ŚREDNIOWIECZE:
1. Drogi do świętości nie tylko w literaturze średniowiecza:
Model świętości to drugi obok etosu rycerskiego model ludzkiej egzystencji w średniowieczu. Polegał on na realizowaniu ewangelicznego wzorca życia. Ponieważ Ewangelię można rozumieć różnie, stąd bierze się bogactwo średniowiecznych postaw. Św. Franciszek pokazał, iż świętość można osiągnąć przez praktykowanie ubóstwa i miłości bliźniego. Inną drogą było doświadczenie męczeństwa za wiarę np. Św. Wojciech, lub osiąganie jedności z Bogiem przez wtajemniczenie mistyczne np. Św. Bernardyn. Świętym można także było zostać na drodze dobrowolnego wyrzeczenia się dóbr materialnych i umartwiania. Taki model egzystencji, zwany ascezą ukazał nieznany autor w "Legendzie o Św. Aleksym". Aleksy - młodzieniec niezwykle pobożny - w noc poślubną wyrzekł się żony, rodziny i opuścił dom. Rozdał cały swój majątek biednym i został żebrakiem. Kiedy powrócił do Rzymu 16 lat leżał pod schodami pałacu ojca, gdzie wylewano na niego pomyje. Przed śmiercią opisał swe życie, zaś gdy umarł jego ciało nabrało mocy uzdrawiającej, a w Rzymie rozdzwoniły się wszystkie dzwony.
Ze wszystkich modeli świętości najbardziej uniwersalnym okazała się postawa franciszkańska, która powraca w twórczości poetów Młodej Polski - Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa.
J. Kasprowicz - po okresie buntu przeciwko Bogu - przyjmuje postawę pełną pokory. W "Hymnie Św. Franciszka z Asyżu" mówi:
"Bądż pozdrowiony, Rozdawco Cierpienia".
a więc uznaje cierpienie za nieodłączny element ludzkiego życia. W "Księdze ubogich" staje się jednym z tych prostaczków, którzy przeżywają swój czas bez pośpiechu, znają ograniczenia ludzkiej wiedzy i wierzą w naturalny porządek świata, wymyślony przez Boga.
Dążenie do świętości drogą Św. Franciszka głosił też L. Staff - tłumacz "Kwiatków Św. Franciszka". Nie była to postawa religijna lecz ogólna aprobata świata, szczęście płynące z małych rzeczy. Pogląd ten wyraził poeta w wierszu "Życie bez zdarzeń", gdzie dostrzega harmonijne współistnienie w prostym życiu szczęścia i cierpienia.
2. Typowe elementy poetyki średniowiecza w dziełach plastycznych i literackich : alegorie, idealizacje, kontrast, hierarchizacja:
- alegorie:
Część, lub całość dzieła sztuki, która poza znaczeniem dosłownym posiada także konwencjonalne znaczenie przenośne. Alegoria odczytywana jest dzięki wiedzy.
Średniowieczne alegorie przejawiały się główni w motywach rzeźbiarskich, malarskich i miały one stanowić biblię pauperum - inaczej biblię ubogich. Alegoryzm przenika sztukę średniowiecza na wskroś. Istniały np. alegorie liczby. W budowlach romańskich stosowano czworokątny cios kamienia - alegoria do liczby 4, która symbolizowała kwadrat osób świętych.
Trzy nawy w bazylice symbolizowały Trójcę Świętą. Natomiast rozmaite pentaptyki (5) odnosiły się do tajemnic różańcowych.
Alegorie występują także w literaturze np. personifikacje cnót i grzechów, albo wyobrażenie śmierci jako rozkładającego się trupa kobiety (np. "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią").
- idealizacja:
Postacie celowo pozbawione są cech indywidualnych (np. twarze na ogół nie są zróżnicowane). Stają się one jedynie znakiem określonych wartości. Rozpoznajemy postacie głównie dzięki przedmiotom, symbolom, które posiadają. W literaturze obok idealizacji postaci takich jak Św. Aleksy czy Roland, występują wyidealizowane sceny. Taką jest śmierć Rolanda, upodobniona do męczeńskiej śmierci Chrystusa. Roland umiera na wzgórzu ( przypomnienie Golgoty ). Przed śmiercią obraca głowę ku Hiszpanii jako zwycięzca Oddaje rękawicę w wiernopoddańczym geście Bogu. Do nieba prowadzą go Św. Michał i Gabriel. W ten sposób, poprzez idealizację, nieznany autor uświęcił śmierć w imię Boga, ojczyzny i władcy.
- kontrast :
np. kontrast barwy związany jest z faktem, iż w sztuce średniowiecza często przedstawiana jest walka dobra ze złem. Sztuka ta ma charakter dydaktyczno - moralizatorski. Dusze czyste, dobro przedstawione są w jasnych barwach, zło natomiast w barwach ciemnych, czerń.
- hierarchizacja:
Usytuowanie danej postaci, przedmiotu na obrazie, jej proporcje zależą od znaczenia postaci, lub elementu dzieła sztuki. Hierarchizacja widoczna jest w obrazach przedstawiających motyw dance macabre. Taneczny korowód prowadzi Wielki Tancerz, który wiedzie przedstawicieli wszystkich stanów, ustawionych w odpowiedniej hierarchii. Postaci na czele orszaku np. papież, cesarz, są zdecydowanie większe.
"Dance macabre" - stosunek człowieka średniowiecza do śmierci:
Był dwoisty: z jednej strony bał się jej, z drugiej go fascynowała, zaś przede wszystkim towarzyszyła mu w życiu codziennym. Wizerunek śmierci w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią" to przerażający obraz rozkładającego się ciała - przeświecające kości, odpadający nos, krew cieknąca z oczu. Taki obraz widział człowiek średniowiecza często - trupa leżącego w mieście dotkniętym zarazą każdy bał się dotknąć, więc rozkładał się powoli, podobnie jak zwłoki przestępcy umieszczone w żelaznej klatce.
Śmierć, która ukazuje się Polikarpowi, opowiada o swej wielkiej władzy, o tym, że zabierze każdego, zarówno papieża jak i rozpustego mnicha. Jest to literacka realizacja malarskiego motywu "dance macabre".
Tańce śmierci prowadził Wielki Tancerz - śmierć, wiodący przedstawicieli wszystkich stanów. Miało to przypominać człowiekowi o marności życia i nieuchronności śmierci, tak jak i zdanie nad drzwiami Kościołów - "MEMENTO MORI".
Gwałtowna i straszna śmierć przychodziła do człowieka średniowiecza również na polu bitwy. Pełno jej opisów w "Kronice" Galla Anonima. Biorąc pod uwagę broń, jakiej używano, śmierć rycerza nie była sprawą chwili. Umierał powoli w strasznych męczarniach. Śmierć rycerska - wyidealizowana i piękna - istnieje tylko w literaturze. Przykładem może być obraz śmierci Rolanda z "Pieśni o Rolandzie".
Inny stosunek do śmierci mieli średniowieczni asceci, zwłaszcza ci, którzy uprawiali ascezę wschodnią. Umartwiając się ku chwale Bożej, doprowadzali do samozniszczenia, co miało im zapewnić zbawienie. Św. Aleksy 16 lat leżał pod schodami pałacu swego ojca, gdzie wylewano na niego pomyje. Cuda, które zdarzyły się po jego śmierci (moc uzdrawiająca, bicie dzwonów) dowodziły, iż jego ofiara była miła Bogu i została przyjęta.
Jak bliska była śmierć człowiekowi średniowiecza może świadczyć pisanie podręczników "Sztuka umierania", które uczyły godnego zejścia z tego świata.
Średniowieczne wzorce osobowe w znanych ci utworach:
Średniowieczna literatura wykreowała trzy wzorce osobowe:
1) Ascety :
Asceta dążył do świętości wyrzekając się dóbr materialnych i umartwiając. Ten wzorzec możemy odnależć w "Legendzie o Św. Aleksym". Aleksy od małego był niezwykle pobożny. W noc poślubną porzuca żonę ( zwracając jej pierścień ), wyrzeka się bogactw i rodziny. Odtąd pędzi życie żebraka i bezdomnego biedaka. Dopiero jego śmierć odsłoniła tajemnicę życia i pochodzenia. Utwór należy do działu piśmiennictwa zwanego hagiografią (żywoty świętych).
Były one pisane według podobnego wzorca.
2) Rycerza:
Rycerz na pierwszym miejscu stawiał miłość do Boga i wiarę. Był wiernym wasalem swego władcy i cenił sobie odwagę i honor. Opiekował się słabymi i krzywdzonymi. M.in. takiego rycerza możemy spodkać w starofrancuskim eposie "Pieśń o Rolandzie". Roland brał udział w wyprawie Karola Wielkiego przeciwko Saracenom. Jako dowódca tylnej straży, został zdradziecko zaatakowany, ale walczył mężnie do ostatka. Nie zadął w róg i nie wezwał pomocy nade wszystko ceniąc swój honor rycerski. Roland umiera śmiercią męczeńską (jak Chrystus) a jego dusze do Nieba prowadzi Św. Michał i Gabriel. Utwór należy do epiki rycerskiej, która ten wzorzec wykreowała.
3) Władcy:
Władca idealny ukazany został w "Kronice" Galla Anonima na przykładzie trzech wielkich Bolesławów: Chrobrego, Śmiałego, Krzywoustego. Wzorzec ten łączy w sobie cechy rycerza i idealnego króla na czas pokoju: mądrego, sprawiedliwego ojca dla swych poddanych.
4)Kochanka
Wizja świata w literaturze średniowiecznej:
Wizja świata wyłaniająca się ze średniowiecznych utworów poetyckich odznacza się radykalną dwoistością. Obok sfery materialnej jest w nim obecna pozaziemska sfera duchowa.
Święci wyznawcy i męczennicy już za życia trwali w stałym kontakcie z niebem. Jest ono przedmiotem ich marzeń i upragnionym celem dążeń.
Obszary ziemski (materialny) i niebiański (duchowy) są usytuowane względem siebie wertykalnie. Opozycja "dołu" i "góry" ma głęboki sens wartościujący: to co nisko jest opatrywane znakiem ujemnym, natomiast to, co wysoko jest boskie, doskonałe.
W średniowiecznym światopoglądzie tradycja myśli biblijnej splatała się nierozerwalnie z filozoficzno - kosmologicznymi inspiracjami starożytnymi.
Wizja świata w średniowieczu europejskim miała podłoże geocentryczne. Kosmos wyobrażano sobie jako ograniczoną przestrzennie kulę, w środku której nieruchomo tkwi Ziemia. Owo centrum otaczają koncentrycznie sfery, po których krążą planety. Wyodrębniono część podksiężycową i nadksiężycową. W sferze podksiężycowej panowały cztery żywioły: ziemia, woda, powietrze i ogień. Możliwy był tu jedynie ruch po linii prostej, uznany za niedoskonały. Wszystko to, co znajdowało się w tym obszarze podlegało działaniu czasu - przemijało.
Sfera nadksiężycowa była zbudowana z trzech koncentrycznie ułożonych obszarów niebieskich. Pierwsze, najbliższe Ziemi było firmamentum. Tu poruszały się ruchem doskonale okrężnym planety. Nad firmamentem leżało drugie niebo - cristallinum, zbudowane z substancji podobnych do wody. Następnie mieściło się najwyższe niebo - empireum - całkowicie nieruchome, zalane jaskrawym, porażającym światłem. Istniało ono poza czasem, było wieczne i niezniszczalne.
Ogólnie w średniowieczu panowało przekonanie o skończoności, dwudzielności i hierarchiczności universum.
W centrum świata człowieka średniowiecza stał Bóg. Ówczesny światopogląd: teocentryzm, był wyrazem głębokiej wiary ludzi, którzy postrzegali Stwórcę w kategoriach absolutu. Dlatego właśnie w "Bogurodzicy" błagali, aby usłyszał ich głosy i raczył dać spokojne, pobożne życie i miejsce w raju po śmierci.
W średniowieczu więc postrzegano świat jako dzieło Boga, a życie jako drogę ku Niemu.
Stąd literatura średniowieczna kreuje wzorce, których naśladowanie ma zapewnić zbawienie.
W "Legendzie o Św. Aleksym" jest to asceta, zaś w "Pieśni o Rolandzie" rycerz. Ascetę i rycerza łączy jedno: wielka miłość do Boga. Życie człowieka średniowiecza trwało krótko i towarzyszyła mu myśl o śmierci. Śmierć była nieodłącznym elementem świata wieków średnich. Bardzo realistycznie przedstawił ją anonimowy twórca "Rozmowy Mistrza Polikarpa ze śmiercią". Budzi strach i przypomina, że przed jej obliczem wszyscy są równi.
Cechą literatury średniowiecznej jest idealizacja, a więc i wizja świata jest wyidealizowana.
Świat ten zaludniają pobożni asceci, idealni rycerze, święci. Jednak obok tego możemy zauważyć wiele kontrastów. Walce za wiarą w "Pieśni o Rolandzie" towarzyszy okrucieństwo zabijania. Asceta dochodzi do świętości przez upodlenie i samookaleczenia. F. Villon w
"Wielkim Testamencie" wprowadza nas w świat morderców, prostytutek, złodziejaszków.
Śmierć w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" opowiada o rozpustnych mnichach, niewiernych niewiastach i nieuczciwych sędziach.
Jaka jest więc wizja świata w literaturze średniowiecza? Z całą pewnością niejednolita, pełna kontrastów, bo jak powiedział Johan Huizinga "człowiek średniowiecza oddychał zapachem róż i krwi".
Najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego - od zapisków po dzieła:
1) zapiski :
- Najstarsze zapiski odnajdujemy w dziele Geografa Bawarskiego. Odnajdujemy tam polskie nazwy miejscowe.
- Dagome iudex:
Ten tekst pochodzi z 990 r. Jest to dokument z kancelarii Mieszka II, który poleca swe państwo opiece papieża. W tekście tym są polskie nazwy miejscowe w pisowni orginalnej. Dagome to prawdopodobnie pogańskie imię Mieszka.
- Kronika biskupa Thietmara:
Kronika obejmująca lata 1000 - 1011, oraz rok 1015. Odnajdujemy tu polskie nazwy miejscowe, oraz poraz pierwszy zapisane imiona polskich władców, w tym Bolesława Chrobrego.
- "Bulla Gnieźnieńska" :
Pochodzi z roku 1136 i zawiera opis dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Stąd znajdują się tam polskie nazwy miejscowe.
- Księga Henrykowska:
Napisana została w 1270 r. i zawierała pierwsze zapisane polskie zdanie "Day ia pobrusa a ti poziwai".
2) teksty :
- Kazania Świętokrzyskie, które pochodzą z XIV w.
- Kazania Gnieźnieńskie, pochodzące z XV w.
- Psałterz Floriański, pochodzi z XIV w.
- Psałterz Pułaski, pochodzi z XV w.
- Biblia królowej Zofii z 1455 r.
- Tekst "Bogurodzicy".
- "Lament Świętokrzyski" ("Posłuchajcie bracia miła", lub "Żale Matki Boskiej pod krzyżem").
- "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią"
- "Satyra na leniwych chłopów", pochodzi z 1486 r.
Średniowieczna hagiografia - geneza i literackie realizacje na wybranych przykładach.
Literatura hagiograficzna (żywotopisarstwo):
Literatura opisująca żywoty świętych
- Jeden z pierwszych żywotów napisał JAN KANAPARIUSZ ok. 999r. po łacinie, a nosił tytuł
"Św. Wojciecha, biskupa praskiego i męczennika żywot pierwszy". Żywot ten odegrał szczególną rolę państwowo - twórczą.
- Drugi żywot został napisany przez WIINCENTEGO Z KIELC i nosił tytuł "Żywot Św. Stanisława". (Stanisław był biskupem krakowskim, który przeciwstawił się woli Boleslawa Śmialego i został przez króla zabity).
- Innym utworem hagiograficznym jest "Legenda o Św. Aleksym". Bohater legendy, jedyny potomek książęcego rzymskiego rodu, już w dzieciństwie i wczesnej młodości przewyższał cnotami chrześcijańskimi swych rodziców. Poślubiwszy Eufamijanę, przyrzekł dochować czystości i w noc poślubną porzucił rodzinny dom, rozdał majątek i wybrał dolę bezdomnego tułacza, żebraka, ascety. Aleksy zmieniał miejsca pobytu dotąd, aż trafił ponownie do rodzinnego domu. Tam nie rozpoznany przez służbę przez 16 lat pędził żywot żebraka. Dopiero Aleksego śmierć odsłoniła tajemnicę jego życia i pochodzenia.
Średniowieczna historiografia - geneza, przedstawiciele, dzieła:
Literatura historiograficzna (dziejopisarstwo):
a) roczniki (wywodzą się z zapisków wykonywanych na marginesach ksiąg paschalnych. Rocznik to spis wydarzeń i dat).
- rocznik kapitulany krakowski - obejmuje od XII do XIV0 wieku.
- rocznik świętokrzyski - obejmuje XII wiek.
- rocznik miechowski - obejmuje XIV wiek.
b) kroniki( są to dzieła o charakterze epickim, będące opisem wydarzeń historycznych. Dawne polskie kroniki nie zawierały dat ).
- Kronika Galla Anonima:
Gall Anonim był prawdopodobnie benedyktynem pochodzenia francuskiego, który żył na przełomie XI i XII wieku. Kronikę napisał w latach 1113 - 1116, podczas pobytu na dworze Bolesława Krzywoustego. Pomagał mu w tym kanclerz królewski Michał Awdaniec. Kronikę pisał "aby nie jeść darmo polskiego chleba". Literackim wzorem kroniki była epika rycerska. W skład kronik wchodziły także tzw. GESTA (epizody opisujące bohaterskie czyny wojenne). Kronika została napisana po łacinie. Autor wykorzystał prozę rytmizowaną. Liczne fragmenty wierszowane.
Kronika składa się z trzech części:
1) rozpoczyna się od podań wielkopolskich, a kończy na narodzinach Bolesława Krzywoustego.
2) obejmuje lata 1086 - 1108.
3) obejmuje lata 1108 - 1113. Ta część kroniki nie została ukończona
Bohaterami kroniki są: Bolesławowie Chrobry, Śmiały, Krzywousty.
Kronika ta jest dla nas ciekawym świadectwem recepcji wzorców kultury zachodu w kulturę polską. Wymienieni władcy reprezentują ideały rycerskie i stanowią istotny dla kultury średniowiecza wzorzec rycerza - władcy.
Król Bolesław Chrobry jawi się jako człowiek sprawiedliwy, mądry i szlachetny. Widzimy, szczególnie w pieśni o śmierci króla, jak dawna społeczność jednoczy się w swej tożsamości z osobą władcy.
Odnajdujemy w kronice Galla Anonima coś, co możemy nazwać wczesnośredniowiecznym przejawem tożsamości narodowej - opisy walk Polaków o zachowanie niezależności (autor podkreśla męstwo obrońców Głogowa). Kronika ta pisana była z określonym zamysłem politycznym. Główną jej tendencją jest wspieranie dążeń Bolesława Krzywoustego do wskrzeszenia królestwa. .
- kronika Wincentego zwanego Kadłubkiem (1150 - 1223):
Pisał on kronikę na polecenie Kazimierza Sprawiedliwego, a obejmuje ona okres od czasów tzw. legendarnych, po rok 1202. W istocie rzeczy kronika ta jest rodzajem traktatu filozoficzno- religijnego. Mistrz Wincenty nie dba o zachowanie prawdy historycznej.
- kronika Jana Dlugosza (1415 - 1480):
Wychowawca synów królewskich, duchowny. Jego dzieło zostało wydane w 1614 r. pod skróconym tytułem "Historia Polski", zaś powstało w latach 1455 - 1480.
Jan Długosz był pierwszym kronikarzem polskim, który starał się zachować obiektywizm historyczny. Jego dzieło jest zbliżone w zakresie zastosowanych metod twórczych do dzieł naukowych historycznych współczesnych. Opiera się na przekazach źródłowych. Stara się wskazywać swoje źródła informacji.
Motywy maryjne w sztuce średniowiecza i poezji póżniejszych epok:
Motyw maryjny wywodzi się z malarstwa (prawdopodobnie sztuki bizantyjskiej). Maryja przedstawiana była jako orędowniczka ludzi, błagalnie wyciągająca ręce do Chrystusa z prośbą o łaskę.
Ten sposób ukazania Matki Boskiej wykorzystał nieznany autor w "Bogurodzicy". Wierni zwracają się do Niej z pokorą o wstawiennictwo do Syna, aby ten wysłuchał próśb i zezwolił im na spokojne życie na ziemi i zbawił po śmierci. Zbiorowy podmiot liryczny podkreśla boskość Marii i jej sławę jako matki Chrystusa.
Zgoła inaczej Matka Boska została przedstawiona w "Żalach Matki Boskiej pod krzyżem". Jest to pieśń pasyjna (o męce Chrystusowej), odwołująca się do łacińskiej " Sabat Mater Dolorosa".
Podmiotem lirycznym jest Maria cierpiąca po stracie syna, jej cierpienie ma wymiar ludzki, upodobnia ją do wielu innych matek.
Motyw maryjny a właściwie bezpośrednie nawiązanie do "Bogurodzicy" możemy dostrzec w hymnie J. Słowackiego "Bogarodzica". Wpisał jednak poeta w ten utwór inne treści. Matka Boska jest również adresatką prośby, lecz jest to prośba Polaków w przededniu walki o niepodległość. Proszą, aby zaniosła Ona głos wolności przed tron Boga. Utwór ma charakter patriotyczny.
"Bogurodzica" - zabytek języka polskiego i najstarsza pieśń religijna:
Bogurodzica to wyraz będący kalką językową greckiego słowa theotokos.
Najdawniejsza polska pieśń religijna. Odpis tekstu pochodzi z XV w., drugi zaś z połowy
XVI w. "Bogurodzica" jest pierwszym polskim poetyckim tekstem drukowanym (wydrukowana w 1506 r. w Statutach Łaskiego - zbiór polskich praw).
"Bogurodzica" jest najstarszą polską pieśnią religijną. Zbiorowy podmiot liryczny - wierni - zwracają się z błaganiem do Matki Boskiej. Traktują Ją jak swoją orędowniczkę i proszą, aby wstawiła się za nimi do syna Jezusa Chrystusa, by ten wysłuchał prośby o spokojne życie na ziemi i zbawienie po śmierci. Pieśń ma rymy zewnętrzne i wewnętrzne oraz refren. Jest cennym zabytkiem językowym.
Występują w niej liczne archaizmy np.:
- fonetyczne: krzcicielka
- fleksyjne: np. dwie formy 2 os. l. poj. trybu rozkazującego
zyszczy, spuści
usłysz, napełń
- składniowe: "Twego dziela"
Wyrazy sławiena i zwolena świadczą o dawnym pochodzeniu tej pieśni, bowiem nie zaszedł w nich jeszcze proces językowy zwany przegłosem polskim ( wymiana "c" na "o" ).
Sztuka średniowiecza :
9. Etos rycerski w literaturze (nie tylko) średniowiecznej:
Etos:
wzór moralny, model ludzkiego postępowania.
Etos rycerski zawierał szczegółowe opisy postępowania rycerzy. Rycerz broni słabszych, nigdy nie łamie zasad honorowej walki. Stałym elementem etosu rycerskiego jest miłość dworska. Rycerz powinien mieć wybrankę serca, której honoru broni. Miłość rycerska jest miłością wzniosłą, acz nie pozbawioną namiętności.
Na etos rycerski składa się:
-Bóg, wiara
-w hierarchii wartości rycerskich jest wierność ziemi, lub panu lennemu.
Z czasem na drugim miejscu pojawi się umiłowanie ojczyzny, zaś na trzecim pojawi się pojęcie honoru rycerskiego.
Przykładem średniowiecznego rycerza jest Roland - bohater starofrancuskiego eposu pt. "Pieśń o Rolandzie". Hrabia bierze udział w wyprawie Karola Wielkiego przeciwko Saracenom, co świadczy o jego umiłowaniu Boga, religii i swego władcy. Kiedy zostaje napadnięty w wąwozie, walczy do końca i nie chce zadąć w róg, aby wezwać pomoc. Jest mężny i honorowy. Nagrodą za jego postępowanie jest Niebo, do którego wiodą go Św. Michał i Gabriel. Hrabia Roland to jeden z pierwszych bohaterów, który ginie za swą ojczyznę - obraz takiej uświęconej śmierci funkcjonuje również w literaturze innych epok (np. w romantyzmie : "Śmierć pułkownika", "Reduta Ordona").
Etos rycerski nie ginie wraz z odejściem wieków średnich. Jego kontynuację możemy odnależć w barokowym sarmatyzmie, który tworzy wizerunek rycerza kresowego, dzielnego i wiernego władcy, obrońcy wiary, dla którego honor jest wartością najwyższą. Takich bohaterów stworzył w swej Trylogii pisarz doby pozytywizmu - H. Sienkiewicz. Akcja toczy się właśnie w okresie baroku, a pan Włodyjowski (zwany "małym rycerzem"), Skrzetuski czy Longin Podbipięta to rycerze bez skazy, gotowi oddać życie za swój kraj. H. Sienkiewicz, pisząc Trylogię, chciał wskrzesić tradycje rycerskie, "ku pokrzepieniu serc" zniewolonych Polaków.
Skarbnicą wiedzy o średniowiecznym rycerstwie i jego obyczajach jest także inna powieść tego pisarza : " Krzyżacy".
W średniowieczu umieścił również akcję swej powieści poetyckiej " Konrad Wallenrod" - wieszcz romantyczny A. Mickiewicz. Tytułowy bohater to średniowieczny rycerz - człowiek szlachetny, mężny, honorowy, który w imię miłości do Litwy wybiera nieetyczną metodę walki zdradą i podstępem. Wallenrod cel swój osiąga lecz przegrywa jako człowiek. A. Mickiewicz zastosował tu historyzm "maski". Pod postacią średniowiecznego rycerza ukrył współczesnego sobie spiskowca i jego rozterki moralne.
Rycerz odnajdujemy również w literaturze bliższych nam epok. Wystarczy wspomnieć o "Lordzie Jimie" Conrada, który w tej powieści "zdemokratyzował etos rycerski".
12. Nawiązania do średniowiecza w późniejszej literaturze polskiej - na wybranych przykładach:
Kiedy przeminęło średniowiecze, kolejna epoka - renesans - wydawała się jego całkowitym zaprzeczeniem. A jednak to w niej możemy się doszukać pierwszych średniowiecznych kontynuacji. M. Sęp Szarzyński - należący chronologicznie do ostatniego pokolenia twórców renesansowych - powrócił do średniowiecznej wizji Boga, świata i człowieka. W sonecie
"O wojnie, jaką wiedziemy z Szatanem, światem i ciałem". Szarzyński ukazuje człowieka rozdartego wewnętrznie, słabego, narażonego na pokusy grzesznego ciała. Prowadzi on ciągłą walkę, w której ostoją jest jedynie Bóg. Również w utworze o "Nietrwałej miłości rzeczy świata tego" przeciwstawia poeta ziemskim marnościom jedyną wartość absolutną - Boga.
Średniowiecze niosło przekonanie, że życie i wszelkie ziemskie zabiegi człowieka są marnością
(zaczerpnięte z biblijnej Księgi Koheleta). Ten motyw vanitatywny pojawił się w barokowej poezji D. Naborowskiego. Wiersz "Marność" rozpoczyna się cytatem z Księgi Koheleta i mówi o bezcelowości ludzkich zabiegów, zaś w utworze "Krótkość żywota" poeta porównuje życie do tak ulotnych zjawisk jak błysk, grzmot, dym.
Również inna epoka - romantyzm - powróciła do średniowiecza. Romantyczny gotycyzm to fascynacja odległą, tajemniczą epoką, ideałami rycerskimi. Wystarczy przypomnieć, że akcja obydwu utworów A. Mickiewicza "Grażyny" i "Konrada Wallenroda" rozgrywa się właśnie w średniowieczu.
Średniowiecze fascynuje również poetów współczesnych, takich jak S. Grochowiak czy
W. Szymborska.
13. Rola zakonów w kulturze średniowiecza na przykładzie działalności zakonu benedyktynów:
Benedyktyni to najstarszy zakon katolicki, założony w VI w. (w Polsce od 1006r.). Szczególną rolę odegrał w rozwoju ogrodnictwa, budownictwa sakralnego, byli także kopistami i iluminatorami rękopisów przed wynalezieniem druku. Od ich wytrwałości, cierpliwości, dokładności powstało powiedzenie "Praca benedyktyńska".
Cechy sztuki średniowiecza:
DYDAKTYZM: pareneza, pouczenie. Lietratura stawia idealny wzorzec do naśladowania. Po raz pierwszy pojawia się w starzożytnej Grecji.
Arystoteles i Platon mówią "jak żyć", co jest dobre, a co złe. Literatura ta ma wychowywać człowieka.
"Pieśń o Rolandzie" - bohater dzieła to godny wzór do naśladowania - odważny, silny fizycznie, dba o sławę, wierny królowi, szlachetny, występuje w obronie słabszych, honorowy.
Św. Aleksy - byl przykladem człowieka, który rzeczy ziemskie uważał za mniej ważne, niż nadprzyrodzone. Podporządkowywał życie codzienne wizji życia wiecznego. Był pokorny, dużo się modlił, znosił poniżenia, umartwiał się, życie ziemskie traktował jako etap przejściowy do życia w raju.
ALEGORIA: jest to poszczególny motyw, lub zespół motywów, które obok znaczenia doslownego ma także znaczenie ukryte. Alegoria oparta jest na konwencji i tradycji. Jest bardziej jednoznaczna, podlega zasadniczo jednej tylko interpretacji, która wymaga od odbiorcy odpowiedniej erudycji i znajomości reguł odczytywania.
Np. w sztuce średniowiecza na obrazach śmierć przedstawiona jest jako kostucha.
SYMBOL: motyw, lub zespół motywów występujący w dziele, który jest znakiem treści głęboko ukrytych i niejasnych, mających za zadanie kierować ku nim myśl czytelnika. Symbol otwiera możliwości ,różnych rozumień i interpretacji. Znamienną właściwością symbolu jest chwiejność i niepewność znaczenia, które należy mu przypisywać. W związku z tym jest on nieprzetłumaczalny.
IDEALIZACJA: stosowany w sztuce i literaturze sposób przedstawienia rzeczywistości według określonego wzorca (np. estetycznego, moralnego itp.) uznanego za doniosły (idealny). Postulat idealizacji pojawil się w estetyce antycznej m.in. w znanej formule Arystotelesa, mówiącej, ż edzieło literackie winno przedstawiać ludzi nie takich, jakimi są, lecz takich, jakimi być powinni. Za antykiem kategorię idealizacji przyjęło średniowiecze.
KONTRAST:
HIPERBOLIZACJA: