów prawnych określających wysokość, terminy i inne warunki nakładania i pobierania.

Pieniężna forma pozwala odróżnić podatek od innych danin na rzecz państwa, np. daniny w naturze jaką jest służba wojskowa.

Przymusowy charakter podatków polega na tym, iż są one nakładane i pobierane przez organy władzy państwowej, a nie wywiązanie się z obowiązku zapłaty, spowoduje egzekucję z zastosowaniem przymusu na podstawie prawa.

Bezzwrotność oznacza, iż pobrane podatki bezzwłocznie przekształcane są w dochody budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego i nie mogą być zwrócone podatnikom poza ewentualnymi przypadkami korekt i poprawek.

Nieodpłatność podatków oznacza brak jakiegoś świadczenia wzajemnego w zamian za wniesienie określonej kwoty podatku ze strony państwa lub innego związku publicznoprawnego.

Ogólność podatków wyraża się tym, że podatki nakładane są w drodze wydawania aktów normatywnych o charakterze ogólnym, dotyczących określonej kategorii podatników. Przepisy podatkowe mogą mieć charakter ogólnych norm prawnych, a same podatki nie mogą być indywidualnie określone. Oznacza to, iż wszelka indywidualizacja podatków jest sprzeczna z prawną definicją podatków.

Podając analizie formalnoprawne cechy podatków i opłat publicznych, łatwo można wskazać różnice między tymi dwiema daninami publicznymi. Mianowicie wskazując cechę nieodpłatności, ponieważ, o ile podatki są nieodpłatne (nie otrzymujemy świadczenia wzajemnego), to w zamian za uiszczenie opłaty publicznej otrzymujemy takowe świadczenie w postaci usług publicznych czy też czynności urzędowych. Jednak jest to odpłatność wyjątkowo ekwiwalentna na zasadzie wzajemności. Albowiem, najczęściej jest tak, że wniesienie opłaty publicznej jest koniecznym warunkiem, aby uzyskać pewne świadczenie
z zakresu usług publicznych lub czynności urzędowych, bez względu na to, czy i jakie korzyści z tych usług odniesie podmiot wnoszący opłatę publiczną. A więc odpłatność ma tu specyficzne i właściwie jedynie formalnoprawne znaczenie. Niektóre opłaty publiczne cechuje przymusowy charakter, co część opłat znacznie przybliża je do podatków.

Elementy techniki podatkowej i procedura podatkowa

Określenie konstrukcji podatku oraz ustalenie należności podatkowej wymaga znajomości elementów budowy podatku zwanych elementami techniki podatkowej, do których zalicza się: podmiot, przedmiot, podstawę opodatkowania, stawki i skale podatkowe, zwolnienia i ulgi podatkowe oraz zwyżki podatkowe.

Rozróżnia się podmiot czynny i bierny podatku.

Podmiotem czynnym podatku jest państwo lub inny związek publicznoprawny uprawniony do nakładania i pobierania podatków. Podmiot bierny podatku to podmiot, na który państwo lub inny związek publicznoprawny nakłada obowiązek podatkowy.

Na obowiązek podatkowy składa się zarówno ponoszenie ciężaru podatkowego, jak
i obowiązki proceduralne wyrażające się w czynnościach związanych z zapłatą podatku, co pozwala na wyodrębnienie podatnika i płatnika.

Podatnikiem jest podmiot ponoszący ciężar podatkowy tj. osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, która podlega na mocy ustaw podatkowych obowiązkowi podatkowemu. Podatnik odpowiada za ciążący na nim obowiązek zapłaty podatku całym swoim majątkiem, przy czym w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność ta obejmuje majątek odrębny podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka. Odpowiedzialność ta ulega modyfikacji w wypadku, gdy nastąpi zniesienie, ograniczenie lub wyłączenie ustawowej wspólności majątku.

Płatnikiem jest podmiot, dokonujący zapłaty podatku, tj. każda osoba fizyczna, prawna lub inna jednostka nie posiadająca osobowości prawnej, która obowiązana jest do obliczenia i pobrania podatku od podatnika, a następnie wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu. Płatnik odpowiada całym swoim majątkiem za nie pobranie podatku od podatnika lub pobranie go w wysokości niższej od należnej oraz za nie wpłacenie w terminie pobranego uprzednio podatku. Podatnikiem i płatnikiem może być ten sam podmiot, ale niekiedy są to różne podmioty, biorąc pod uwagę podatki pośrednie.

Biernym podmiotem podatku oprócz płatnika i podatnika jest inkasent. Inkasentem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka nie posiadająca osobowości prawnej, która obowiązana jest do pobrania podatku od podatnika, a następnie wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu. Inkasent odpowiada całym swoim majątkiem za podatki pobrane, a nie wpłacone w terminie.

Płatnik i inkasent nie są organami podatkowymi, a tylko swego rodzaju pośrednikami między organami podatkowymi a podatnikiem. Nie prowadzą oni więc postępowania podatkowego ani nie wydają decyzji podatkowych.

Przedmiotem podatku są rzeczy, zdarzenia lub zjawiska, z którymi wiąże się obowiązek podatkowy. Będą to zazwyczaj określone sytuacje faktyczne lub prawne,
z zaistnieniem których przepisy prawa wiążą obowiązek zapłaty podatku przez podmioty, które w takich sytuacjach się znalazły. Przykładem przedmiotu podatku może być nieruchomość, otrzymanie spadku, osiąganie dochodu.

Podstawą opodatkowania jest skwantyfikowany, a więc ujęty w wyrażeniu wymiernym, przedmiot podatku. Najczęściej podstawą opodatkowania jest wyrażona
w pieniądzu wartość przedmiotu opodatkowania. Zdarza się niekiedy, że podstawa opodatkowania jest określana w jednostkach fizycznych. Wyjątkowo odstępuje się od precyzyjnego pomiaru podstawy opodatkowania, poprzestając na szacunkowej podstawie opodatkowania lub ryczałtowo określając obciążenie podatkowe. W pewnych przypadkach jest możliwe łączne określenie podstawy opodatkowania w odniesieniu do różnych przedmiotów opodatkowania, co prowadzi do kumulacji podatkowej.

Od podstawy opodatkowania odróżnić należy podstawę obliczenia podatku. Podstawa obliczenia podatku to wartość, do której stosujemy właściwe stawki podatkowe dla obliczenia wysokości świadczenia podatkowego. Niekiedy podstawa opodatkowania i podstawa obliczenia podatku są identyczne. Przepisy podatkowe mogą jednak nakazywać lub zezwalać na pomniejszenie lub powiększenie podstawy opodatkowania przed obliczeniem podatku
o określone kwoty. Podstawa opodatkowania, skorygowana o te wartości, stanowi dopiero podstawę obliczenia podatku. Obliczenie należności podatkowej wymaga znajomości stawek podatkowych. Stawka podatkowa wyraża stosunek wysokości podatku do danej podstawy opodatkowania. Stosowane są stawki kwotowe i stawki procentowe (ułamkowe). Stawki kwotowe, stosowane są na ogół wówczas, gdy podstawa opodatkowania wyrażana jest w jednostkach fizycznych; informują one, jaką kwotę stanowi podatek od danej podstawy opodatkowania. Stawki procentowe informują, jaką część podstawy opodatkowania stanowi należny podatek.

Stawki podatkowe ujmowane są w taryfy i skale podatkowe będące zbiorem kolejnych wielkości podstawy opodatkowania i odpowiadających im stawek podatkowych. Rozróżnia się skalę liniową skalę proporcjonalną (przy której należność podatkowa rośnie w takim samym stopniu jak podstawa opodatkowania) oraz trzy rodzaje zmiennych skal podatkowych:

• progresywne,

• regresywne,

• degresywne.

W praktyce najczęstsze zastosowanie znajduje skala podatkowa progresywna. Charakteryzuje się ona tym, że rosnącym wielkościom podstawy obliczenia podatku, odpowiadają coraz wyższe procentowe stawki podatkowe. Progresja opodatkowania, będąca konsekwencją wzrostu stawek podatkowych, wyraża się w tym, że wielkość świadczenia podatkowego rośnie w tempie większym niż podstawa obliczenia podatku.

Rozróżnia się dwa rodzaje progresji: globalną i ciągłą (szczeblową). Cechą charakterystyczną progresji globalnej jest to, że każda stawka podatkowa ze skali progresji jest stosowana do całej podstawy opodatkowania łącznie, a więc globalnie. Stawka podatkowa wzrasta więc przy przejściu z niższego do wyższego przedziału podstawy opodatkowania. W obrębie tego samego przedziału podstawy opodatkowania stawka nie ulega zmianie. Oznacza to, że progresja przejawia się tylko skokowo (ale w sposób dotkliwy) przy przejściu z jednego do drugiego przedziału podstawy opodatkowania, natomiast
w ramach każdego przedziału skala jest proporcjonalna.

W przeciwieństwie do progresji globalnej progresja ciągła, czyli szczeblowa, zapewnia równomierny, nie powodujący skoków, wzrost obciążenia podatkowego. Istotą progresji szczeblowej jest to, że kolejne stawki podatku odnoszą się nie do całej podstawy opodatkowania, lecz tylko do danego szczebla skali podatkowej. Sumaryczna wysokość należności podatkowej danego podatnika wynika z zastosowania z reguły kilku stawek podatkowych, właściwych dla poszczególnych wycinków podstawy opodatkowania.
W praktyce podatkowej, dla uproszczenia przyjmuje się ustalanie należności podatkowej
z zastosowaniem progresji ciągłej jako sumy dwóch elementów, tj. kwoty podatku - dla całej podstawy opodatkowania objętej łącznie poprzednimi stopniami skali oraz kwoty podatku - dla tego wycinka podstawy opodatkowania, który się mieści w najwyższym u danego podatnika szczeblu opodatkowania.

Do wyjątków należy stosowanie w systemach podatkowych skal regresywnych i skal degresywnych. Cechą w skali regresywnej jest zmniejszanie się stawek podatkowych w miarę wzrostu opodatkowania. Natomiast skala degresywna obejmuje stawki malejące w miarę zmniejszania się podstawy opodatkowania. Skala degresywna powstaje z połączenia skali proporcjonalnej ze skalą zmienną.

Warto tutaj wspomnieć o stopie podatkowej. Jest ona stosunkiem podatkowym, między należnością podatkową a podstawą opodatkowania. W przypadku proporcjonalnej skali podatkowej stawka staje się zarazem stopą podatkową, natomiast skali progresywnej trzeba się posługiwać przeciętną stopą podatkową.

Odrębnym elementem techniki podatkowej są zwolnienia i ulgi podatkowe. Zwolnienia podatkowe stanowią całkowite wyłączenie podmiotu opodatkowania od poboru podatku, a ulgi podatkowe stanowią częściowe ograniczenie ciężaru podatkowego. Zwolnienia podatkowe mogą mieć charakter bezterminowy lub też mogą być ustalane na pewien ściśle ustalony okres i wówczas uzyskują nazwę wakacji podatkowych. Ulgi podatkowe polegają na zmniejszeniu w wysokości podatku lub odroczeniu terminu zapłaty podatku albo też rozłożeniu podatku na raty. Zarówno zwolnienia jak i ulgi podatkowe można podzielić na przedmiotowe i podmiotowe.

Zwolnienia i ulgi przedmiotowe stosuje się w związku z okolicznościami dotyczącymi przedmiotu opodatkowania, natomiast zwolnienia i ulgi podmiotowe - w związku z okolicznościami dotyczącymi podmiotu opodatkowania, co może prowadzić nawet do personifikacji podatku, wówczas gdy uwzględnia się osobistą sytuację podatnika przy stosowaniu zwolnień i ulg podatkowych.

Przeciwieństwem zwolnień i ulg są zwyżki podatkowe stosowane wyjątkowo rzadko,
a oznaczające pobieranie podatku w wysokości przekraczającej normalnie stosowany wymiar.

Ustalenie i pobór podatków odbywa się w trybie określonym przez procedurę podatkową. Obowiązek podatkowy pozostaje tak długo abstrakcyjnym zobowiązaniem do ponoszenia ciężaru podatkowego, jak długo nie przekształci się w zobowiązanie podatkowe.

Zobowiązanie podatkowe powstaje wówczas gdy zostaje skonkretyzowana kwota podatku należnego od konkretnego podatnika wraz z terminem zapłaty i wskazaniem rachunku, na który zapłata ta ma nastąpić. Procedura podatkowa może być sprowadzona do postępowania podatkowego, które jest szczególnym rodzajem postępowania administracyjnego, znajdującego się pod nadzorem sądownictwa administracyjnego. Postępowanie podatkowe obejmuje następujące stadia: wymiar podatku, czyli ustalenie jego wysokości, zapłatę należnego podatku, składanie i rozpatrywanie ewentualnych odwołań, przymusową egzekucję należności podatkowych oraz zabezpieczenie należności podatkowych. Wymagania w stosunku do procedury podatkowej mają nie tylko istotne znaczenie formalnoprawne, ale wywierają wpływ na konstrukcję poszczególnych podatków i całych systemów podatkowych, a także decydują o wypełnieniu przez podatki ich funkcji.

1

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---