Prawo rzymskie

1.Przedmiot wykładu prawa rzymskiego

prawo obowiązujące w starożytnym Rzymie od 753r. p.n.e., do śmierci cesarza Justyniana (565r. n.e.)

Za Justyniana Digesta, Institutiones i Codex . Te 3 dzieła oraz Novellae tworzą Corpus Iuris Civilis, podstawowe źródło wiedzy o prawie rzymskim

2.Pojęcie prawa

w Rzymie odróżnianie norm prawnych o innych norm postępowania. Pojmowanie w sposób abstrakcyjny.

Casus- konkretny przypadek

Ius est ars boni et aequi -prawo jest sztuką stosowania tego co dobre i słuszne

Prawo (przedmiotowe) -zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, uchwalony lub usankcjonowany przez tę społeczność, albo przez organ wyposażony w władzę legislacyjną, a których przestrzegania gwarantowane było w zasadzie w drodze przymusu.

3.Charakterystyka prawa epoki niewolnictwa

prawa despotii wschodnich- gospodarka związana z eksploatacją ziemi i handlem lądowym, prawo ze względu na podejście do despotycznego władcy przepojone elementami sakralnymi. Duża surowość prawa karnego. Brak zwartego systemu prawa prywatnego. Przepisy ujmowane w sposób kazuistyczny

prawa greckie- wysoko w pozycji prawa jednostki, związane z gospodarką morską, partykularyzm. Najbardziej rozwinięte prawo attyckie, pewna doza ogólniejszych unormowań, ale brak jednolitych konstrukcji teoretycznych, w dalszym ciągu kazuistyczny charakter

5.Systematyka prawa rzymskiego

Systematyka Gaiusa (II w. n.e.) z Institutiones → 1. personae -osób

2. res - rzeczy

3.actiones - powództwa

Systematyka niemieckiej szkoły pandektystów (XIX w.) → 1. Część ogólna traktująca o podmiotach (prawo osobowe) i przedmiotach stosunków prawnych oraz czynnościach prawnych

2. Prawo zobowiązań

3. Prawo rzeczowe

4. Prawo familijne

5. Prawo spadkowe

6.Okresy historycznego rozwoju prawa

Państwo rzymskie → 1.Monarchia 753r. p.n.e. - 509r. p.n.e.

2.Republika 509r. p.n.e. - 27r. p.n.e.

3.Pryncypat 27r. p.n.e. - 284r. n.e.

4.Dominat 284r. n.e. - 565r. n.e.

Prawo rzymskie→ 1.Okres prawa archaicznego 753r. p.n.e. - poł. III w. p.n.e. Prawo obywateli (Quirites) zwane prawem kwirytarnym, przede wszystkim prawem zwyczajowym

2.Okres rozwoju i prawa klasycznego poł. III w. p.n.e. - 235r. n.e. pojawienie się ze względu na wymianę międzynarodową nowego działu prawa ius gentium. Podział wewnątrz na okres prawa przedklasycznego (ostatnie wieki republiki) i okres prawa klasycznego (pierwsze wieki pryncypatu)

3.Okres schyłkowy (okres poklasyczny) 235r. n.e. - 565r. n.e.

7.Rzymskie podziały prawa

1.Ius civile, ius peregrinorum i ius gentium

obowiązywanie zasady personalności (osobowości) prawa

ius civile - prawo rzymskie dostępne tylko dla obywatela rzymskiego (względy osobowości prawa). Składa się z wąsko rozumianego ius civile tj. uchwał senatu, konstytucji cesarskich i opinii jurysprudencji oraz ius honorarium (stworzonych na podstawie edyktów urzędów jurysprudencji)

ius peregrinorum - prawo przebywających na terenie Rzymu cudzoziemców (w myśl zasady personalności prawa)

ius gentium - po przekształceniu Rzymu w imperium stosunki z obcokrajowcami, nie wystarcza dawne sformalizowane ius civile, powstaje nowy dział prawa któremu patronuje pretor dla peregrynów. Jego zasady opierają się na wzajemnym zaufaniu stron (fides) i oraz zasadzie słuszności i sprawiedliwości (aequitas). Z ius gentium przenoszono niektóre postępowe instytucje do ius civile . Ius gentium eliminuje konieczność stosowania norm kolizyjnych (częste przy różnych systemach prawnych). Zbliżone do koncpecji prawa naturalnego

2.Ius publicum - ius privatum

ius publicum - prawo publiczne. Normy dotyczące organizacji ludu rzymskiego w postaci państwa

ius privatum - prawo prywatne. Normy ustanowione w interesie pojedynczych obywateli.

Linia podziału pomiędzy korzyścią na rzecz państwa jako całości z jednej strony, oraz na rzecz jednostek wchodzących w jego skład z drugiej strony. Prymat państwa nad jednostką w prawie, jednak kojarzenie dobra jednostki z dobrem społeczeństwa.

3.Ius commune - ius singulare

ius commune - prawo powszechne. Obejmuje normy mające ogólne zastosowanie

ius singulare - prawo wyjątkowe. Ma zastosowanie wyjątkowe, wprowadzone wbrew zasadzie, rodzaj wyjątku od reguły.

8.Prawo względne i bezwzględne

Podział w łonie prawa podmiotowego. W zależności czy podmiot uprawniony może domagać się jakiegoś zachowania tylko od określonej osoby (względne) ,czy też od kogokolwiek (bezwzględne)

9.Prawo bezwzględnie i względnie obowiązujące

ius cogens - prawo bezwzględnie obowiązujące, obejmuje przepisy prawne, które każdy podmiot musi w konkretnym przypadku bezwzględnie respektować, nie mając żadnej możliwości uchylenia ich zastosowania przez własne oświadczenie woli. Przede wszystkim przepisy prawa publicznego

ius dispositivum - względnie obowiązujące. Przepisy których stosowanie może być w konkretnym przypadku wyłączone przez oświadczenie woli zainteresowanego podmiotu, mają znaczenie subsydiarne, pomocnicze

10.Prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym

Prawo w znaczeniu przedmiotowym- składa się nań całokształt norm regulujących ,za pomocą przymusu państwowego, pewien zakres zewnętrznych zachowań ludzkich

Prawo podmiotowe - to przyznana komuś przez prawo przedmiotowe możliwość pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby

Podział prawa podmiotowego → prawa majątkowe - mające wartość ekonomiczną ,oraz prawa niemajątkowe

11.Obowiązywanie normy w miejscu i czasie

lex retro non agit - prawo nie działa wstecz

wsteczne działanie prawa tylko z względów natury moralnej, politycznej ,czy ekonomicznej

Pomimo personalności prawa wyjątki pozwalające posługiwać się nim nieobywatelom

89r. p.n.e. po wojnie z sprzymierzeńcami obywatelami Rzymu wszyscy mieszkańcy pół. Italskiego

212r. n.e. constitutio Antoniniana cesarza Karakalli

po roku 395r. po podziale konstytucje wydane w jednej części imperium miały moc w drugiej jeśli były podpisane imionami obu władców

prawa ustalane przez cesarzy także dla poszczególnych prowincji

12.Interpretacja prawa

Interpretacja prawa - to faza wstępna poprzedzająca zastosowanie normy prawnej, a polega na ustaleniu znaczenia określonej normy albo przepisu prawa w toku ich stosowania

Podział na → 1.autentyczną

2.legalną

3.sądową

4.doktrynalną (min. ius publice respondendi)

Różne rodzaje wykładni, podział → 1.jęzkowa

2.logiczna

3.systemowa

4.celościowa (teleologiczna)

5.historyczna

Jeśli w wyniku porównania różnych rodzajów wykładni zakres znaczenia prawa taki sam jak w znaczeniu bezpośrednim → interpretacja dosłowna. Gdy zakres stosowania szerszy →charakter rozszerzający, a jeśli węższy →charakter zwężający.

13.Prawo materialne i prawo formalne

prawo materialne - w prawie cywilnym są to normy które regulują stosunki majątkowe między poszczególnymi podmiotami

prawo formalne (inaczej procesowe) - są to normy które regulują postępowanie podmiotów prawnych i organów państwowych w toku dochodzenia przez zainteresowany podmiot zrealizowania norm prawa materialnego lub świadczenia odszkodowania z tytułu wyrządzonej szkody

Ogólnie → prawo materialne reguluje obowiązki określonych podmiotów, których spełnienie ma podstawową doniosłość społeczną, a prawo formalne reguluje postępowanie organów państwowych powołanych do wymiaru sprawiedliwości

14.Źródła poznania i powstania prawa

źródła prawa→źródła poznania prawa fontes iuris cognescendi (źródła jurydyczne, epigraficzne i nieprawnicze)

źródła powstania prawa fontes iuris oriundi (prawo zwyczajowe, ustawy, działalność magistratur rzymskich, senat, cesarz, jurysprudencja

Źródła prawa rzymskiego

1. Źródła prawa

15.Prawo zwyczajowe

Pierwotnym źródłem prawa zwyczaj, ukształtowane na jego podstawie prawo to prawo zwyczajowe- mos maiorum .

Zwyczaj staje się normą prawną gdy jest uznany w społeczności zorganizowanej przez większość jako konieczny i stosowany przez dłuższy czas w sposób niezmieniony

450r. p.n.e. powstaje ustawa XII tablic, lex duodecim tabularum określona jako źródło wszelkiego prawa, tak publicznego jak i prywatnego, spis prawa zwyczajowego

Prawo zwyczajowe ma moc równą ustawie, a także moc uchylania ustaw

16.Ustawa

Ustawa → (lex) jest to, co lud nakazuje i ustanawia. Ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe, comitia. Z inicjatywą ustawodawczą występował magistratus ( konsul, pretor) zapytując zgromadzonych (rogatio) czy przyjmują projekt ustawy, głosowanie początkowo jawnie, według centurii (comitia centuriata) lub tribus (comitia tributa) .Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat. Ustawa składa się z 3 części: praescriptio- zawierające nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania, rogatio- sam tekst sanctio- dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie.

Podział za względu na sankcje→ 1.lex perfecta - sankcja nieważności dotyka rzeczy dokonanej wbrew jej postanowieniu

2.lex minus quam perfecta - uznaje czynność za ważną, ale za jej wykonanie przewiduje sankcje karne

3.lex imperfecta - pozbawiona jest jakichkolwiek sankcji

Plebejusze mieli własne zgromadzenia, concilia plebis , pod przewodnictwem trybuna plebejskiego. Od 286r. p.n.e. lex Hortensia uchwały mają moc wiążącą dla wszystkich obywateli

451r. p.n.e. zaczęto spisywać ustawę XII tablic, 10 osób, w 450r. p.n.e. dodano 2 tablice (łącznie 12) . Niewielka ilość przepisów sakralnych, reguluje postępowanie sądowe i egzekucyjne, normuje spadkobranie ,ochronę własności, zobowiązania. Traktuje też o czynnościach prawnych i prawie karnym.

Teoretyczne istnienie legendarnych ustaw królewskich (leges regiae)

17.Edykt pretorski

wymiar sprawiedliwości (iurisidictio) znajdował się w okresie republiki do 367r. p.n.e. w ręku konsula, później pretora, od 242r. p.n.e. drugi pretor dla peregrynów (pierwszy miano pretora miejskiego)

władza przez rok, nie mógł wydawać ustaw ,ale jako jedna z magistratur wydawał:

edykt → (edictum) zawarte w nim zasady jakich zamierzał się trzymać wydający w czasie swego (1 rocznego) urzędowania

od 67r. p.n.e. lex Cornelia zmusza pretorów do ścisłego przestrzegania swoich edyktów

edictum tralaticium - część stała edyktu przechodząca do kolejnych

prawo tworzone przez pretorów -ius praetorium (przez operowanie środkami procesowymi i sankcjami)

edykt składa się z : części normatywnej -zapowiedź udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach

części formularnej - zredagowane konkretne formuły jakimi miały się posługiwać strony w czasie procesu

Jurysdykcja na targowiskach - edyl kurulny ,też wydaje swój edykt

Na prowincji edykty wydają namiestnicy prowincjonalni

Prawo stworzone przez edykty to - ius honorarium

Prawo pretorskie by: wspierać -adiuvendi

uzupełniać - supplendi

korygować - corrigendi

W okresie pryncypatu, wzrost znaczenia pryncepsa jako legislatora- za Hadriana zredagowanie przez prawnika Juliana jednolitego tekstu edyktu pretora i edyla kurulnego→ 130r. n.e. powstaje edykt wieczysty edictum perpetuum

18.Uchwały senatu

w okresie republikańskim brak władzy ustawodawczej w jego rękach, jedynie wpływ poprzez auctoritas patrum zatwierdzanie ustaw zgromadzeń ludowych

uchwały senatu -senatus consulta uzyskały moc prawa za czasów Augusta - 1 uchwała w 10r. n.e.

od czasów Sewerów senat ogranicza się do wysłuchiwania wniosków cesarskich → źródłem prawa sam wniosek oratio principis, a nie uchwała

19.Nauka prawa

początek w okresie archaicznym u pontyfików (kolegium kapłańskie)- znawcy fas (prawa boskiego) i ius (świeckiego)

przełamanie monopolu w 304r. p.n.e. przez Flaviusa który ogłosił zbiór form procesowych, w połowie III w. p.n.e. rozpoczęto nauczanie prawa i udzielanie porad prawnych -sekularyzacja prawa

Działalność pontyfików i pierwszych świeckich prawników → cavere- układanie formuł i klauzul czynności

Respondere -udzielanie odpowiedzi na zaptyania w kwiestiach prawnych agere -układanie formuł procesowych, którymi strony miały się posługiwać w toku procesu sądowego

Ze strony jurystów także interpretacja ustaw

Pierwsze dzieło- Aelius

Właściwe podwaliny pod prawo cywilne stworzyli -Manilius, Brutus i Publius Mucius Scaevola →systematyzowali prawo pod wpływem kultury greckiej

Największe zasługi Quintus Mucius Scaevola autor prawa cywilnego w 18księgach

Rufus

Ci pierwsi prawnicy określani jako veters -dawni

Od Augusta dzięki ius publice respondendi działalność prawników źródłem prawa. Mieli także wpływ na powstające prawo

Działalność jurysprudencji to głównie komentarze do prawa cywilnego libri ad Sabinum, do edyktu pretorskiego libri ad edictum albo do obu digesta

Oprócz podręczników przedstawianie poglądów prawniczych w sposób kazuistyczny

2 szkoły →

Prokulianów założyciel Labeo ,republikańskie (od imienia Proculusa)

Sabinianów założyciel Capito, jednowładztwo (od imienia Sabinusa)

Do tych szkół należeli Celsus, Julian, Pomponius, Gaius

Za panowania Sewerów Papinian, Ulpian i Paulus, ostatni Modestinus

Problemy z powodu dużej ilości sprzecznych poglądów wśród prawników → 426r. n.e. wydana przez Walentyniana III (część zach.) ustawa o cytowaniu , można cytować tylko 5 wybitnych prawników okresu klasycznego - Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna, sędzia powinien opierać się na tej opinii za którą było więcej z nich , przy równości głosów decydował pogląd Papiniana

20.Konstytucje cesarskie

constitutiones -akty normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej, podział ze względu na formę na :

Edykt (edicta) →na mocy ius edicendi, norma obowiązująca w całym lub w części cesarstwa

Mandaty (mandata) →instrukcje dla namiestników prowincji (cesarskich i senackich) lub innych urzędników cesarskich, wiązały mieszkańców terenu na którym dany urzędnik sprawował władzę

Dekret (decretum) → wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego, za jego pomocą cesarz dokonywał wykładni prawa, także wprowadzanie tą drogą czasami nowego prawa

Reskrypt (rescriptum) → odpowiedź cesarza na zapytania urzędników ,sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych. Po skodyfikowaniu edyktu pretorskiego cesarz stał się viva vox iuris civilis (żywym głosem prawa cywilnego)

Akty wydawane przez cesarza to leges. Tworzą dział prawa ius novum (w przeciwieństwie do wcześniejszego ius vetus)

Zbiory konstytucji to kodeksy

B.Zbiory Prawa

21.Przedjustyniańskie zbiory prawa. Nauczanie prawa

pierwsze zbiory → Codex Gregorianus - od czasów Hadriana (II w.) do roku 292

Codex Hermogenianum - konstytucje Dioklecjana 293-294r.

Kodeks Teodozjański 438r. od Konstantyna Wlk. Do Teodozjusza II i Walentyniana III, nadał moc obowiązującą poprzednim zbiorom ↑

Inne zbiory ius i leges : Fragmenta Vaticana, Mosaicarum et Romanarum legum collatio oraz Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti

Kompendium zasad prawnych z Paulusa - Sentencje Paulusa ok. III w. przez nieznanego autora

Okres dominatu -„prawo pospolite” ,wulgarne. Uproszczenie

Funkcjonują państwowe zakłady nauczania ,wierne prawu klasycznemu najważniejsze :Rzym, Bejrut,i Konstantynopol. Do Justyniana także w Atenach, Cezarei, Aleksandrii i Kartaginie

22.Ustawodawstwo justyniańskie

Corpus Iuris Civilis = Codex,Digesta, Institutiones (kodyfikacje justyniańskie) Novellae (zbiór aktów normatywnych Justyniana i jego następców)

Komisje ; zawsze wybitny prawnik, szef urzędów centralnych i minister sprawiedliwości (Trybonian) w 1 jako członek w reszcie jako przewodniczący.

Zebranie i uporządkowanie -kompilacja

Uprawnienia do zmian w przejmowanych tekstach - interpolacje

Codex → 7 os. Zbiór konstytucji cesarskich, do 529r. , na nowo zredagowany w 534r. (liczne konstytucje Justyniana) .Konstytucje od Hadriana do Justyniana, 12 ksiąg, te na tytuły w których alfabetycznie konstytucje, duże konstytucje na paragrafy

Digesta → (Pandekta- Pandectae) fragmenty 38 prawników rzymskich, 3 z przedklasycznego, 2 z poklasycznego. Do 533r. 17 osób. 5% przejrzanego materiału weszło do Digestów. 50 ksiąg, na tytuły, fragmenty tematycznie związane z tytułami, podział ich na paragrafy.

Institutiones → rodzaj podręcznika elementarnej wiedzy o prawie, mający moc prawną.4 księgi, tytuły, paragrafy

Novellae → kompilacje prywatne nowel cesarskich od Justyniana do 582r.

C.Losy prawa rzymskiego po kodyfikacji justyniańskiej

23.Prawo rzymskie w Wschodniej Europie

Podział spadkobierców prawa - nurt wschodni i zachodni

Zakaz cesarski komentowania Digestów. Prace ograniczone do tłumaczenia na język grecki (katapoda) krótkich streszczeń ( indices) i zestawiania tekstów o podobnej treści (paratitla)

Cesarz Leon III w 726r. Ogłasza wyciąg z zbioru justyniańskiego Ekloga

Najważniesza i najobszerniejsza przeróbka przez cesarzy Bazylego Macedo i Leona VI -Bazyliki (basilica- prawo cesarskie). Podział na leges (Codex) i ius (Digesta) → 60 ksiąg. Wyjaśnienia i komentarze do Bazylik to scholie

Ostatnie dzieło - Sześcioksiąg (Hexabiblos) przez Hermanopulosa z Salonik w 1345r. Obowiązuje w Grecji do 1946r. W Besarabii do 1917r.

Najstarszy zbiór słowiański z czasów cara Symeona I Wlk. (IX/X w.) Zakon Sudnyj Liudom, bazujący na Eklodze

Duża ilość elementów romańskich w Statutach Litewskich

24.Prawo rzymskie w Zachodniej Europie

urzędowe zbiory prawa rzymskiego w państwach barbarzyńskich:

Edictum Teodorici - u Ostrogotów w Vw. Za Teodoryka Wlk.

Lex Romana Burgundiorum - u Burgundów za Gundobada w VIw.

Lex Romana Visigothorum - w 506r. za Alaryka II najdoskonalszy spis (inna nazwa to Brevarium Alarici) - wyciągi z 3 kodeksów (Gregorianus, Hermogenianus, Theodosianus), Instytucji Gaiusa, Sentencji Paulusa i fragmentu z Papiniana

Najstarszy odkryty zbiór prawa rzymskiego to Digesta - nazwane Florentina ( odkryte w XI w. w Pizie)

Zasada Ecclesia vivit lege romana -Kościół żyje wdł. prawa rzymskiego.

Odwrót od gospodarki naturalnej, rozwój handlu, zasada osobowości prawa już nie wystarcza, od IX, X i XI w. wzrasta zainteresowanie prawem rzymskim w Zachodniej Europie

Powstanie w 1088r. uniwersytetu w Bolonii, założyciel Irneriusz ,twórca szkoły glosatorów -wykładali prawo rzymskie, objaśniali, opatrując niejasne fragmenty uwagami (glosami) między liniami (interlinearne) ,lub na marginesach (marginalne)

Ostatni przedstawiciel Accursiusz wydaje zbiór wszystkich glos Glossa ordinaria (1250r.)

Postglosatorzy (komentatorzy) - naliza bardziej glos niż źródeł, posługują się scholastyką ,wprowadzają do nauki o prawie porządek logiczny, prekursatorzy prawa natury, próbowali wywodzić normy prawne z zasad powszechnego ładu społecznego.

Główni przedstawiciele Bartolus de Saxoferrato i jego uczeń Baldus de Ubaldis

Przystosowali prawo do nowych potrzeb ,wzbogacili elementami prawa kanonicznego i obowiązujących w Włoskich miastach prawa miejskiego (tzw. Prawa statutowego), stworzyli lex generalis prawo uniwersalne dla świata nowożytnego

W XV w. Niemcy rozpoczynają recepcje prawa rzymskiego, nie kodyfikacja justyniańska, ale prawo przetworzone przez glosatorów i komentatorów. Zasada subsydiarności prawa rzymskiego względem prawa krajowego, faktycznie przewaga.

W toku używania powstaje usus modernus pandectarum (współczesne prawo rzymskie) ,do 31 XII 1899r.

W Hiszpanii posiłkowanie się ciągle prawem rzymskim (ze wzgl. na zasady słuszności uznawane tam za pomocnicze źródło prawa)

W Francji : Pd -pays de droit ecirit (rejon prawa pisanego), prawo rzymskie przez cały czas, Pn- pays de droit countumier (rejon praw zwyczajowych), późniejsze zainteresowanie prawem rzymskim

Humanizm prawniczy - badania nad czystmy prawem, odkrycie zmian dokonanych w kodyfikacji justyniańskiej (tzw. Interpolacji) wywodzenie prawa nie z władzy a z nakazów rozumu, nowy kierunek to mos gallicus docendi ( francuski sposób wykładania) w przeciwieństwie do wcześniejszego italicus mos docendi

Przedstawiciele Jacobus Cujacius i Hugo Donellus

Emigranci hugenoccy tworzą w Holandii prawo rzymsko-holenderskie (Roman-Dutch Law) przetrwałe do XVIII w. a w RPA i na Sri Lance do dziś

Szkoła historyczna - związanie prawa z środowiskiem Fryderyk Savigny,

Działalność Pandektystów, Bernard Windscheid przygotowywuje Burgerliches Gesetzbuch BGB niemiecki kodeks prawa cywilnego, przewaga prawa rzymskiego

Szkoła prawa natury - sprawiedliwość społeczna, zgodne z naturą wolności człowieka

Landrecht pruski- „pierwszy kodyfikacyjne tłumaczenie prawa rzymskiego na język niemiecki” 1794r.

Kodeks cywilny austriacki ABGB 1797r.

Kodeks cywilny Napoleona 1804r.

25.Prawo rzymskie w Polsce

w akcie erekcyjnym Akademii Krakowskiej z 1364r. 5 katedr prawa rzymskiego

O znajomości prawa rzymskiego w Polsce u Galla Anonima, Kadłubka. Pierwiastki romanistyczne w Statucie małopolskim (za Kazimierza Wlk. przed 1370r.) , w Statucie Warckim (Wł. Jagiełło 1423r.)

Żądania wprowadzenia prawa rzymskiego przez Jana Ostroroga (1436-1501r.) , Andrzeja Frycza-Modrzewskiego) , odrzucone wobec niechętnego stanowiska szlachty (wobec zwierzchniej władzy państwa- ograniczenie wolności szlacheckich)

Najwięcej elementów w prawie miejskim i III Statucie Litewskim

1776r. powołanie przez Sejm komisji kodyfikacyjnej pod przewodnictwem Andrzeja Zamoyskiego, projekt odrzucony w 1780r. jako zbyt radykalny

Obecność na ziemiach polskich Landrechtu, BGB, ABGB i Kodeksu Napoleona

1964r. z przepisów ogólnych prawa cywilnego, prawa rzeczowego, kodeksu zobowiązań prawa spadkowego stworzono jednolity kodeks cywilny

Proces Rzymski prywatny

A.Zagadnienia ogólne

26.Prawo procesowe a prawo materialne

actio-w szerokim znaczeniu to działanie, czyn, rozprawa sądowa, w węższym natomiast to czynności o charakterze procesowym, w procesie formułkowym to ogół czynności podejmowanych przez powoda

Actio- skarga czy też powództwo wnoszone przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego (Celsius - niczym innym jest actio jak prawem sądowego dochodzenia tego, co się komu należy)

Powód w procesie formułkowym mógł realizować swoje prawo gdy pretor udzielił mu odpowiedniej actio

27.Historyczny rozwój procesu rzymskiego

rola pomocy własnej ,siłę można odpierać siłą

decretum divi Marci- utrata wierzytelności dochodzonej z pominięciem drogi sądowej

Najstarszym sposobem dochodzenia roszczeń było sądownictwo zwyczajne ordo indiciorum privatorum, w dwóch stadiach:

Proces legisakcyjny (od ustawy XII tablic) do 17r. p.n.e. zniesienie przez uchwalenie leges Iuliae iudicariae

Proces formułkowy ok. III w. p.n.e. ,od lex Aebutia (ok. 130r. p.n.e.) możliwość rozstrzygania wszelkich sporów

Proces kognicyjny - pojawia się w pryncypacie, jako postępowanie nadzwyczajne, 342r. zakaz procesu formułkowego

28.Organizacja sądownictwa i dwufazowość postępowania w procesie zwyczajnym

w czasach monarchii proces w rękach króla

2 fazy : in iure -przed przedstawicielem władzy państwowej

apud iudicem - przed mianowanym sędzią prywatnym

po upadku monarchii wymiar sprawiedliwośc w gestii konsula

367r. p.n.e. władza jurysdykcyjna przechodzi w ręce pretora (a więc magistratury). Czuwa nad przebiegiem procesu w jego pierwszej fazie (tzw. instruowanie procesu), udziela ochrony pozaprocesowej, udział w niektórych czynnościach prawnych

242r. p.n.e. pretor dla peregrynów, w sporach w których przynajmniej jedną z stron był nieobywatel rzymski

Spory na tle transakcji targowych edyl kurulny, na prowincji jurysdykcja namiestnika prowincjonalnego

2 faza postępowania, apud iudicem w której rozstrzygano proces odbywała się sędzią jednostkowym, iudex w niektórych przypadkach arbiter. Był on wybierany zgodnie przez obie strony najpierw z listy sporządzonej przez pretora, później z nieposzlakowanych i dojrzałych obywateli rzymskich

iudicium legitimum - proces który; a)między obywatelami rzymskimi b)przed sędzią jednostkowym c)w mieście Rzymie lub 1 milowym jego okręgu

iudicium imperio continens - gdy brak choćby jednego z tych 3 warunków

Sądy kolegialne: rekuperatorzy (3-5 osób) - spory instruowane przez pretora dla peregrynów

Sądy decemwiralne (10 os.) - rozstrzygały spory o wolność

Sądy centumwiralne (105 osób) - spory o spadki

Właściwym do rozstrzygania sprawy (o ile nie było uzgodnienia stron) sąd zamieszkania pozwanego, czasami gdy spór o rzecz spór położenia rzeczy, Spory na targowiskach, przez edyla kurulnego

29.Strony i ich zastępcy procesowi

powód - actor ,zmierza do urzeczywistnienia swojego prawa podmiotowego i inicjuje proces

pozwany - reus osoba od której powód domaga się określonego zachowania

w fazie in iure stawić musiały się obie strony, gdy w fazie apud iudicem nie stawia się jedna z stron sędzia orzeka na jej niekorzyść

w procesie legisakcyjnym nie można mieć zastępcy

W procesie formułkowym strony mogły posługiwać się zastępcami; ustanowiony uroczyście w obecności przeciwnika kognitor, w sposób nieformalny, bez obecności to prokurator . Osoby podlegające opiece zastępuje opiekun, osoby prawne syndicus

Każda z stron mogła też korzystać z pomocy mówców sądowych advocati, patroni pełniących rolę rzecznika bądź doradcy, albo też wygłaszającego mowy sądowe ,stąd zwanych orates

30.Zdolność sądowa, zdolność procesowa i legitymacja procesowa

proces odbywał się tylko wtedy gdy obie strony miały tzw. zdolność sądową - oznaczającą, że powodowi przysługuje prawo dochodzenia roszczeń na drodze procesu wobec pozwanego, przeciw któremu zapaść może wyrok zasądzający

zdolność procesowa - zdolność do przedsiębrania czynności, które wywołają w procesie określony skutek prawny (np. przyznanie się do winy)

legitymacja procesowa- możliwość wystąpienia w danym ,ściśle określonym procesie w roli powoda (czynna legitymacja procesowa) bądź w roli pozwanego ( bierna legitymacja procesowa)

B.Postępowanie zwyczajne

Ordo iudiciorum privatorum

31.Proces legisakcyjny

najstarszy proces prywatny

postępowanie toczy się wyłącznie na podstawie ustawy- wąski zakres stosowania

postępowanie w obu fazach toczy się ustnie, w fazie in iure strony musiały wypowiadać ścisłe formuły (pomyłka=przegrana) - skrajny formalizm procesu.

Zasada sacramentum przy zastosowaniu legis actio sacramento używanego najczęściej, charakter ogólny (dochodzenie zarówno rzeczy - legis actio sacrament in rem jak i zobowiązań - legis actio sacramento in personam).

Po wypowiedzeniu formułek wzajemne wezwanie do ustanowienia sacramentum (w świątyni) . W 2 fazie (apud iudicem) sędzia rozstrzygał czyje sacramentum jest słuszne, przegrany traci swoje i musi spełnić żądania powoda (jeśli przegrał pozwany)

32.Proces formułkowy

1.Geneza procesu formułkowego

brak możliwości użycia procesu legisakcyjnego w stosunkach z nieobywatelami, pretor dla peregrynów przekazując sprawę do rozstrzygniecia rekuperatorom udzielał im pisemnej instrukcji (formula) według jakich zasad mieli w sprawie wyrokować

ok. 130r. p.n.e. lex Aebitia umożliwia stsowanie procesu formułkowego we wszystkich sporach między obywatelami rzymskimi, a do leges Iuliae pozostawiono możliwość korzystania z procesu legisakcynego

dzięki procesowi formułkowemu pretor mógł kontrolwać prawo

2.Postępowanie in iure

postępowanie rozpoczyna się od wezwania pozwanego do stawienia się przed pretorem, gdy się nie stawi można użyć siły (zastosowanie pomocy własnej) . Osoba trzecia tzw. windeks mogła dać gwarancje że pozwany stawi się w terminie późniejszym, lub pozwany w postaci odrębnej umowy (vaidmonium) przyrzekał zapłacić pewną kwotę pieniężną powodowi na wypadek niestawienia się.

Wzywający powinien pozywanego poinformować o rodzaju roszczeń, a w obecności pretora winien powtórzyć tą samą informację i wskazać na actio z której chciałby uczynić pożytek. Pretor po wysłuchaniu obu stron mógł udzielić actio. Pretor mógł odmówić ochrony procesowej (denegatio actionis), ale powód mógł wtedy odwołać się do innego pretora lub konsula. Pretor przyznawał skargę na podstawie leges lu imperium

Confessio in iure - gdy pozwany przed pretorem uznawał roszczenia powoda, następowało zakończenie postępowania w fazie in iure a confessio zastępowało wyrok i stanowiło tytuł egzekucyjny. Postępowanie kończone gdy oskarżony nie podejmuje obrony lub gdy jedna z stron składa przysięgę wobec pretora iusiurandum in iure (że roszczenie nie istnieje lub że istnieje) -niechętne ze względu na kary za krzywoprzysięstwo

3.Litis contestatio

rezultat 1 części ustalenie przez pretora formułki, którą pretor przekazywał powodowi, który z kolei wręczał ją pozwanemu a ten ją przyjmował →ugruntowanie sporu zakończenie fazy n iure -litis contestatio .

Wynikiem tej fazy także niemożność ponownego rozpoczęcia sprawy.

Przerwie ulega bieg terminu przedawnienia

4.Budowa formułki procesowej

Rezultatem in iure formułka- stanowiąca dla sędziego program działania w fazie apud iudicem ,określając w sposób maksymalnie zwięzły warunek pod jakim miał on sądzić lub uwolnić pozwanego.

Budowa, 4 części zwyczajne i 2 części nadzwyczajne:

Zwyczajne:

Intentio- część formułki, w której powód zawarł treść swojego żądania. Niektóre formułki składają się tylko z tej części (te w których powód domaga się jedynie sądowego ustalenia stanu lub sytuacji). Żądanie mogło być albo ściśle określone (intentio certa -używanie naraża na łatwe przegranie z powodu :więcej niż się należy -res, przedwcześnie- tempes ,nie tam gdzie powinien- locus z innej podstawy prawnej- causa- przegrana wynikiem nadmiernego żądania), albo bliżej nieokreślone (intentio incerta)

Demonstratio - otwiera w których roszczenie opierało się na fakcie , stanowi zwięzły opis stanu faktycznego, tym bliższe określenie podstawy prawnej żądania

Condemnatio -alternatywne upoważnienie sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego. Opiewała zawsze na określoną lub nieokreśloną sumę pieniędzy. Powód mógł żądać posługując się skargą arbitralną umieszczenia w formułce tzw. klauzuli arbitralnej -na mocy której w wypadku wygranej o rzecz gdy pozwany odmawiał wydania jej powód mógł sam określić jej cenę którą musiał zamiast wydania rzeczy zapłacić.

Adiucatio - występowała w powództwach działowych (o podział)i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej, z możliwością dopłaty przy podziale fizycznie nierównym,a gdy rzecz była niepodzielna przez zasądzenie jej jednemu, z nakazem spłacenia jej wartości udziałów

Nadzwyczajne:

Exeptio- część składowa formułki umieszczana w interesie pozwanego

Praescriptio - umieszczana w formułce na żądanie powoda domagająca się od pozwanego nie całości świadczeń, lecz jego części, zwłaszcza gdy świadczenie miało być spełnione w ratach

5.Obrona pozwanego w procesie

proces toczy się gdy pozwany przynajmniej zaprzeczył twierdzeniu powoda (negacja). Nakładała ona na powoda obowiązek przeprowadzenia dowodu na prawdziwość swoich twierdzeń (przy nieudanym sąd oddalał skargę)

Środek obrony pozwanego exeptio- zarzut procesowy, pozwany nie zaprzeczał twierdzeniom powoda tylko wskazywał na inne okoliczności faktyczne, lub odmienną podstawę prawną. Jeśli stwierdzenia powoda prawdziwe sąd oddala żądania powoda. Prawdziwość tą musiał udowadniać pozwany. In rem- gdy można ją było podnieść przeciwko jakiemukolwiek powodowi in personam gdy była skuteczna tylko przeciw określonej osobie.

Exeptio doli - zarzut podstępu, posługiwał się nim pozwany , gdy powód uzyskał swe roszczenia podstępnie lub gdy zasądzenie go było sprzeczne z dobrymi obyczajami.

Exeptio wnoszone w fazie in iure.

Skutek każdej ekscepcji mógł powód oddalić dzięki odpowiedniemu twierdzeniu replicatio

6.Rodzaje actiones

actiones in rem - powództwa rzeczowe, służące do ochrony praw podmiotowych bezwzględnych, skuteczne przeciw komukolwiek kto naruszył cudze prawo do rzeczy

actiones in personam - powództwa osobowe ,można wnieść tylko przeciw oznaczonej osobie

Podział na powódzwta oparte na ius civile (actiones civiles) oraz oparte na prawie pretorskim (actiones honorariae), wśród tych:

-powództwa oparte na fakcie - udzielanie ochrony przez pretora stanom w których ius civile nie przewidywało ochrony , uzależniał ją od potwierdzenia przez sędziego stanu wyrażonego w formułce

-powództwa oparte na fikcji - wktórych pretor fikcyjnie przyjmował jakiś element w rzeczywistości nie istniejący ,a potrzebny niezbędnie dla danej actio i nakazywał sędziemu traktować daną sprawę jak gdyby ten element istniał

-powództwo z przestawionymi podmiotami- stosowane gdy ktoś inny był podmiotem prawa lub obowiązku, a kto inny robił lub przeciw komu innemu robiono z actio użytek (np. odpowiedzialność ojca za długi syna)

Zmodyfikowana actio ( w dwóch ostatnich przypadkach) to actio utilis, a niezmodyfikowana actio directa

Przy dochodzeniu roszczeń z tytułu przestępstwa istotne znaczenie miał podział powództw:

-actiones poenales -dochodzenie przez poszkodowanego pewnej kwoty tytułem kary prywatnej od sprawcy przestępstwa

-actiones rei persecutoriae - wyrównanie szkody spowodowanej deliktem

-aciones mixtae- miały na celu uzyskanie zarówno odszkodowania jak i ukarania sprawcy

Actiones perpetuae (wieczyste) - to takie które się nie przedawniają

Actiones temporales (czasowe) - to takie które można było wnosić w ciągu pewnego czasu

Podział:

Powództwa ścisłego prawa - actiones stricti iuris - sędzia musiał trzymać się ściśle poleceń zawartych w formułce, dotyczących stanu faktycznego jak i dochodzonych roszczeń

Powództwa oparte na dobrej wierze -actiones bonae fidei - magistratura nie określała kwoty na jaką miał opiewać condemnatio ,lecz ustalanie jej leżało w gestii sędziego na podstawie norm prawnych, słuszności i dobrej wierze

Skargi arbitralne actiones arbitrariae -z dodatkowym upoważnieniem dla sędziego, jeśli pozwany odmawiał wydania rzeczy sędzia mógł zasądzić odszkodowanie przewyższające wartość rynkową spornej rzeczy (określaną przez powoda pod przysięgą)

W momencie gdy prawo określało do ochrony jakiegoś uprawnienia 2 lub więcej powództw - konkurencja powództw - powód do momentu litis contestatio miał możliwość wybrania jednego z nich

7.Postępowanie apud iudicem

postępowanie miało się zakończyć w określonym czasie od momentu litis contestatio

Zadaniem sędziego ustalenie stanu faktycznego na podstawie dostarczonych przez strony dowodów, i wydanie na ich podstawie wyroku stosownie do treści formułki

Przeprowadzenie dowou obciąża tego kto twierdzi - powód udowadnia intentio, pozwany exceptio

Środki dowodowe - świadkowie, dokumenty, opinie biegłych, oględziny, czasami przesłuchanie stron

Przeprowadzone dowody sędzia oceniał w sposób nieskrępowany i wydawał wyrok sententia, ogłaszał go ustnie bez konieczności podania motywu , w sprawach dla siebie niejasnych mógł uchylić się od wydania wyroku a wtedy sprawę przekazywano innemu sędziemu

Wyrok prawomocny od ogłoszenia, tylko wyjątkowo gdy udowodniono przekupstwo sędziego lub sfałszowanie dowodów pretor mógł uchylić wyrok przywracając stan poprzedni

33.Egzekucja

Tytuł egzekucyjny (wyrok zasądzający) dawał podstawę do wdrożenia egzekucji jeśli pozwany nie zaspokoił pretensji powoda w ciągu 30 dni

W procesie legisakcyjnym legis actio per manus iniectionem przez 60 dni powód więził pozwanego, gdy dalej niezapłacone mógł zrobić z nim co chciał, od lex Poetelia 326r. p.n.e. zakazano sprzedaż w niewolę nieprzyjacielską bądź zabicia, tylko odpracowanie jako półwolny

W roli obrońcy mogła się stawić osoba trzecia tzw. vindex uwolnienie dłużnika, kolejny proces z udziałem vindexa jako strony, przy ponownym przegraniu suma podwójna do zapłacenia. W późniejszym czasie dłużnik mógł występować jako swój własny vindex

W procesie formułkowym egzekucja osobista rzadko , w zasadzie egzekucja majątkowa, ale uniwersalna, skierowana na cały majątek dłużnika, wdrażana na podstawie odrębnego powództwa tzw. actio iudicati . W razie zakwestionowania przez dłużnika zasadności egzekucji mogło dojść do ponownego zbadania sprawy (pod rygorem podwójnej zapłaty). Przy większej liczbie wierzycieli do majątku wybierali oni magistra bonorum który sprzedawał majątek w drodze licytacji , kupujący go bonorum emptor wypłacał wierzycielom ustalone kwoty i przejmował stosunki prawne dłużnika oprócz samych długów

Od czasów Augusta dłużnik który popadł w długi nie z własnej winy mógł sam oddać majątek w celu zaspokojenia wierzycieli, pozostawiano mu środki niezbędne do życia i nie podlegał ujmie na czci obywatelskiej i nie można go było poddawać egzekucji osobistej

Egzekucja majątkowa syngularna -zabierano tylko tą część majątku która potrzebna była na spłatę długów (senatorzy, osoby chore umysłowo i zniedołężniałe)

In fraudem creditorum - działanie dłużnika ,który mając świadomość swej niewypłacalności ,w drodze czynności prawnych lub faktycznych zmniejszał swój majątek ze szkodą dla wierzycieli, w tym przypadku pomocy pretora odzyskującego majątek → skarga pauliańska gdy 1)dłużnik był niewypłacalny i miał tego pełną świadomość, gdy środki prawne kierowano wobec osoby trzeciej musiała ona 2) być świadoma ,że dłużnik wyzbywa się majątku działając na szkodę wierzycieli (odpowiadała tylko gdy dostawała coś nieodpłatnie od dłużnika). Uczestniczenie w akcie fraudacyjnym to delikt prawa pretorskiego

C.Ochrona pozaprocesowa

34.Środki ochrony pozaprocesowej

Działania podejmowane przez pretora na mocy jego imperium oprócz udzielania actio:

-Restitutio in integrum- przywrócenie do stanu pierwotnego, uzasadnia je przymus (metus) ,błąd (error), podstęp (dolus), niedojrzałość kontrahenta, umotywowana nieobecność (absentia)

-Interdictum - przez pretora lub namiestnika prowincji na żądanie jednej z stron, zawierający nakaz pod adresem drugiej strony by coś zaniechała lub coś uczyniła. Bez badania jego zasadności przy wydawaniu. Przy niepodporządkowaniu początek procesu

-Missio in possesionem - wprowadzenie jakiejś osoby zainteresowanej we władanie całym majątkiem drugiej osoby, lun jego częścią, następowało z upoważnienia pretora, środek pozaprocesowy mający zmusić do określonego zachowania (np. udziału w procesie)

-Stypulacje pretorskie - słowne i w określonej formie czynione przyrzeczenia stron, których treść określał pretor, służyły do udzielenia stronie zabezpieczenia umożliwiającego realizację roszczeń na wypadek ewentualnej szkody, powstałej w trakcie procesu lub poza nim

D.Postępowanie nadzwyczajne

35,Proces kognicyjny

1.Geneza procesu kognicyjnego

tryb nadzwyczajny - cognito extra ordinem

cognitio- to proces myślowy y na ustalenie jakiegoś faktu i ocenę jego znaczenia z punktu widzenia prawa jako przesłanki do podjęcia decyzji

geneza- postępowanie administracyjne, stosowane pod koniec republiki, na prośbę osoby pozbawionej ochrony procesowej. Szczególnie za działalności cesarzy rozwijane przez nich lub ich urzędników

342r. likwidacja procesu formułkowego

2.Organizacja sądownictwa

sędzia nie wybierany na zasadzie konsensusu ale przez urzędnika

, stopienie administracji z sądownictwem, na czele cesarz w którego imieniu sprawowane wszystkie wyroki, możliwość obywateli (teoretycznie) do odwoływania się do niego. Wobec wyższości woli cesarza nad prawem jego wyrok nie obowiązują normy, ale te właśnie tworzą (także poprzez będących jego „zastępcami” urzędników)

Na czele sprawiedliwości Rzymu i Konstantynopola stali prefekci miejscy, w prowincjach sądy sprawowali rector prowincji bądź jego zastępca vicarius . Mogli oni swoje kompetencje przekazać przez siebie powołanej osobie, a także wybranym przez strony arbitrom których wyrok zatwierdzał urzędnik

Proces w każdy dzień oprócz świąt, ale nie publicznie a w pomieszczeniach zamkniętych

3.Wszczęcie i przebieg postępowania sądowego

wezwanie pozwanego do sądu w formie litis denuntiatio - pismo procesowe, w którym powód przedstawia zwięźle swoje roszczenia wobec pozwanego i wzywa go do stawienia się w określonym terminie w sądzie , zazwyczaj ok. 4 mc, początkowo powód sam dostarczał, później urzędowo

Zgodnie z prawem justyniańskim wezwanie pozwanego do sądu pismem libellus conventionis - w nim sprecyzowanie zwięźle przedmiotu wezwania i podstawy prawnej. Libellus przekazuje powód urzędnikowi ,a ten decyduje czy przekazać jego odpis pozwanemu, za pośrednictwem urzędnika (executora)

W ciągu 10 dni pozwany jeśli nie zamierzał zaspokoić pretensji powoda powinien dać gwarancje stawienia się w sądzie w wskazanym czasie i udzielić pisemnej odpowiedzi na pozew - libellus contradictionis w którym pozwany przedstawia zarzuty pod adresem roszczeń powoda i ewentualnie własne roszczenia (powództwo wzajemne), doręczane następnie również przez executora

Postępowanie 3 części:

Część wstępna primordium litis trwa do litis contestatio

Część środkowa medium to postępowanie dowodowe

Część końcowa sententia- wydanie wyroku

Strony stają przed sędzią w wzynaczonym terminie osobiście lub przez zastępstwo swoich prokuratorów

Wzrasta rola adwokata, nakaz płacenia honorarium

Powód jeśli pozwany nie uznał jego roszczeń (confessio) przedstawiał ustnie fakty i przeprowadzał dowód prawny w celu uzasadnienia swojego żądania (narratio)Przeciwnik tym wywodom ustnie się przeciwstawiał (contradictio) . Po tych czynnościach następowało litis contestatio . Exeptio nie oddala skargi, można ponownie wnieść pozew, albo nadmierne żądanie jeśli nie miało złośliwego charakteru mogło ulec tylko ograniczeniu

4.Dowody

postępowanie dowodowe po wysłuchaniu oświadczeń stron procesowych, nie ma swobody w ocenie dowodów przez sędziego pojawia się legalizm dowodowy -trzymanie się pewnych, ustalonych dyrektyw przy ustalaniu stanu faktycznego, gradacja ważności dowodów, dokumenty ważniejsze od zeznań, hierarchia dokumentów

W dominacie wzrasta rola notariuszy -osoba prywatna trudniąca się sporządzaniem dokumentów na zlecenie osób prywatnych, miejscem urzędowania place publiczne albo kancelarie. Kontrola urzędników nad ich działalnością, od noweli Justyniana potrzeba zezwolenia urzędowego na działalność

Siła dowodowa świadków uzależniona od pozycji społecznej

Dalej rola przysięgi stron

Pojawiają się domniemania , nakładają obowiązek na sędziego wysnuwania faktów, lub przeprowadzenia dowodu na przeciwieństwo (domniemanie że majątek żony pochodzi od męża, przy zaprzeczeniu obowiązek udowodnienia)

Postępowanie protokołowane

5.Wyrok

formułowany na piśmie

Wyrok mógł zasądzać tylko część roszczeń (w przeciwieństwie do formułkowego gdzie winny lub niewinny)

Pojawia się postępowanie zaoczne, pod nieobecność powoda ( w formułkowym wyrok na jego niekorzyść)

Po procesie zasądzenie na stronę wygrywającego wydatków procesowych. W późniejszym okresie pojawia się też kara sądowa

6.Apelacja

brak wpływu na sędziego, więc nie ma tak jak w formułkowym charakteru umownego procesu, strony nie mają wpływu na sposób rozstrzygania spraw, możliwość apelacji (także dzięki hierarchicznemu sądownictwu), sprawdzenie czy wyrok zgodny z prawem

Odwołanie do urzędnika wyższego stopniem ustnie lub w specjalnym piśmie libelus appellationis, przeciwna strona mogła przedłożyć kontrpismo zbijające argumenty tzw. libellus refutatorius . Apelacja zawiesza wykonanie wyroku do czasu rozstrzygnięcia w sądzie wyższej instancji. Niedopuszczalna apelacja wyroku zaocznego z strony nieobecnej

Uzasadniając apelację sąd wydawał nowy wyrok (wobec nowego postępowania mógł być jeszcze bardziej niekorzystny dla apelującego) . Początkowo znaczne kary za przegraną apelacje

7.Egzekucja

zanika venditio bonorum pojawia się distractio bonorum -sprzedaż pojedyńczych przedmiotów dłużnika do zaspokojenia całkowitego roszczeń wierzycieli. Znika egzekucja osobista, więzienie ma tylko ułatwić egzekucje majątkową, powód mógł domagać się by za pomocą woźnego sądowego wprowadzono go w posiadanie zasądzone rzeczy, zajmowanie pewnych rzeczy, gdy dłużnik nie płaci sprzedaż na licytacji i zwrot nadwyżki dłużnikowi

8.Episcopalis audientia

pojawiają się sądy biskupów ,czasami dobrowolne oddawanie im do rozsądzenia spraw cywilnych, początkowa zgoda jednej z stron, później wymagana obydwu, wykonanie wyroku zostawiano władzy świeckiej

forma obrony najuboższych przed wyzyskiem silniejszych

9.Proces reskryptowy

odmiana procesu kognicyjnego

prośba do cesarza o rozstrzygnięcie sporu, cesarz bądź urzędnik udzielał odpowiedzi z zastrzeżeniem potwierdzenia stanu mu przedstawionego, sędzia związany jego odpowiedzią chyba że stan faktyczny inny niż opisany

III. Rzymskie prawo prywatne

A.Podmioty Prawa i zdarzenia prawne

Podmioty prawa

36.Zdolność prawna

Zdolność prawna - możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku

Zdolność do czynności prawnych - możliwość składania i przyjmowania takich oświadczeń woli, które wywołają skutek prawny

Osobą fizyczną jest człowiek, osobą prawną natomiast podmiot niefizyczny, wyposażony przez prawo w zdolność prawną niezbędną do realizacji jego celów

Pełna zdolność prawna 3 czynniki (status) →status libertatis - wolność

→status civitatis - obywatelstwo

→status familiae -stanowisko w rodzinie

37.Początek i koniec osobowości fizycznej

osobowość człowieka zaczyna się w chwili urodzenia, jeśli dany człowiek miały w tym momencie 3 status

nasciturus - (prawa dla) płodu w łonie matki

koniec osobowości z chwilą śmierci

Zmiany także w czasie życia, zmiany status →capitis deminutio maxima - gdy podmiot tracił wolność

→capitis deminutio media - gdy tracił obywatelstwo rzymskie

→capitis deminutio minima - gdy zmiana stanowiska w rodzinie

38.Status libertatis

niewolnik (servus) traktowany nie jako podmiot, ale jako przedmiot prawa, ius vitae ac necis - prawo życia i śmierci właściciela wobec niewolnika

związek niewolnika z niewolnicą lub osobą wolną to nie małżeństwo ,ale stan faktyczny (contubernium)

Peculium - część majątku przekazana przez właściciela niewolnikowi w zarząd

W wyniku działania niewolnika właściciel mógł się wzbogacić ale nie zubożeć, niewolnik odpowiadał za swoje długi na zasadzie odpowiedzialności naturalnej

Właściciel odpowiadał tylko za szkody wyrządzone przez niewolnika - odpowiedzialność noksalna , ale mógł się od niej uwolnić poprzez wydanie niewolnika poszkodowanemu (noxae deditio)

Actiones adiecticiae qualitatis - powództwa za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika w wyniku czynności mu dozwolonej:

→Actio de peculio- właściciel odpowiadał za zaciągnięte przez niewolnika na wydzielone mu peculium długi, do wysokości samego peculium ,jeśli właściciel też był wierzycielem niewolnika, jego wierzytelność potrącana w pierwszej kolejności -prawo dedukcji

→Actio tributoria - w przypadku peculium obróconego na cele handlowe, właściciel zobowiązany do podzielenia go proporcjonalnie wobec dłużników, jednak bez prawa dedukcji

→Actio de in rem verso - za zobowiązania niewolnika ,w wyniku których nastąpiło przysporzenie majątkowe właściciela, odpowiadał on do wysokości tego przysporzenia

→Actio quod iussu - właściciel odpowiada w pełnej wysokości za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika wobec osoby upoważnionej przez właściciela do zawarcia kontraktów z niewolnikami

→Actio exercitoria - w pełnej wysokości odpowiada właściciel za zobowiązania niewolnika które zaciągnął jako kapitan statku lub Actio institoria -jako kierownik przedsiębiorstwa handlowego lub przemysłowego

Niewola powstaje przez :

→wzięcie w niewolę nieprzyjacielską, jednak przy powrocie ,na zasadzie ius postliminii , odzyskiwał swoje wszystkie wcześniejsze prawa, przy śmierci w niewoli fikcja że zmarł w chwili dostania się w niewolę (fictio legis Corneliae)

→urodzenie z matki niewolicy, tendencja jednak do popierania wolności (favor libertatis)

→sprzedaż w niewolę trans Tiberim niewypłacalnego dłużnika

Niewola gaśnie przez wyzwolenie manumissio :

wg. ius civile:

→Manumissio vindicta - dokonywana w obecności pretora, właściciela i osoby 3, która za zgodą właściciela oświadczała ,że niewolnik jest wolny

→Manumissiom testamento - przez nadanie wolności w testamencie

→Manumissio censu - przez wpisanie niewolnika za przyzwoleniem właściciela na sporządzaną co 5 lat przez cenzora listę obywateli

→Manumissio in ecclesia- przez oświadczenie właściciela złożone przed biskupem i zebraniem gminy chrześcijańskiej

wg. prawa pretorskiego:

→oświadczenie właściciela w obecności świadków

→za pomocą listu

39.Status civitatis

Zasada osobowości prawa - każdy obywatel rządził się prawem tej gminy czy tej civitas, do której należał, i na odwrót prawo określonej civitas dostępne było tylko jej obywatelom

40.Staus familiae

sui iuris - osoba nie podlegająca niczyjej władzy w swojej rodzinie

alieni iuris - osoba podlegając władzy męskiego zwierzchnika familii

Peculium:

peculium castrense - majątek otrzymany przez syna w związku z służbą wojskową może on w całości zachować dla siebie

peculium quasi castrense - majątek zdobyty przez syna w czasie pełnienia służby cywilnej i bedący jego własnością

bona adventicia - -majątek jaki syn otrzymał od matki lub osób trzecich

Agnaci - osoby ,które podlegały tej samej władzy ojcowskiej, albo podlegaliby gdyby ojciec żył

Kognaci - naturalne więzy krwi

Krewni wstępni - ascendentes, Krewni zstępni - descendentes

Stopnie pokrewieństwa w linii prostej, lub w linii bocznej, mierzone według zasady że o bliskości stopnia decydowała liczba urodzeń potrzebnych do tego by dane pokrewieństwo powstało.

Powinowactwo - krewni małżonka albo małżonkowie krewnych

41.Przyczyny ograniczające zdolność prawną

Infamia - umniejszenie czci obywatelskiej

Addictus - osoba przeciw której wszczęto egzekucję osobistą

Redemptii ab hostibus - obywatele rzymscy wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej, zobowiązani do odpracowania okupu

Koloni

Płeć - kobieta pozbawiona władzy rodzicielskiej, nie mogła adoptować itp.

42.Osoby prawne

Osobą prawną może być albo zespół osób (stowarzyszenia, korporacje) albo masa majątkowa (fundacje, zakłady), którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość prawną

Korporacje - znane od ustawy XII tablic, początkowo charakter wyłącznie prywatny, początkowo majątek korporacji majątkiem wspólnym członków

Gminy miejskie - jednostki ,które przed inkorporowaniem do państwa rzymskiego tworzyły odrębne organizacje państwowe, stojące na wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. PO aneksji przyznano im samorząd i samodzielność gospodarczą, a pretor nadał im cywilną i procesową zdolność prawną jako specjalnym i samodzielnym podmiotom

Stowarzyszenia ­- zakładane za zgodą senatu lub cesarza, związki osób prywatnych. Przy zakładaniu minimum 3 osoby fizyczne, zmniejszenie liczby później już nie gra roli. Ma swój majątek, kasę oraz syndyka, który jako jego organ dokonywał wszystkich czynności prawnych

Fiscus - skarb państwa rzymskiego, traktowany w czasie procesu cywilnego jako osoba prawna ,wyposażona jednak w szereg przywilejów

Ecclesiae - instytucje kościelne

Piae causae - fundacje dla celów dobroczynnych

43.Zdarzenia prawne - działania

Elementami każdego stosunku cywilnoprawnego są :

→norma prawna, która ów stosunek wyznacza

→jego treść, czyli prawa i obowiązki określone przez tą normę prawną

→podmioty owych praw i obowiązków

→zdarzenia cywilnoprawne

By podejmujący działanie bezprawne mógł być pociągnięty do odpowiedzialności, muszą być spełnione 4 podstawowe wymogi:

→naruszona norma prawna

→w sposób przez działającego zawiniony

→powoduje szkodę w cudzym majątku

→między szkodą a działaniem jest związek przyczynowo skutkowy

Wina (culpa) - naganny stosunek subiektywny jakiegoś podmiotu do jego obowiązku zachowania się, wynikającego z normy prawnej, zasad słuszności, albo treści stosunku prawnego, jaki łączy go z innym podmiotem

Wina może wynikać z →przekroczenia prawa (culpa in faciendo) →z braku działania tam gdzie nakazuje je prawo (culpa in non faciendo)

Podział winy ze względu na jej stopień:

→Dolus - (zły zamiar, podstęp), najwyższy stopień winy, polegający na świadomym zachowaniu się jakiegoś podmiotu w celu wyrządzenia drugiemu szkody

→Culpa - wina nieumyślna, zaniedbanie pewnych reguł staranności, do jakich zobowiązani są wszyscy ,bez względu na to czy przewidują ujemne skutki swego zachowania czy nie. Kryterium oceny :

-Culpa lata - grube niedbalstwo, skrajne zaniedbanie staranności jakiej można oczekiwać od przeciętnego człowieka

-Culpa levis - niższy stopień zaniedbania , wg. abstrakcyjnie pojmowanego wzorca dobrego gospodarza

-Culpa in concreto - oceniana na podstawie zwykłych działań samego dłużnika

Szkoda - naruszenie interesu wierzyciela, który wyraża się w jego prawie podmiotowym chronionym przez obowiązujący porządek prawny

44.Skutki zdarzeń prawnych

Skutkiem zdarzenia prawnego może być nabycie prawa, zmiana albo jego utrata

Nabycie prawa:

Nabycie pierwotne -jeśli ktoś staje się podmiotem prawa niezależnie od praw tej osoby, która je utraciła ,albo też nabywa prawo, które uprzednio do nikogo nie należało.

Nabycie pochodne (derywatywne) - jeśli prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi. Może być:

→translatywne - kiedy przeniesione prawo nie przekształca się

→konstytutywne - podmiot uzyskuje nowe prawo nowe, w węższym zakresie, ustanowione przez zbywcę w rezultacie okrojenia przysługującego mu uprzednio prawa podmiotowego.

Nemo plus iuris ad alium trenserre potest ,quam ipse habet - suma uprawnień nabywcy nie może być większa aniżeli suma uprawnień zbywcy

Sukcesja - to zajęcie przez jedną osobę pozycji podmiotu prawa lub obowiązku, jaki zajmowała inna osoba w odniesieniu do tego samego prawa lub obowiązku. Może dotyczyć pojedynczego prawa →sukcjesja syngularna ,albo też ogółu praw i obowiązków→ sukcesja uniwersalna

Wygaśnięcie prawa na skutek zdarzenia prawnego następuje gdy prawo podmiotowe przestaje istnieć

45.Pojęcie i podział czynności prawnych

Czynności prawne - stan faktyczny, w skład którego wchodzi przynajmniej 1 oświadczenie woli, zmierzający do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego. Podział na:

→jednostronne i dwustronne

→formalne i nieformalne

→między żyjącymi i na wypadek śmierci

→zobowiązujące - powodujące powstanie zobowiązania i rozporządzające - bezpośrednia zmiana stanu prawnego podmiotu działającego (np. przeniesienie własności)

→obciążające i pod tytułem darmym

→kausalne i abstrakcyjne w zależności od tego czy porządek prawny uzależnia skutecxzność oświadczenia woli od istnienia dlań celu społecznego-ekonomicznego zasługującego na ochronę prawną, czy też cel ten pozostaje prawnie obojętny (nie ujęty w ustawie za ważny)

Współcześnie podział na 3 „przyczyny prawne” (causa) :

→causa obligandi - składający oświadczenie woli zmierza do zobowiązania kontrahenta wobec siebie

→causa solvendi - składający oświadczenie zmierza do rozwiązania węzła obligacyjnego

→causa donandi - składający oświadczenie zmierza do bezpłatnego przysporzenia majątkowego

Causa- cel społeczno-gospodarczy, od którego istnienia określony porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli

46.Wady oświadczenia woli

Wola tylko wtedy może stać się składowym elementem czynności prawnej gdy objawiona na zewnątrz. Objawienie może być: →wyraźne

→dorozumiane

Nieważność czynności prawnej:

→oświadczenie nie na serio

→symulacja (dla pozoru) - strony umawiają się, że ich oświadczenia nie mają powodować żadnych skutków prawnych, albo że mają powodować inne ,aniżeli te które powinny wynikać z treści oświadczeń

→błąd - polega na tym że składający oświadczenie woli jest w błędzie co do jego treści albo co do wyobrażenia o istniejącej rzeczywistości

-pomyłka - wadliwe jest tu objawienie woli

-błąd (sensu stricto) - błędne wyobrażenie o rzeczywistości, występuje niezgodność między obiektywną rzeczywistością ,a wyobrażeniem o niej w świadomości składającego oświadczenie woli.

Błędy dotyczące treści prawa →error iuris - błędna znajomość prawa

→ignorantia iuris - brak wiedzy o prawie („ignorantia iuris nocet”)

Błędy:

→Error in negotio - w czynnościach 2stronnych, jeśli każda ze stron swym oświadczeniem woli zamierza wywołać różne skutki prawne

→Error in persona - gdy ktoś składa oświadczenie woli wobec odbiorcy, którego błędnie wziął za kogoś innego

→Error in corpore - gdy strony różniły się w zakresie swego wyobrażenia o samym przedmiocie czynności prawnej

→Error in qualitate - blędne wyobrażenie o jakości przedmiotu czynności prawnych

Z czasem znaczenie zdobywa teoria woli spychając na dalszy plan powagę oświadczenia

Dolus -(podstęp) , pozwany otrzymywał od pretora exeptio doli (exeptio doli specialis - gdy pozywający uzyskał swe roszczenie podstępnie ,lub exeptio doli generalis - zasądzenie byłoby sprzeczne z zasadami słuszności.. Środek ofensywny -actio doli, możliwość zastosowania także restitutio in integrum

Metus - to obawa wywołana groźbą, pod wpływem której podjęto działania powodujące szkodę majątkową. Groźba musiała być bezprawna, musiała być ciężka. Środek defensywny exeptio quod metus causa ,środek ofensywny actio quod metus causa, także restitutio in integrum

47.Elementy składowe czynności prawnej

Essentialia negotii - elementy składowe konieczne w danym akcie prawnym

Naturalia negotii - standardowe, zwyczajowe, jednak nie konieczne elementy aktu prawnego

Accidentalia negotii - dodatkowe elementy składowe:

→warunek (conditio) - zastrzeżenie, w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależnia się od zdarzenia przyszłego i niepewnego

-zawieszające - od danego zdarzenia uzależnia się rozpoczęcie skutku czynności lub rozwiązujący

-dodatni - jeśli zmiana istniejącego stanu lub ujemny ,jeśli utrzymanie istniejącego stanu

-potestatywny - jeśli zdarzenie przyszłe zależy od woli kontrahenta, kauzalny ,gdy wyłącznie od przypadku

→termin (dies) - takie zastrzeżenie, w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależnia się od jakiegoś zdarzenia przyszłego i pewnego.

-zawieszający i rozwiązujący

→polecenie (modus) - klauzula dodatkowa do czynności o charakterze darmowym, nakładającą na odnoszącego korzyść z czynności obowiązek określonego zachowania się

48.Zastępstwo

Zastępstwo bezpośrednie - oświadczenie zastępcy wywołuje skutek bezpośrednio w sferze stosunków prawnych zastępowanego

Zastępstwo pośrednie - oświadczenie woli zastępcy wywołuje skutek wyłącznie wobec niego, skutek ów jest później w drodze dodatkowej czynności prawnej przenoszony na zastępowanego

49.Zdolność do czynności prawnych

Zdolność do czynności prawnych - zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących skutek prawny. Ograniczają 4 czynniki:

→wiek - dzieci (infantes) do 7, niedojrzali (impuberes) od 7 do 12(14) →czynność kulejąca, dojrzali od 14 do 25→ochrona ze strony pretora, dojrzali od 25

→płeć - czynności przez kobiety za zgodą opiekuna

→choroba umysłowa (furiosus)

→marnotrawca (prodigus) - czynności za zgodą ustanowionego dla niego kuratora.

B.Prawo rzeczowe

a. rzeczy i prawa rzeczowe

50. Pojęcie i podział rzeczy

Rzecz → materialna część przyrody, mająca byt samoistny i tworząca określone dobro (w prawie współczesnym)

Rzecz → (res) jakiekolwiek dobro, nawet niedostępne dla zmysłów (tzw. res incorporales) (w prawie rzymskim)

Podział rzeczy,wg. określonych kryteriów:

1.Res corporales - res incorporales → (przedmioty materialne - niematerialne) pierwsze można dotknąć, drugie abstrakcyjne, obowiązujące z mocy obowiązującego prawa

2. Res in commercio - res extra commenrcium → rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego - rzecz wyłączona z obrotu, na mocy prawa boskiego lub prawa ludzkiego. Wyłączenie na mocy prawa boskiego a) res sacrae -rzeczy sakralne poświęcone bóstwom b) res sanctae - rzeczy święte (np. mury miejskie) c) res religiosae - rzeczy religijne, poświęcone kultowi zmarłych. Wyłączenie na mocy prawa ludzkiego a) res publicae - rzeczy publiczne b) res omnium communes - rzeczy wspólne ,dla wszystkich

3. Res manicipi - res nec manicipi ,w res manicipii grunty italskie, niewolnicy, zwierzęta juczne i pociągowe, najstarsze służebności z gruntów wiejskich, reszta to res nec manicipi .Przenoszenie do res manicipi wymagało specjalnej formy wymaganej przez ius civile ,czyli mancipatio lub in iure cessio

4. Rzeczy ruchome - nieruchomości , nieruchomośc to rzeczy które nie można przenosić, czyli grunt oraz wszystko to co jest na stałe z nim związane, reszta to ruchomości

5. Rzeczy zamienne - rzeczy niezamienne , pierwsze określane ze względu na przynależność do jakiegoś gatunku, drugie określane ze względu na cechy dla niej specyficzne

6. Rzeczy zużywalne - rzeczy niezużywalne, pierwsze to takie ,które po jednorazowym użyciu przestają istnieć, np. jedzenie, ale też i pieniądze

7. Rzeczy podzielne - rzeczy niepodzielne, pierwsze to takie które można podzielić bez uszczerbku dla ich wartości i przeznaczenia społeczno-ekonomicznego

8. Universitas rerum distantium - universitas rerum coherentium , pierwsze to rzecz zbiorowa składająca się z wielu rzeczy pojedyńczych, które w swej całości służą temu samemu celowi społeczno-gospodarczemu (np. biblioteka), traktowane jako jedna całość. Druga to rzecz złożona składająca się z kilku pojedynczych elementów, połączonych z sobą w sposób trwały (np. wóz), tak że tworzą jedną rzecz

9. Pożytki - przychód uzyskiwany okresowo z rzeczy, w wyniku gospodarczego oddziaływania na nią (pożytki naturalne fructus naturales np. miód z pasieki) albo na podstawie jakiegoś stosunku prawnego (pożytki cywilne fructus civiles np. odsetki).

51.Pojęcie i podział praw rzeczowych

wszystkie prawa rzeczowe należą do praw podmiotowych bezwzględnych, prawa rzeczowe skuteczne erga omnes ( wobec wszystkich naruszających), więc actiones in rem wnoszone przeciwko każdemu, kto naruszał cudze prawa rzeczowe

W prawie rzymskim prawo własności jedynym pełnym prawem rzeczowym, istnienie także praw rzeczowych ograniczonych, przysługujących na rzeczy cudzej min. slużebności, zastaw, dzierżawa wieczysta i prawo powierzchni

b.władztwo faktyczne nad rzeczą

53.Posiadanie i dzierżenie

Posiadanie → (possessio) jest władztwem faktycznym nad rzeczą, z zamiarem zachowania jej dla siebie. 2 elementy; obiektywny i subiektywny.1 to władztwo faktyczne - corpus, możliwość robienia z rzeczą co się podoba, 2 to zamiar zachowania rzeczy - animus (odróżniał posiadanie od zwykłej detencji, dzierżenia)

Dzierżenie → (detentio) to takie władztwo faktyczne, w którym występuje jedynie corpus ,a władca nie ma zamiaru zachowania rzeczy dla siebie, lecz wykonuje władztwo w cudzym imieniu

Posiadanie traktowane przez prawników klasycznych jako stan faktyczny a nie prawo

Wywodzenie posiadania z prawa naturalnego

Obrona przez obronę konieczną i samopomoc

Rodzaje posiadania:

Possessio iusta - gdy posiadacz jest jednocześnie właścicielem rzeczy

Possessio iniusta - posiadanie nabyte bezprawnie ;siłą, podstępnie, posiadanie prekaryjne (udzielane na prośbę prekarzysty, z obowiązkiem zwrotu na każde wezwanie)

Possessor banae fidei - posiadacz uważa że posiadanie mu się należy, jest w dobrej wierze

Possessor malae fidei - posiadacz jest świadom bezprawności posiadania, w złej wierze

Zasiedzenie ( possessio ad usucapionem) tylko posiadacz w dobrej wierze

Possessio ad interdicta - władztwo faktyczne chronione w drodze interdyktów , pojęcie szersze niż possessio ad usucapionem (nie prowadzi do zasiedzenia)

Z czasem udzielenie ochrony interdyktalnej także wykonywaniu jakiegoś prawa, z którym połączone było władanie rzeczą

Uprzywilejowana pozycja posiadacza, nie ciąży na nim w trakcie procesu windykacyjnego obowiązek dowodu

Ochrona prawna posiadania bez względu na sam tytuł prawny posiadania

Ochrona przez pretora za pomocą interdyktów, przedmiotem rozpoznania nie prawo ale fakt ostatniego spokojnego posiadania

Interdykty:

1.Retinendae possessionis (położenie kresu przeszkodom w spokojnym korzystaniu z rzeczy)

a)interdictum uti possidetis zakazujące dokonywania zmian w posiadaniu nieruchomości, uprawniony do wniesienia posiadacz, któremu nie można było zarzucić wadliwego posiadania

b)interdictum utrubi ochrona posiadania rzeczy ruchomej . Wnosił ten kto był niepokojony w swym posiadaniu, bądź ten który je utracił

2.Recuperandae possessionis (przywrócenie posiadania utraconej rzeczy)

a)interdictum de vi nakazujący przywrócenie posiadania, z którego ktoś został wyzuty przemocą, powinien być wniesiony w ciągu roku

b)interdictum utrubi dla odzyskania rzeczy ruchomej ,do czasów Justyniana

3.Adipiscendae possessionis (uzyskanie rzeczy ,które dotychczas znajdowały się w cudzym posiadaniu), charakter raczej petytoryjny a nie posesoryjny

Nabycie, gdy corpus i animus nabyte, wyjątkowo zmiana posiadania gdy zmiana czynnika subiektywnego →tzw. traditio brevi manu (np. zakup dzierżonej dotąd rzeczy na własność)

Nabycie posiadania gdy posiadacz wyzbył się rzeczy np. sprzedając a jednak zachował detencje, posiadaczem nabywca, zbywca wykonuje władzę w jego imieniu →constitutum possessorium

c.własność

53.Pojęcie własności, treść i ograniczenia. Współwłasność

posiadanie jedynie władztwem faktycznym nad rzeczą

własność kwirytarna , res mancipi, przysługująca tylko Rzymianom chroniona przez ius civile, do jej nabycia potrzebna odpowiednia forma mancypacji lub in iure cessio

z czasem rezygnowanie z formy, jednak przy niedochowaniu nabywca nie uzyskiwał własności kwirytarnej z chwilą nabycia, a dopiero w związku z zasiedzeniem, ochrona prawna takich osób przez actio Publiciana (zawiera fikcje że termin potrzebny do zasiedzenia już minął) → określanie tego władztwa nad rzeczą jako własność bonitarna lub własność pretorska

Zjawisko podwójnej własności duplex dominium ,oprócz własności kwirytarnej także własność bonitarna

Różnica w władzy na gruntach prowincjonalnych, nie traktowana jako własność z względu na podatki

Ochrona własności peregrynów przez ich własne prawo, w konflikcie pretor dla peregrynów umieszczał fikcje w formułce (że peregryn to obywatel rzymski)

Własność prywatna - rzeczowe i autonomiczne prawo jednostki do władania rzeczą materialną, w treści swej nieograniczone, o ile nie narusza to obowiązującego porządku prawnego

Uprawnienia właściciela:

1.ius utendi et fruendi - właściciel może rzeczy używać i pobierać z niej pożytki

2.ius possidendi - prawo posiadania rzeczy, nie fakt władania (właściciel okradziony nie traci prawa do posiadania), uprawnienia realizowane za pomocą petytoryjnych środków procesowych

3.ius disponendi - możliwość prawnego dysponowania rzeczą, np. prawo sprzedaży, darowania itp.

Zasada elastyczności prawa własności - jeśli istnieją przyczyny ograniczające prawo własności, to po ich ustaniu zakres uprawnień związanych z prawem własności wraca do pozycji wyjściowej

Ograniczenia własności na gruntach z względu na stosunki dobrosąsiedzkie i interes państwa:

1.Właściciel nie mógł zakazać sąsiadowi zbierania co 2 dzień owoców z swojego gruntu

2.Właściciel gruntu położonego wyżej nie może zmieniać naturalnego biegu wody

3.Właściciel musi znosić szkodliwe wpływy ciał lotnych i stałych z gruntu sąsiada

4.Właściciel gruntu na którym znajduje się grób musi pozwolić na dostęp do niego

5.Ograniczenia wysokości budynków, odległości od gruntu sąsiada

Współwłasność - communio pro indivisio, każdemu z posiadaczy część idealna własności, swoją częścią może dowolnie dysponować, jednak decyzje co do całości za zgodą wszystkich, korzyści i ciężary proporcjonalnie do udziału. Każdy z właścicieli mógł domagać się zniesienia współwłasności

54.Nabycie własności

Każde zbywalne prawo podmiotowe (a więc i prawo własności) można nabyć w sposób pochodny albo pierwotny

Sposoby nabycia własności:

Pochodne;

1.Mancypacja - pierwotny, formalny akt kupna sprzedaży, w obecności 5 pełnoprawnych świadków oraz trzymającego wagę. Zaniki w kompilacji justyniańskiej

2.In iure cessio - pozorny proces windykacyjny, w którym zbywca występował w roli pozwanego,a nabywca w roli powoda

3.Tradycja - zwykłe wydanie, lub wręczenie rzeczy, tylko res nec manicipi. Aby nastąpiło przeniesienie spełnienie 3 warunków; 1)rzeczywiste wręczenie przedmiotu 2)towarzyszyć temu musiała wola przeniesienia własności po stronie zbywcy i wola przyjęcia rzeczy na własność po stronie nabywcy 3)istnienie słusznej przyczyny prawnej (tradycja należy do czynności kauzalnych), jej skuteczność oceniano również z pkt. Widzenia przyczyny leżącej u jej podstawy

Pierwotne sposoby;

1.Zasiedzenie - Usucapio - nabycie własności w wyniku posiadania rzeczy ,przy spełnieniu warunków wymaganych przez prawo. Także właściciele gdy trudno udowodnić posiadanie. Na nieruchomościach - longi temporis praescriptio. Wymogi (5)warunkujące zasiedzenie:

1. Res habilis - rodzaj przedmiotu ,na którym można nabyć własność przez zasiedzenie, wyjęte rzeczy niedostępne z obrotu gospodarczego, pochodzące z kradzieży, nabyte gwałtem, należące do fiskusa i Kościoła

2. Titulus - tytułem słusznym była czynność leżąca u podstaw posiadania rzeczy, a więc kupno itp.

3. Fides - dobra wiara posiadacza, istniejąca przynajmniej w momencie wejścia w posiadanie rzeczy

4. Possessio - tylko posiadanie cywilne prowadzi do zasiedzenia, musi polegać na faktycznym władaniu rzeczą połączonym z animus

5. Tempus - wg. ustawy XII tablic dla nieruchomości 2 lata, dla ruchomości 1 rok. W prowincjach za pomocą zarzutu procesowego longi temporis praescriptio mogli prawnie wejść w władztwo nieruchomości (jednak nie własność, fucja obu instytucji dopiero za Justyniana)

2.Zawłaszczenie - Occupatio - najstarszy sposób nabycia własności , polegał na objęciu w posiadanie rzeczy niczyjej (res nulius), do tej kategorii należały:

a)dzikie zwierzęta

b)insula in mari nata - wyspa która wyłoniła się z dna morskiego i wartościowe przedmioty wyłowione z morza

c)res hostiles - rzeczy znajdujące się na terytorium Rzymu a należące do obywatela z którego państwem wojna

d)res derelictae - rzeczy porzucone

e)thesaurus - skarb, przedmioty wartościowe, ukryte tak dawno, że zatraciła się pamięć o ich właścicielu

2.Przetworzenie - Specificatio ,było sposobem nabycia własności w wyniku gruntownego przetworzenia cudzej rzeczy i wytworzenia w ten sposób nowego przedmiotu (nova species). Odszkodowanie gdy wytwórca nie wiedział że materiał nie należy do niego

3.Połączenie i zmieszanie. Accessio - prowadziło do nabycia własności na rzeczy ubocznej, która w sposób trwały została złączona z rzeczą główną, stając się pod względem gospodarczym jej częścią składową. Zasada accessio cedit principali - przyrost przypada właścicielowi rzeczy głównej. Połączyć się mogły:

a)dwie nieruchomości, na skutek działania sił przyrody, przymulisko ,oderwisko

b)rzecz ruchoma z nieruchomością , zasada superficies solo cedit - cokolwiek trwale zostało złączone z gruntem stawało się jego częścią składową, nasiona z których wyrosły drzewa, budynki itp.

c)dwie rzeczy ruchome , jeśli połączenie miało charakter trwały własność rzeczy głównej rozciągała się na poboczną. Przy mieszaniu płynów i ciał stałych ,jeśli nie możliwy podział powstawała współwłasność

4.Nabycie owoców - nabywał w sposób pierwotny właściciel rzeczy macierzystej albo posiadacz w dobrej wierze oraz emfiteuta. Nabycie następowało w momencie separatio ,odłączenia pożytku od rzeczy macierzystej

55. Ochrona prawa własności

Powództwa , środki petytoryjne

1.Powództwo windykacyjne - Rei vindicatio to powództwo nieposiadającego właściciela ,przeciwko posiadającemu niewłaścicielowi o wydanie rzeczy. Czynnie legitymowany właściciel kwirytarny pozbawiony posiadania rzeczy. Pozwanym mógł być tylko ten kto stwierdził, że jest właścicielem, inaczej rzecz przechodziła do pozywającego. Pozwany także mógł być tzw. posiadacz fikcyjny ,tj. osoba która w momencie procesu nie posiada, gdyż podstępnie pozbyła się przedmiotu (zniszczenie itp.)

Powództwo windykacyjne należy do powództw arbitralnych →sędzia po ustaleniu, że rzecz dla powoda, wzywa pozwanego do dobrowolnej restytucji, w wypadku odmowy kwota pieniężna z uwzględnieniem wyceny powoda

Poza wydaniem rzeczy także pobrane z niej pożytki, posiadacz w dobrej wierze pobrane od momentu litis contestatio, natomiast posiadacz w złej wierze wszystkie, nawet tych których z własnej winy nie pobrał. Powód z kolei musiał zwrócić poniesione nakłady, albo zezwolić na ich zabranie.

Nakłady : → impensae necessariae -nakłady konieczne

→ impensae utiles - nakłady użyteczne, podnoszące wartość rzeczy

→ impensae voluptuariae - nakłady zbytkowe, poczynione dla ozdoby

Posiadaczowi w dobrej wierze należało zwrócić nalady konieczne i użyteczne, nakłady zbytkowe mógł sobie zabrać. Posiadaczowi w złej wierze otrzymywał tylko nakłady konieczne, pozostałe mógł tylko zabrać

2.Powództwo negatoryjne - Actio negatoria przysługiwała właścicielowi, który wprawdzie nie został pozbawiony posiadania rzeczy, ale prawo jego uległo naruszeniu w inny sposób. Najczęściej bezprawne wykonywanie jakiejś służebności (np. przechodu). Powództwo to służyło położeniu kresu naruszaniu jego własności. Powód udowadniał tylko swoje prawo do rzeczy i naruszenie go przez pozwanego, wobec założenia, że własność jest wolna od ograniczeń, pozwany by wygrać musiał udowodnić że przysługuje mu do rzeczy prawo które wykonywał. Po przegraniu był zobowiązany zaprzestać naruszania i do złożenia kaucji poręczającej

3.Powództwo publicjańskie - Actio Publiciana przysługiwało właścicielowi ,który utracił rzecz, którą nie nabył jeszcze (własność kwirytarna) na własność, ale znajdował się w stanie prowadzącym do tego przez zasiedzenie. Wzorowane na windykacji (należy do actio utilis) ,zawiera fikcje, że w odniesieniu do powoda upłynął konieczny do zasiedzenia czas.

Actio Publiciana nieskuteczna wobec właściciela kwirytarnego, chyba że powód udowodnił, że nabył rzecz sporną od właściciela, a ten ją mu wydał. Gdy pozwanym inny posiadacz z tytułu ad usucapionem, wygrywa ten (przy nabyciu od tego samego zbywcy) kto nabył wcześniej - prior tempore, proir iure, gdy zaś od innego zbywcy, wygrywa ten, kto jest posiadaczem. Odpowiedzialność za pobrane pożytki i poniesione nakłady analogicznie do rei vindicatio

Inne środki ochrony własności w stosunkach sąsiedzkich

1.Actio aquae pluviae arcendae - skarga z powodu zmiany naturalnego odpływu wody deszczowej, przyznawane właścicielowi ,którego sąsiad wprowadzał zmiany w naturalnym biegu wody spływającej z jego gruntu. Należy do actio in personam)

2.Cautio damni infecti - gwarancje chroniące właściciela przed szkodą zagrażającą z gruntu sąsiada. Zobowiązany do udzielenia tego zabezpieczenia przyrzekał (stipulatio) pokryć ewentualne szkody. Odmowa zawarcia takiej stypulacji była podstawą do wprowadzenia zagrożonego w czasowe posiadanie gruntu sąsiada. Później prawo żądania cautio przyznano emfiteucie, superficjariuszowi i użytkownikowi

3.Operis novi nuntiatio - sprzeciw wnoszony przez właściciela gruntu przeciwko wnoszeniu na gruncie sąsiada nowych konstrukcji, naruszających swobodne korzystanie z prawa własności gruntu zagrożonego. Wznoszący musiał rozebrać albo dać gwarancje ,że konstrukcja nie wywoła szkody

4.Actio finium regundorum - skarga służąca rozstrzyganiu sporów granicznych (granica 5 stóp, dzielona po połowie). W adiudicatio pretor przyznawał sędziom prawo przysądzenia części gruntu jednego sąsiada ,drugiemu, jeśli przemawiałyby za tym względy ładu społecznego

d.prawa na rzeczy cudzej

56.Służebności

W Rzymie najwcześniej uformowane prawa na rzeczy cudzej

Służebność - ograniczone prawo rzeczowe, które upoważnia uprawnionego do korzystania z rzeczy cudzej w pewien określony sposób

Podział:

Służebności gruntowe - servites praediorium ,wymagają do swojego powstania 2 gruntów, z których jeden jest władający, a drugi służebny. Ten drugi ma swymi przymiotami zasilać pierwszy. Przy służebnościach gruntowych podmiotami są każdorazowi właściciele gruntów. Właściciel gruntu władającego mógł w ograniczonym stopniu korzystać z gruntu służebnego, którego właściciel miał przez to ograniczone prawo własności

Z względu na przeznaczenie gruntów (nie położenie) dzielenie serwitutów gruntowych na:

Służebności gruntów wiejskich - servitutes praediorium rusticorum , przede wszystkim:

Prawa drogi - iura itinerum :

Servitus itineris - prawo przekraczania cudzego gruntu pieszo, na koniu, albo w lektyce

Sevitus actus - służebność przechodu przez cudzy grunt łącznie z pojazdami, pojedynczymi zwierzętami i trzodą

Servitus viae - służebność drogi, obejmowała zakres 2 wcześniejszych służebności

Prawa wodne - iura aquarum :

Servitus aquaeductus (servitus aquaeducendae) ,prawo przysługująca właścicielowi gruntu władającego do przeprowadzenia przez cudzy grunt wody pitnej, albo w celach irygacji, albo odprowadzenia

Służebności gruntów miejskich - servitutes praediorum urbanorum, przede wszystkim:

Prawa światła - iura luminum :

Servitus altius non tollendi - zakaz wobec gruntu służebnego budowy ponad określoną wysokość

Servitus prospicendi - zakaz wznoszenia na gruncie służebnym konstrukcji zasłaniających widok właścicielowi gruntu panującego

Prawa budowlane - iura parietum:

Servitus protegendi vel proiciendi - prawo wejścia konstrukcją budowlaną w słup powietrza nad gruntem sąsiada

Servitus tigni immittendi - prawo wpuszczenia belki w mur sąsiada

Servitus oneris ferendi - prawo do oparcia konstruckji budynku o budynek wzniesiony na gruncie sąsiada . Ten zaś musiał utrzymać swój budynek w takim stanie aby drugi sąsiad mógł korzystać z przysługującej mu służebności

Prawo ścieku - iura stillicidiorum:

Servitus stillicidii - prawo do odprowadzenia wody deszczowej na grunt sąsiada

Servitus fumi immittendi - prawo do skierowania dymu i nieprzyjemnych wyziewów na grunt sąsiada

Służebności osobiste - servitutes personarum, mogły dotyczyć gruntu, ale przysługiwały tylko jakiejś osobie. Służebność ta wobec osobistego charakteru była niezbywalna i kończyła się najpóźniej z śmiercią osoby uprawnionej

Najstarsze służebności osobiste w ius civile to:

Użytkowanie - ususfructus ,rzeczowe prawo do używania cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków, z obowiązkiem zachowania substancji. Osobisty charakter w tym że jako prawo niezbywalne nie może być odstąpione osobie trzeciej, można zaś było odstąpić możliwość korzystania z niego. Pożytki nabywał użytkownik, w momencie ich pobrania, jednak nie mogło to zmienić substancji danej rzeczy. Użytkowanie w czystej postaci tylko na rzeczach niezużywalnych, na zużywalnych quasi-ususfructus, po ustaniu którego właścicielowi zwracano nie tą samą rzecz ale tego samego gatunku

Używanie - usus, różni się od użytkowania tym, że polega jedynie na używaniu cudzej rzeczy bez możliwości pobierania z nie pożytków, chyba że chodziło o owoce mające zaspokoić własne potrzeby, prawa tego nie można w ogóle odstąpić osobie trzeciej, nawet w zakresie samego korzystania z niego

Później ( w ramach prawa pretorskiego) w służebnościach osobistych wykształciły się:

Habitatio - rzeczowe prawo do zamieszkiwania w cudzym budynku

Operae servorum vel animalium - rzeczowe prawo do korzystania z usług cudzego niewolnika lub zwierzęcia

Służebnościami (zarówno gruntowymi i osobistymi) rządziły pewne Prawa ogólne:

1)służebność nie nakładała na osobę obciążoną tym prawem obowiązku pozytywnego działania, lecz najwyżej zobowiązywała do znoszenia czegoś albo nieczynienia (wyjątek służebność dotycząca oparcia budynku o mur sąsiada)

2)nie można było mieć służebności na rzeczy własnej, w myśl zasady nemini res sua servit - nikt nie ma służebności na rzeczy własnej

3)służebność mogła istnieć tylko na rzeczy, a nie na prawie i dlatego służebności nie można było ustanowić na innej służebności

4)ze służebności korzystać należało przy maksymalnym poszanowaniu prawa własności gruntu obciążonego służebnością

Ponadto przy służebnościach gruntowych, korzyść jaką przynosił grunt służebny musiała mieć charakter nie jednorazowy, lecz trwały i dotyczyć każdego kolejnego właściciela gruntu panującego. Poza tym grunt panujący i służebny musiały być w takiej odległości by służebność ta miała gospodarczy sens

Ustanowienie służebności przez in iure cessio, mancypacje, testament, wyrok sądowy lub dedukcje tj. zastrzeżenie sobie służebności przy przenoszeniu własności rzeczy.

Służebność gasła przez zrzeczenie się przez uprawnionego, długie nieużywanie (non usus), w przypadku nabycia rzeczy obciążonej służebnością przez osobę uprawnioną do serwitutu ,a w służebności osobistej w razie śmierci uprawnionego

57.Zastaw

Zastawem dziś nazywamy prawo rzeczowe ,przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelności, i to z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami. Jest on jednym z sposobów zabezpieczenia wierzytelności (tzw. zabezpieczenie rzeczowe) i jest wobec tego prawem akcesoryjnym, tj. zależnym od istnienia wierzytelności, którą zabezpiecza.

W każdym zastawie:

a)dłużnik - który w celu zabezpieczenia wierzytelności ustanawia na rzeczy prawo zastawu (zastawca)

b)wierzyciel - na rzecz którego prawo to jest ustanawiane (zastawnik)

c)przedmiot zastawu

Ewolucja instytucji zastawu:

1.Fiducia - dłużnik w celu zabezpieczenia wierzytelności przenosił na wierzyciela za pomocą mancypacji, albo in iure cessio jakiś przedmiot na własność, z zastrzeżeniem, że po wypełnieniu zobowiązania przedmiot ten do niego wróci. Wierzyciel jako właściciel mógł z rzeczą robić co chciał, np. alienować, a w takim przypadku dłużnik po wypełnieniu zobowiązania mógł jedynie domagać się odszkodowania za niedotrzymanie przez wierzyciela umowy

2.Pignus - tzw. zastaw ręczny, wykształcony wobec niekorzystnej dla dłużnika fiducia. Zastawca przekazywał przedmiot zastawu wierzycielowi w władztwo faktyczne (nie własność). Do czasu wypełnienia przez dłużnika zobowiązania wierzyciel władał przedmiotem jako dzierżyciel, co pretor chronił za pomocą interdyktu posesoryjnego. Pierwotnie zastawnik wobec niewypłacalności zastawcy nie mógł przedmiotu sprzedać itp. ,chyba że na mocy specjalnych dodatkowych umów min.:

-Pactum de vendendo - umowa na mocy której zastawnik mógł sprzedać przedmiot zastawu w celu zaspokojenia swego roszczenia ,gdy dłużnik nie spłacił swego zobowiązania. Z czasem uznawane za standardową część pignus ,nawet gdy nie zastrzeżone

-Pactum antichreticum (antichresis) - stosowane gdy przedmiot zastawu przynosił pożytki, w takim przypadku zastawnik mógł go używać, a pobrane pożytki zaliczać na spłatę odsetek od udzielonego kredytu, a w dalszej kolejności na spłatę samego kredytu

-Lex commissoria - nieformalna umowa, na mocy której zastawnik miał się stać właścicielem przedmiotu zastawu, w wypadku, gdy zastawca nie zaspokoił w umówionym terminie jego pretensji

3.Hypotheca - tzw. zastaw umowny. Wobec konieczności wydania w pignus przedmiotu zastawu, co było niewygodne (np. grunty rolne i inwentarz w drobnych gospodarstwach). Dłużnik jako zastawca nie wręczał przedmiotu zastawu, nadal był jego właścicielem i posiadaczem, a tylko umawiał się, że dopiero w przypadku nie spłacenia długu wierzyciel spłaci swoją pretensję przez sprzedaż przedmiotu obciążonego hipoteką. Wierzyciel w posiadanie był wprowadzany za pomocą 3 środków prawnych stopniowo przyznawanych mu przez pretora:

-interdykt salwiański - skuteczny jedynie przeciw dłużnikom i dotyczył tylko invecta et illata ( rzeczy wwiezione i wniesione przez dzierżawce - ruchomości inwentarz itp.)

-Serviana in rem actio - powództwo rzeczowe dla zastawnika o wydanie tych rzeczy przeciw każdemu

-actio hypothecaria - skuteczne przeciw każdemu, oprócz ruchomości drobnego dzierżawcy także jakikolwiek przedmiot, w tym również i nieruchomości

Przy wielokrotności zastawu na 1 przedmiocie zasada prior tempore, potior iure pierwszy co do czasu, lepszy co do prawa. Dochód uzyskany z sprzedaży obciążonej rzeczy w pierwszej kolejności zaspokaja 1 wierzyciela. Prawo sprzedaży przysługiwało tylko 1 wierzycielowi, późniejszy, mógł wejść w uprawnienia poprzedników jedynie jeśli zaspokoił ich pretensje.

Przy sprzedaży wymóg maksymalnej staranności, nadwyżka zwracana

Zastaw powstawał w wyniku umowy, czasami w wyniku ustawy (np. zastaw na rzecz fiskusa z całego majątku), na podstawie rozporządzenia władzy, wydanego na mocy wyroku.

Prawo zastawu gasło wraz z umorzeniem pretensji, zniszczeniem przedmiotu, nabycie go przez zastawnika, zrzeczenie się przez zastawnika swego prawa.

58.Emfiteuza i superficies

Emfiteuza i superficies były ograniczonymi prawami rzeczowymi na nieruchomości

1.Emfiteuza - polegała na dziedzicznym i zbywalnym uprawnieniu emfiteuty do eksploatacji cudzego gruntu, z obowiązkiem płacenia rocznego czynszu. Podział na ius perpetuum - ziemie skarbu państwa oddawane w wieczyste posiadanie, emfiteuza -ziemie cesarza oddawane w czasową użytkowanie. W późniejszym czasie zlanie tych pojęć w jedno.

Emfiteuta jako dzierżawca wieczysty, był w położeniu prawnym zbliżony do właściciela, użytkował grunt pobierał pożytki, mógł go ulepszać, zmieniać przeznaczenie, ustanawiać służebności na rzecz osoby trzeciej lub korzystać jeśli dzierżawiony grunt był gruntem panującym, mógł obciążać grunt zastawem. W celu ochrony korzystał z wszelkich powództw przysługujących właścicielowi do ochrony własności, przyznawanych mu w postaci actiones utiles. Ziemie mógł przekazywać potomkom testamentem, gdy brak przechodziła na dziedziców ustawowych.

Właścicielowi pozostawało prawo do pobierania czynszu dzierżawnego (vectigal, canon), zaleganie z nim przez 3 lata podstawą do zabrania emfiteuzy, tak samo gdy pogarszanie gruntu albo niepłacenie danin publicznych przez emfiteute. Przy sprzedaży emfiteuta musiał powiadomić o tym właściciela (przysługiwało mu prawo pierwokupu), należało także 2 % od ceny.

2.Superficies - prawo powierzchni, dziedziczne i zbywalne, polegające na możliwości pełnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie, miało na celu rozwój budownictwa mieszkaniowego. Zasad superficies solo cedit - budynek wzniesiony na cudzym gruncie staje się własnością właściciela gruntu, jednak osoby które to uczyniły za zgodą dysponenta gruntu, mogły korzystać z budynku uiszczając opłatę solarium, a ich prawo było chronione interdyktem pretora. Różnica od emfiteuzy, to że właścicielowi nie przysługiwało prawo pierwokupu i solaris nie było istotnym składnikiem superficies

c.zobowiązania

a.Część ogólna

59.Pojęcie zobowiązania

Zobowiązanie (obligatio) - stosunek prawny między dwiema stronami, z których jedna ,zwana wierzycielem (creditor), ma prawo domagania się pewnego świadczenia od strony drugiej, ta zaś, zwana dłużnikiem (debitor), ma obowiązek świadczenie to spełnić

Zobowiązanie ma dwie strony, z jednej jest prawem wierzyciela do domagania się od dłużnika określonego zachowania się →jest to wierzytelność (creditum), z drugiej zaś jest to obowiązek dłużnika do spełnienia świadczenia → jest to dług (debitum), niezależnie co jest jego przedmiotem

Ochrona zobowiązań przez powództwa in personam, zobowiązania traktowane jako prawo podmiotowe względne, wierzyciel może domagać się wypełnienia zobowiązania tylko od dłużnika

Przedmiotem zobowiązania mogła być rzecz (np. najem) , ale wierzyciel mógł domagać się jej wydania tylko od dłużnika (a nie od każdego w czyim władaniu się ona znajduje)

W każdym zobowiązaniu 2 podmioty; wierzyciel → tylko obywatel rzymski mający zdolność majątkową, później także cudzoziemiec i dłużnik

Zobowiązanie opiera się na zasadzie równości stron, nie daje wierzycielowi żadnej władzy nad dłużnikiem

60.Źródła zobowiązań

1.Okres zemsty prywatnej

2.Okres kompozycji dobrowolnej - kiedy możliwość odstąpienia od zemsty prywatnej w zamian za coś (pierwsze zobowiązanie), powstaje nie w wyniku przestępstwa a umowy

3.Faza układu legalnego - ingerencja państwa w kierunku zrezygnowania z zemsty prywatnej, na rzecz rekompensaty, z mocy umowy powstaje zobowiązanie

4.Faza ścigania przestępstwa przez państwo - przestępstwo w momencie popełnienia staje się źródłem zobowiązania (konieczność prawna rekompensaty)

Teoria rozróżnienia pojęcia długu i odpowiedzialności

Najstarsze zobowiązania sponsio (archaiczna forma stypulacji) i nexum ( forma pożyczki z dawnego ius civile)

Wykształcenie (problem peregrynów) dualizmu na gruncie prawa obligacyjnego →ochrona pretora dla spraw nie uznawanych przez ius civile

Węzeł obligacyjny jakiemu był poddany dłużnik na mocy ius civile nazywany obligatione teneri, (obrona za pomocą actio civilis), na mocy prawa pretorskiego actione teneri (obrona za pomocą actio utilis)

Pierwotnie 2 podstawowe źródła zobowiązań:

→kontrakt - umowy ,które z względu na ich podstawę (causa) były zaskarżalne

→delikty - przestępstwa rodzące odpowiedzialność majątkową sprawcy z mocy norm prawa prywatnego (inne przestępstwa rodziły odpowiedzialność karną, są przedmiotem zainteresowania prawa karnego)

Gaius dodał także trzecią kategorię ,nie zaliczaną do poprzednich - obligationes ex variis causarum figuris, w prawie justyniańskim podział tejże na dwie podkategorie:

→zaobowiązania jak gdyby z kontraktu

→zobowiązania jak gdyby z geliktów

W prawie justyniańskim czwórpodział zobowiązań ze względu na źródło ich powstania:

1.ex contractu - z umów zaskarżalnych według prawa prywatnego

2.quasi ex contracto- z zdarzeń podobnych do kontraktów

3.ex delicto - z przestępstw prawa prywatnego

4.quasi ex delicto - z zdarzeń podobnych do deliktów

Podział kontraktów ze względu na to, co stanowiło podstawę ich zaskarżalności:

• Kontrakty realne - dochodziły do skutku w wyniku porozumienia między stronami, któremu towarzyszyć musiało wręczenie rzeczy (res)np. pożyczka ,użyczenie ,przechowanie

• Kontrakty werbalne - zobowiązywały przez porozumienie między stronami wyrażone przy użyciu ściśle określonych słów (verba) min. stypulacja, przyrzeczenie posagu oraz iusiurandum liberti

• Kontrakty literalne - porozumienia między stronami, ugruntowane za pomocą pisma (litterae) np. chirographa

• Kontrakty konsensualne - takie ,które zawierano przez samo porozumienie stron (consensus) wyrażone w jakiejkolwiek formie np. kupno-sprzedaż, spółka, zlecenie

Zobowiązanie rodziły tylko takie umowy, z których zawarciem porządek prawny łączył taki skutek, jeśli chciano nietypowej umowie nadać taką właściwość przyoblekano ją w formę stypulacji, z czasem powstanie nowej kategorii tzw. kontraktów nienazwanych ,które można było zaskarżać np. zamiana, ugoda, prekarium

Wszystkie inne umowy, które nie były kontraktami to →pacta. Były one nie zaskarżalne, z czasem jednak stały się niektóre z nich takimi na podstawie kontraktu do nich dołączonego, na podstawie prawa pretorskiego lub konstytucji cesarskich (z tego podział na pacta adiecta, pacta praetoria i pacta legitima)

Do quasi-kontraktów zaliczano prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, bezpodstawnego wzbogacenia, przypadkowej, wspólności majątkowej, opieki i zapisu testamentowego

Nie każdy delikt prowadził do odpowiedzialności ,liczba takich była zamknięta ; kradzież, rabunek, bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy i zniewaga, z mocy prawa pretorskiego także podstęp, groźba, działanie na szkodę wierzycieli oraz gorszenie cudzego niewolnika

Do quasi-deliktów ;odpowiedzialność sędziego, wylanie lub wyrzucenie czegoś z budynku, zagrożenie bezpieczeństwa ruchu na ulicach, odpowiedzialność właścicieli statków ,gospod za szkody wyrządzone przez personel

Brak ochrony jednostronnych zobowiązań (z wyjątkiem na rzecz bóstwa lub gminy)

61.Przedmiot zobowiązania

Treścią każdego zobowiązania jest jakieś świadczenie w przyszłości, a jego przedmiot, wg. definicji Paulusa to:

-dare - jeśli dłużnik był zobowiązany do przeniesienia na własność wierzyciela jakiejś rzeczy

-facere - dłużnik miał coś uczynić dla wierzyciela (także obowiązek nie czynienia -non facere)

-praestare - najczęściej dłużnik zobowiązany do uiszczenia odszkodowania w wypadku niewykonania lub nienależnego wykonania zobowiązania

Świadczenie mogło być przedmiotem zobowiązania tylko wówczas gdy:

1.było fizycznie i prawnie możliwe do spełnienia

2.było dozwolone z punktu widzenia zasad prawa i moralności

3.było dostatecznie określone, tak że dłużnik wiedział do czego jest zobowiązany, a wierzyciel do czego jest uprawniony, a w przypadku sporu sędzia miał możność stwierdzenia o co spór się toczy

W procesie formułkowym w momencie litis contestatio obowiązek dłużnika w tym momencie ulegał modyfikacji z wykonania na poddanie się wyrokowi, w procesie kognicyjnym wyrokiem sądu dłużnik mógł być także zmuszony do wykonania zobowiązania

Gdy przedmiot zobowiązania określony in specie (dokładnie) zginie dłużnik zwolniony, gdy zaś określony in genere nie

Zobowiązanie przemienne (obligatio alternativa) - gdy w jednym stosunku obligacyjnym dłużnik zobowiązany alternatywnie do kilku świadczeń, a spełnienie jednego z nich uwalniało go od zobowiązania. Wybór należał do dłużnika

Upoważnienie przemienne (facultas alternativa) - gdy dłużnik zobowiązany do spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela, ale mógł się od tego uwolnić przez świadczenie czegoś innego

Zobowiązanie podzielne - jeśli świadczenie może być spełnione w częściach w różnym czasie i bez wpływu na ich istotę lub wartość, w przeciwnym razie niepodzielne

62.Podział zobowiązań

Z względu na sankcje:

→zobowiązania cywilne

→zobowiązania naturalne (zobowiązania niezaskarżalne)

Z względu na naturę stosunku obligacyjnego

→jednostronne (jedna strona była wyłącznie zobowiązana, druga wyłącznie uprawniona)

→dwustronne : - zupełne - już w momencie powstania obie strony występowały w podwójnej roli dłużnika i wierzyciela, istniały dwa węzły obligacyjne, a wynikające świadczenia były ekwiwalentne )

- niezupełne - w momencie powstania tylko jeden węzeł obligacyjny, ale sam stosunek tak ukształtowany, że w pewnych okolicznościach mogło powstać drugie zobowiązanie

Ze względu na zakres ochrony procesowej:

→zobowiązania stricti iuris - zobowiązania ścisłego prawa wywodzące się z dawnego ius civile ,wiązały strony dokładnie wdł. treści stosunku prawnego

→zobowiązania bonae fidei - z zobowiązania powstawał obowiązek świadczenia tego czego można się było po uczciwym kontrahencie spodziewać

63.Wielość podmiotów zobowiązania

W każdym zobowiązaniu co najmniej jeden dłużnik i jeden wierzyciel, jednak gdy więcej;

→Zobowiązanie podzielne - powstaje tyle stosunków obligacyjnych ile występuje po stronie wierzycieli lub dłużników

→Zobowiązanie kumulatywne - kilku wierzycieli może domagać się od dłużnika całego świadczenia, albo każdy z dłużników jest zobowiązany do spełnienia całego świadczenia, zapłata przez jednego z nich nie ściągała z drugiego obowiązku, przede wszystkim kary z tytułu wspólnej kradzieży

→Zobowiązanie solidarne - mogło mieć miejsce zarówno po stronie dłużników (solidarność bierna) lub wierzycieli (solidarność czynna) np. po spłacie przez jednego z dłużników wygasa obowiązek reszty

Solidarność powstawała w wyniku stypulacji, z mocy wspólnego zapisu testamentowego albo z mocy ustawy

Przy spłacie przez jednego z dłużników, lub przyjęciu przez jednego z wierzycieli problem regresu (roszczenia zwrotnego) , przysługiwał on tylko na podstawie umowy wewnętrznej dłużników lub wierzycieli solidarnych

64.Skutki niewykonania zobowiązania

Wolny od świadczenia był dłużnik, którego możliwość świadczenia została zniesiona przez działanie siły wyższej (vis maior), zdarzenie ,któremu nie był się w stanie przeciwstawić

Nie odpowiadał też gdy możliwość została zniesiona przez przypadek zwykły (causus fortuitus), różni się od siły wyższej tym, że przy maksymalnej staranności dłużnika mógł on temu zapobiec, w wyjątkowych sytuacjach pociągano jednak dłużnika do odpowiedzialności

Duże znaczenie tego czy przedmiot świadczenia in specie czy in genere

Pełna odpowiedzialność dłużnika za niewykonane lub nienależyte wykonanie zobowiązania zawinione przez dłużnika, dłużnik odpowiadał zawsze gdy dopuścił się dolus później także culpa lata

Przy culpa levis kierowano się wymogiem korzyści, jeśli dłużnik nie zyskiwał odpowiedzialność kończyła się na dolus i culpa lata

Zwłoka dłużnika - miała miejsce ,gdy dłużnik z własnej winy nie wykonywał zobowiązania, którego termin świadczenia upłynął, przy terminowych zobowiązaniach dłużnik popadał w zwłokę gdy przekroczył określony termin, przy bezterminowych, po wezwaniu wierzyciela do zapłaty. Zaostrzenie odpowiedzialności dłużnika ,który popadł w zwłokę

Zwłoka wierzyciela - zachodziła gdy odmawiał on przyjęcia świadczenia zgodnego z treścią zobowiązania, następowało wtedy osłabienie odpowiedzialności dłużnika

65.Zmiana podmiotów zobowiązania

Wierzytelność może spełniać funkcje pieniądza ,wymiana przez przelew

Przelew (cesja wierzytelności) - przeniesienie wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela (cedenta) na drugą osobę (cesjonariusza) mocą zawartej z nim umowy. Umowa wywierała skutek rozporządzający nawet bez wiedzy dłużnika

Początkowo charakter osobisty zobowiązania więc niemożliwa zmiana wierzyciela bez wiedzy dłużnika

Nowacja - akt w którym dłużnik za pomocą stypulacji przyrzekał nowemu wierzycielowi to co miał świadczyć dotychczasowemu, akt ten nie przenosił jednak wierzytelności ,ale powoływał nową, jednocześnie znosząc starą (znikały też prawa akcesoryjne jak np. zastaw)

Zastępstwo procesowe - wierzyciel mianował drugą osobę swoim kognitorem ,albo prokuratorem i upoważniał do zatrzymania dla siebie wyegzekwowanego od dłużnika świadczenia. Zastępca posługiwał się formułką z przestawionymi podmiotami, do momentu litis contestatio pozycja zastępcy niepewna (wierzyciel mógł cofnąć upoważnienie itd.)

Actio utilis suo nomine - powództwo przyznawane cesjonariuszowi , służące do realizacji wierzytelności, którą cesjonariusz nabył przez kupno spadku, w którym się one znajdowały. Cesjonariusz traktowany nie jako wykonawca cudzej wierzytelności a właściwy wierzyciel. Cedent tylko wtedy przyjmując wierzytelność od dłużnika uwalniał go od zobowiązania ,gdy ten nie był świadomy dokonanego przelewu

Zmiana dłużnika tylko przez nowację , tylko za zgodą wierzyciela

66.Umocnienie zobowiązań

Z wyjątkiem zobowiązań naturalnych wykonanie gwarantuje rygor egzekucji

W celu zabezpieczenia oprócz zastawu, w prawie obligacyjnym dodatkowe zobowiązania osób trzecich, gwarantujące wykonanie zobowiązania na wypadek gdyby dłużnik tego nie uczynił , oraz środki mające na celu wywarcie presji na samego dłużnika, by dodatkowo zmuszać go do spełnienia świadczenia (Zadatek, kara umowna)

Intercesja (intercessio) - przejęcie odpowiedzialności za cudzy dług w rzymskiej terminologii prawniczej. Była ona:

• 1) kumulatywna, jeśli dłużnik odpowiadał obok intercedenta (np. poręczenia)

• 2) uwalniająca , jeśli dłużnik został przez intercedenta zwolniony od odpowiedzialności

• 3) intercessio tacita - gdy intercedent na zewnątrz występował jako dłużnik w rzeczywistości jednak przejął zobowiązanie cudze (np. zaciągając pożyczkę dla kogoś innego)

67.Umorzenie zobowiązań

Charakter efemeryczny zobowiązań

Umorzenie następowało na podstawie ius civile, wtedy następowało z chwilą powstania przyczyny powodującej umorzenie. W przypadku umorzenia na podstawie prawa pretorskiego, skutek niweczący następował dopiero w wyniku zarzutu procesowego ope exceptionis

W najdawniejszym prawie rzymskim same wykonanie świadczenia (solutio) nie powodowało zwolnienie z zobowiązania, dłużnik był odpowiedzialny tak długo, jak długo nie przedsięwzięto w formie przypisanej czynności będącej odwrotnym aktem (contrarius actus)

W kontraktach werbalnych zobowiązania umarzano za pomocą acceptilatio, polegające na wymianie pytań i odpowiedzi między dłużnikiem i wierzyciel (umorzenie mogło także nastąpić niezależnie od świadczenia)

Aby w ten sposób umorzyć inny rodzaj zobowiązania zamieniano go przez nowację w stypulację i tak przekształcone dopiero umarzano . Stipulatio Aquiliana - jedna stypulacja w której przeprowadzano cały akt

Pod wpływem ius gentium samo wykonanie zobowiązania (solutio) stało się podstawą do umorzenia. Dłużnik niekoniecznie musiał świadczyć osobiście owo zobowiązanie (chyba że specyficzne umiejętności), mógł też za zgodą wierzyciela świadczyć coś innego (datio in solutum)

Osobą upoważnioną do przyjęcia świadczenia był też adstipulator, któremu dłużnik akcesoryjnie przyrzekł spełnienie świadczenia

Nowacja - polegająca na zastąpieniu jednego zobowiązania nowym stosunkiem obligacyjnym, który występwał w miejsce poprzedniego. Wykonywana w formie stypulacji

W umowie o pracę rozwiązanie prze śmierć pracownika, z umowy o dzieło śmierć wykonawcy dzieła, śmierć którejkolwiek z stron przy zobowiązaniu wynikającym z spółki, zlecenia oraz deliktu

Zobowiązanie gasło gdy dług i wierzytelność zlały się w jedno

Przy zobowiązaniach specyficznych ( określonych in specie) w wypadku przypadkowego zniszczenia przedmiotu

Pactum de non petendo - nieformalna umowa, w której wierzyciel przyrzekał dłużnikowi, że albo w ogóle, albo przez pewien czas nie będzie pozywał go do sądu o należne świadczenie. Nie niweczyło ono zobowiązania, ale dawało możliwość przyznania przez pretora exceptio pacti de non petendo

Kompensacja - (potrącenie) ,umorzenie wierzytelności w wyniku przeciwstawienia roszczeniu wierzyciela wzajemnej wierzytelności z strony dłużnika

Reskrypt Marka Aureliusza - poświęcony kompensacji roszczeń stricti iuris w procesie formułkowym, exceptio doli wobec pozywającego ,który nie chciał uwzględnić wzajemnych zobowiązań i pozywał o całą sumę

b.źródła zobowiązań

Kontrakty, pacta i jak gdyby kontrakty

68.O kontraktach i jak gdyby kontraktach w ogólności

Kontrakt → w prawie rzymskim zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej osób ,zmierzających do osiągnięcia celu ,jakim była ochrona procesowa interesu społeczno-gospodarczego, który zmierzały realizować umawiające się strony

Dzisiejsza umowa rodzi wzajemne prawa i obowiązki kontrahentów, prawo chroni każdą umowę jeśli tylko prawnie dozwolona i dostatecznie określona, jeśli odpowiada schematowi określonemu w KC jest umową nazwaną, jeśli nie nienazwaną

W Rzymie , nie znano kontraktu w formie abstrakcyjnej, jedynie poszczególne i pojedyncze kontrakty wchodzące do zamkniętego systemu kontraktowego, tylko one były zaskarżalne. Reszta to tzw. pactum , nie rodzące w zasadzie zobowiązania zaskarżalnego w procesie cywilnym

Wprowadzenie kontraktów nienazwanych, różniące się od współczesnych tym że ochroną procesową były objęte gdy jedna strona wypełniła go w oczekiwaniu świadczenia drugiej →też jako kontrakty realne

Sponsio - najstarsza forma, uroczysta wymiana pytań i odpowiedzi, bez możliwości zmiany, czy jakichkolwiek klauzul dodatkowych, podobnie litteris - zobowiązanie powstałe z mocy odpowiedniego wpisu do ksiąg domowych

Z czasem zaskarżalne porozumienie stron, któremu towarzyszyło przekazanie dłużnikowi jakiegoś przedmiotu, a dłużnik musiał zwrócić taką samą lub tą samą rzecz

Ok. III w. n.e. zaskarżalne pierwsze kontrakty konsensualne

Każdy kontrakt składał się z :

→porozumienie stron - zgodne oświadczenie dwóch stron winno być skierowane na osiągnięcie wspólnego celu

→causa civilis (przyczyna prawna) - sama zgoda nie jest warunkiem wystarczającym, towarzyszyć jej musi przyczyna prawna (causa - cel społeczno-gospodarczy, jaki zamierzają osiągnąć umawiające się strony)

W kontraktach abstrakcyjnych causa realizowała się w samej formie, w jakiej kontrakt doszedł do skutku, w fakcie wypowiedzenia określonych słów, albo wpisu w księgach domowych.

W prawie bizantyjskim metamorfoza, Teophilus → kontraktem jest zgodne porozumienie 2 lub więcej stron w celu powołania do życia zobowiązania, z którego wynika obowiązek świadczenia jednego na rzecz drugiego. Porozumienie stanowi wyłączny element kształtujący zobowiązanie (bez causa)

Zobowiązania jak gdyby z kontraktu - powstawały z zdarzeń, które nie były czynami zabronionymi, ale nie były również kontraktami, chociaż do nich były zbliżone

69.Kontrakty realne

Pożyczka (mutuum)

Stara pożyczka z ius civile to nexum , dochodząca do skutku przy zastosowaniu spiżu i wagi, odważający odważał kwotę w obecności 5 świadków, dłużnik ,który nie zwrócił po upływie terminu podlegał egzekucji osobistej, zakaz zabijania i sprzedaży trans Tiberim w 326r. p.n.e. lex Poetelia, odtąd stan dłużnika podobny do niewoli. Z czasme ustępuje mutuum

Mutuum - kontrakt realny, polegający na tym , że udzielający pożyczki (mutui dans) oddawał na własność biorącego pożyczkę (mutui accipiens) pewną ilość rzeczy zamiennych, z obowiązkiem zwrotu takich samych rzeczy, w tej samej ilości i takiej samej jakości. Jednostronnie zobowiązujący (pożyczający nigdy nie dłużnikiem np. gdy pożycza zepsute wino). Stricti iuris, obowiązek zwrócenia tego co było przedmiotem kontraktu

Jego przedmiotem tylko rzeczy zamienne. Uzyskujący je zyskiwał na własność te rzeczy

W celu uzyskania procentów zawierano z dłużnikiem stypulacje dodatkową zwaną stypulacją procentową

Zwrotu pożyczki wierzyciel domagał się za pomocą; condictio certae creditae pacuniae (pieniądze) i condictio certae rei (rzeczy). O odsetki z actio ex stipulatu

S.C.Macedonianum - zobowiązanie z pożyczki udzielonej synowi bez zgody ojca uznawane za obligatio naturalis

Użyczenie (commodatum)

Użyczenie - oddanie przez jedną osobę (komodant) pewnej rzeczy niezużywalnej osobie drugiej (komodatariusz) w bezpłatne, czasowe lub rodzajowo określone używanie. Kontrakt bonae fidei, dwustronnie zobowiązującym niezupełnym

Wyjątkowo przedmiotem użyczenia mogły być rzeczy zużywalne , jeśli komandytariusz zobowiązywał się ,że ich nie zużyje, lecz posłuży się nimi wyłącznie na pokaz

Rzecz otrzymywana tylko w dzierżenie , bez prawa pozyskiwania z niej pożytków

Kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny, dłużnikiem głównym był komandytariusz, ale w pewnych okolicznościach dłużnikiem mógł także stać się również komodant

Komodant z powodu nieodpłatności kontraktu nie miał z niego korzyści i odpowiadał z tytułu dolus i culpa lata

Komodatariusz natomiast jako osiągający zyski odpowiadał za omnis culpa, a nawet zobowiązany był do strzeżenia rzeczy i ztego tytułu odpowiadał także za przypadek zwykły (casus fortuitus), używając rzeczy niezgodnie z umową albo przeznaczeniem dopuszczał się kradzieży używania i odpowiadał jako złodziej

Rzecz określona indywidualnie a nie gatunkowo

Opierało się na bonae fidei, kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny

Pierwotne chronione prawem pretorskim actio in factum, wyrównanie szkody wyrządzonej którejkolwiek z stron w związku z kontraktem, pod koniec republiki także wymagane wypełnienie kontraktu→ pretor przyznawał powództwa cywilne komodantowi -actio commodati directa, komodatariuszowi -actio commodati contraria

Przechowanie (depositum)

Kontrakt realny

Przechowanie - oddanie przez jedną osobę zwaną deponentem, osobie drugiej zwanej depozytariuszem (przechowawcą) jakiejś rzeczy ruchomej w bezpłatne przechowywanie, z obowiązkiem jej zwrotu na każde wezwanie

Depozytariusz otrzymywał tylko detencje rzeczy z zakazem używania

Kontrakt bonae fidei, dwustronnie zobowiązujący niezupełnie

Nieodpłatny, leżał w interesie deponenta, który odpowiadał za omnis culpa, gdy przechowawca tylko za dolus i culpa lata

Depozyt nieprawidłowy - gdy rzeczy określone gatunkowo, depozytariusz nabywał własność rzeczy, i zobowiązany do zwrotu takich samych rzeczy

Zysk dla obu stron dlatego każdy odpowiadał za omnis culpa

Jako kontrakt bonae fidei dopuszczał dodatkowe pactum o odsetki

Depozyt konieczny - gdy oddający rzecz w przechowanie występował w sytuacji przymusowej w obliczu grożącego niebezpieczeństwa , nieuczciwy przechowawca odpowiadał za podwójną wartość zdeponowanego przedmiotu

Depozyt sekwestrowy - gdy przedmiot sporu sądowego oddawano osobie trzeciej, z obowiązkiem wydania go stronie wygrywającej proces . Posiadaczowi przysługiwała ochrona interdyktalna

Pierwotnie depozyt chroniony pretorską actio in factum , ale po przyjęciu do systemu kontraktowego , deponentowi udzielano actio depositi a depozytariuszowi - actio depositi contraria

Kontrakt powierniczy (fiducia)

W celu zabezpieczenia wierzytelności dłużnik przekazywał wierzycielowi na własność w drodze mancypacji albo in iure cessio jakąś rzecz zastrzegając obowiązek jej zwrotu po zaspokojeniu pretensji wierzyciela

Na jej podstawie z mocy porozumienia przejmujący własność rzeczy (fiducjariusz) zobowiązany był do określonego postępowania z rzeczą i do zwrotu jej własności po zrealizowaniu zamierzonego przez strony celu

Fiducia cum creditore - służąca do zabezpieczenia wierzytelności

Fiducia cum amico - używana także jako namiastka użyczenia i przechowania, wśród przyjaciół

Oparta na zaufaniu

Wierzycielowi przyznawana skarga oparta na dobrej wierze, infamująca, actio fiduciae, zmierza do odzyskania rzeczy, lub wymuszenia czynności do której fiducjariusz się zobowiązał → przybrała formę kontraktu dwustronnego zobowiązującego niezupełnie ( powiernikowi przyznawano actio fiduciae contraria z tytułu nakładów poniesionych na rzecz)

Kontrakt zastawniczy (contractus pigneraticius)

Kontrakt zastawu - gdy zastawca oddaje swojemu wierzycielowi rzecz w zastaw, w dzierżenie, w celu zabezpieczenia wierzytelności, ma prawo domagać się od niego zwrotu rzeczy po wygaśnięciu wierzytelności tym zastawem zabezpieczonej

Kontrakt realny (dochodził do skutku przez realne wręczenie rzeczy)

Dzierżenie wierzyciela zabezpieczone ochroną interdyktalną (possessio ad interdicta) przyznawane w zasadzie tylko posiadaczom

Kontrakt dwustronnie obowiązujący niezupełny

Obie strony jako zyskujące odpowiadały do granic culpa levis

Środki procesowe →actio pigneraticia dla zastawcy i actio pigneraticia contraria przyznawana zastawnikowi o odszkodowanie

70.Kontrakty werbalne i literalne

Stypulacja (stipulatio)

Stypulacja - dochodziła do skutku w ten sposób, że wierzyciel (stipulator) przy użyciu określonych słów zapytywał dłużnika (promissor), czy przyrzeka spełnić jakieś świadczenie, a dłużnik na pytanie to odpowiadał twierdząco

Najstarsza sponsio, wyłącznie dla obywateli rzymskich, z czasem wobec nowych słów zaczęto nazywać je stypulacją, nazwę sponsio rezerwując dla poręczenia za cudzy dług

Dochodziła do skutku przez wymianę pytań i odpowiedzi, obie strony musiały być obecne, a ich oświadczenie woli nie mogło być przerwane

Kontrakt werbalny

Domniemanie od III wieku ,że zawarto stypulację jeśli potwierdza to jakiś dokument pisemny, zwany cautiones

Mógł on stać się podstawą skargi ex stipulatu nawet wówczas gdy sama stypulacja nie doszła do skutku

Stypulator mógł przed sądem przeciw promissorowi przedstawić pisemną cautia stipulatoria, w celu obrony dłużnika 3 środki procesowe:

→exeptio doli generalis , nie zarzut oszustwa ale jedynie złagodzenie rygorystycznego ius civile

→exeptio non numeratae pecuniae ,aby sparaliżować skargę pozwany musiał tylko powołać na fakt, że kwota ,której zwrotu domaga się stypulator nie została mu w ogóle wręczona, powód musiał udowodnić wtedy ,że tak nie było

→querela non numeratae pecuniae, środek ofensywny, skarga z powodu nie zapłacenia pieniędzy, promissor powoływał sprawę do sądu, gdzie udowadniał, że jego przyrzeczenie nie jest obowiązujące bo został złożone w oczekiwaniu świadczenia stypulatora, który tego nie wypełnił

W 472r. cesarz Leon zwalnia strony od używania uroczystych słów, pozostawiając jedynie wymóg zgodności treści pytania i odpowiedzi

Justynian potwierdza moc prawną klasycznej stypulacji oraz z konstytucji Leona, wprowadzenie możliwości obalenia cautio jedynie do dwóch lat od zawarcia stypulacji

W cautio od Juliana obok treści przyrzeczenia także przyczyna prawna→ stypulacja staje się czynnością kauzalną

Kontrakt stricti iuris, jednostronnie zobowiązujący

Stypulator w procesie legisakcyjnym mógł się posłużyć każdą z 3 legis actio procesowych, w procesie formułkowym, w jego dyspozycji różne actiones ex stipulatu np. gdy żąda świadczenia pieniężnego condictio certae creditae pecuniae, przy rzeczy ściśle określonej actio ex stipulatu certi, przy rzeczy nieokreślonej actio ex stipulatu incerti

Stypulacja kary umownej - albo kary konwencjonalnej (stipulatio poenae) była przyrzeczeniem ze strony dłużnika zapłacenia wierzycielowi pewnej kwoty pieniężnej tytułem kary, w wypadku niewykonania zobowiązania

Poręczenie - (adpromissio) to stypulacja zawarta między wierzycielem a osobą trzecią (poręczycielem), na której podstawie ta ostatnia przyjmowała odpowiedzialność za cudzy dług

Najstarszą formą poręczenia sponsio , do zabezpieczenia zobowiązania werbalnego i dla obywateli rzymskich , później fidepromissio ,też dla peregrynów, także dla zobowiązań werbalnych

Najbardziej rozwiniętą formą poręczenia była fideiussio, dla zabezpieczenia wszelkich zobowiązań powstałych z czynów dozwolonych, od Ulpiana także do umocnienia zobowiązań deliktowych. Przechodziła także na dziedziców

Poręczenia jest prawem akcesoryjnym

Poręczyciel odpowiadał obok dłużnika głównego, a nie subsydiarnie, więc wierzyciel mógł pociągnąć do odpowiedzialności jego zamiast dłużnika, chyba że poręczyciel zobowiązał się tylko odpowiadać za szkodę powstałą z nie wykonania zobowiązania Zmiana od Juliana:

Beneficium excussionis - poręczyciel mógł domagać się by wierzyciel szukał najpierw zaspokojenia u dłużnika głównego, jeśli był on obecny i wypłacalny

Beneficium divisionis - przy kilku poręczycielach, każdy z nich wezwany przez wierzyciela do zaspokojenia roszczenia w całości mógł domagać się podziału go na części między wszystkich wypłacalnych współporęczycieli

Poręczycielowi który zaspokoił roszczenia wierzycial przysługiwało prawo regresu w stosunku do wierzyciela głównego, przysługiwało mu beneficium cedendarum actionum, w którym domagał się od wierzyciela przekazania mu środków procesowych jakie służyły wierzycielowi do uzyskania długu od dłużnika

Kontrakty literalne (expensilatio, chirographum, syngraphae)

Zobowiązanie powstawało także w wyniku porozumienia ugruntowanego odpowiednio dokonanym wpisem fikcyjnych dochodów i wypłat w domowej księdze rachunkowej wierzyciela, wpis ten expensilatio był podstawą zobowiązania, przez wpis ten można także było zmienić np.: podstawę prawną zobowiązania, osobę dłużnika lub wierzyciela.

Przede wszystkim w świecie hellenistycznym, skrypty dłużne w jednym egzemplarzu (chirographum) albo dwóch (syngraphae)

Chirographum był dokumentem dwustronnej czynności, dokonanej rzeczywiście

Syngraphae - pisemne deklaracje, także czynności fikcyjnych , które wcale nie doszły do skutku

71.Kontrakty konsensualne

Kupno sprzedaż (emptio-venditio) - kontrakt konsensualny, na którego podstawie jedna strona, zwana sprzedawcą (venditor) zobowiązywała się do przeniesienia i zapewnienia spokojnego posiadania jakiejś rzeczy (merx) na drugą stronę, zwaną kupującym (emptor), ta zaś zobowiązywała się wzajemnie do przeniesienia na wławsność sprzedawcy pewnej kwoty pieniężnej tytułem ceny (pretium)

Kontrakt bonae fidei, obie strony korzystają więc odpowiadają za omnis culpa

Ochrona roszczeń: kupujący actio empti, sprzedający actio venditi

Nie przenoszono własności, w momencie porozumienia umowa rodziła zobowiązania do:

→przeniesienia trwałego i spokojnego posiadania towaru

→przeniesienia własności pewnej sumy pieniężnej

Po dokonaniu tych czynności kontrakt się rozwiązywał (został osiągnięta causa)

Istotnymi elementami były 1)porozumienie co do 2)towaru i 3)ceny

Porozumienie w jakikolwiek sposób

Możliwość wręczenia zadatku , początkowo spełniającego rolę dowodu na zawarcie kontraktu, później traktowany jako przedpłata ale też funkcje dowodowe, w prawie justyniańskim stanowił też rodzaj kary za odstąpienie od umowy, sprzedający zatrzymywał go, a gdy on odstąpił to oddawał kupującemu w dwukrotnej wysokości

Towarem była każda rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego, zarówno materialna, jak i niematerialna (np.. służebność), mogły to być też rzeczy cudze (sprzedawca nie przenosił własności), ale sprzedający musiał zrobić wszystko by rzecz dostarczyć i zapewnić spokojne posiadanie

Kupno mogło dotyczyć też:

→rzeczy przyszłej, spodziewanej emptio rei speratae , miało charakter warunkowy

→nadziei emptio spei, bezwarunkowe

Cena musiał być oznaczona, wyrażona w kwocie pieniężnej

Wymiana towaru na towar to nie sprzedaż, ale zamiana

Cena musiała być rzeczywista, gdy symboliczna to transakcja była darowizna, ale nie musiał odpowiadać rzeczywistej wartości towaru, strony miały wzajemne prawo do podchodzenia się co do towaru jak i ceny, ale bez stosowania podstępu

Wady rzeczy:

→wady prawne - gdy zbywana rzecz cudza, odpowiadał sprzedawca (rękojmia), z mocy actio auctoritatis w podwójnej wysokości ceny

Ewikcja - gdy właściciel domagał się od kupującego wydania rzeczy

→wady fizyczne - gdy rzecz nie posiada właściwości fizycznych, które powinna mieć zgodnie z swoim przeznaczeniem. Sprzedawca nie odpowiadał za wady jawne, za rzeczy określone co do gatunku (zła jakość oznacza niewykonanie zobowiązania) . Odpowiadał jedynie za wady ukryte ,w rzeczach określonych in specie

Przy sprzedaży gruntu, gdy mniejszy od deklarowanego, sprzedawca odpowiadał za actio de modo agri w podwójnej wysokości brakującego obszaru

Actio redhibitoria - w ciągu 6mc od zakupu, gdy ujawnia się wada (wymieniona w katalogu) kupujący może domagać się podwójnej wartości rzeczy, lub zwrotu kosztów z procentami po zwróceniu wadliwej rzeczy. Chcąc zachować rzecz kupujący mógł w ciągu 12 mc od ujawnienia się wady wnieść powództwo actio quanti minoris, domagając się jedynie obniżenia ceny

Najem (locatio-conductio)

Najem - na jego podstawie jedna osoba była zobowiązana oddać pewną rzecz w używanie albo świadczyć pewne usługi, bądź też wykonać jakieś dzieło, za co druga osoba zobowiązana była do pieniężnego wynagrodzenia

Kontrakt konsensualny

Istotne elementy:

→oddanie rzeczy w używanie, lub praca ludzka, lub rzecz mająca być poddana obróbce

→zapłata za używanie cudzej rzeczy, lub świadczoną pracę, albo za wykonanie dzieła

→porozumienie co do wyżej wymienionych rzeczy

Kontrakt dwustronnie zobowiązujący zupełny, obie strony ponoszą odpowiedzialność za omnis culpa

Podział na 3 typy:

Najem rzeczy - jedna z stron (locator) była zobowiązana wydać drugiej stronie (conductor) określoną rzecz do czasowego używania w zamian za wynagrodzenie pieniężne

Tylko rzeczy materialne, niezużywalne, także na niektórych niematerialnych (np. użytkowaniu)

W tym terminie mieści się dzisiejsza dzierżawa (najem rzeczy przynoszących pożytek)

Wynajmujący miał przekazać rzecz w dzierżenie, i utrzymać ją w stanie zdatnym do użytku, winien zwracać koszty konieczne i pożyteczne, odpowiadał też za wady prawne i fizyczne

Najemca powinien płacić czynsz określony w kontrakcie i wyrażony w pieniądzu (wyjątek koloni)

Najem rozwiązywał się po upływie czasu ,przy nieruchomościach gdy dalej korzystał za zgodą właściciela kontrakt odnawiany. Rozwiązywany też z chwilą zniszczenia przedmiotu, albo jeżeli z ważnych powodów wypowiedziała go jedna z stron

Najem usług - gdy jedna z osób (locator) była zobowiązana świadczyć pewne usługi na rzecz drugiej strony (conductor). Przedmiotem najmu praca prosta, dokonywana osobiście, w określonym czasie wedle życzenia pracodawcy, Pracodawca winien uiścić wynagrodzenie po wykonaniu pracy, również za czas w którym pracownik był gotowy do pracy ale nie mógł z przyczyn od niego niezależnych

Najem dzieła - jedna strona (conductor) była zobowiązana wykonać oznaczone dzieło dla drugiej strony (locator) za wynagrodzeniem pieniężnym. Bez obowiązku wykonania osobiście (chyba że specyficzne) możliwość „podwykonawstwa” ale conductor odpowiadał za wybór danej osoby. Wynagrodzenie niezależnie od ilości czasu

Zamawiający winien dostarczyć materiał do obróbki, w przeciwnym razie była to kupno-sprzedaż

Lex Rhodia de iactu ,w przypadku awarii wspólnej, na morzu, przy zrzucie towaru do morza w kosztach partycypował właściciel statku i ładunku proporcjonalnie do wartości statku i ładunku .Właściciel dochodził za pomocą actio locati, a przewoźnik dochodził od właścicieli uratowanych ładunków za pomocą actio conducti

Zlecenie (mandatum)

Zlecenie - na jego podstawie zleceniobiorca (mandatariusz) zobowiązywał się wobec zleceniodawcy (mandant) do bezpłatnego wykonania określonych czynności w interesie zleceniodawcy lub osoby trzeciej

Istotne elementy to

→porozumienie stron

→działania mandatariusza

→interes mandanta lub osoby trzeciej

Przedmiotem mandatu mogła być zarówno czynność faktyczna jak i czynność prawna

Raczej charakter pracy umysłowej, wymagającej pewnych kwalifikacji

Żądanie zapłaty początkowo uważane za sprzeczne z dobrymi obyczajami , nie obrażało ich jednak wynagrodzenie dobrowolnie oferowane przez mandanta

Od pryncypatu mandatariusze mogli dochodzić swego honorarium, za pomocą cognitio extra ordinem

Mandatum qualificatum - wykorzystywany jako forma poręczenia, mandant zlecał np. udzielenie kredytu osobie trzeciej, w wypadku nie zapłacenia, przeciw mandantowi przysługiwał normalne powództwo o zwrot pobranej sumy condictio certae creditae pecuniae, niezależnie od tego także actio mandaticontraria za szkody jakie doznał po wykonaniu polecenia

Kontrakt w interesie mandanta, on odpowiadał za omnis culpa, mandatariusz odpowiadał także.

Skargi : mandantowi actio mandati directa,mandatariuszowi actio mandati contraria

Spółka (societas)

Początek z dawnej wspólności majątkowej (consortium) powstałej w wyniku spadkobrania po śmierci ojca. Dostępna tylko dla obywateli rzymskich. Z czasem rozwój spółki w ius gentium.

Spółka - (societas) była kontraktem konsensualnym ,na którego podstawie dwa lub więcej osób ,zwanych wspólnikami (socii) ,zobowiązywało się do wzajemnych świadczeń w zamiarze osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego.

Elementy składowe:

1)porozumienie, 2)wspólne świadczenia wnoszone do spółki (rzecz albo praca) 3) wspólny cel gospodarczy wszystkich wspólników

Societas omnium bonorum - na wzór consortium, strony wnoszą cały majątek, także przyszły

Societas unius negotiationis - na celu przeprowadzenie jednej, albo wielu operacji gospodarczych przy użyciu wspólnych wkładów rzeczowych i wspólnej pracy. Wkłady nie musiały być równe. Wniesiony majątek stawał się własnością wspólników proporcjonalnie do ich wkładów, udział w zyskach i stratach w częściach równych, chyba że ustalili inne zasady ( niedopuszczalna „lwia spółka” (societas leonina) ,gdzie jedne z wspólników uczestniczył tylko w zyskach drugi zaś tylko w stratach)

Spółka nie miała osobowości prawnej, nie powstawały prawa i obowiązki spółki jako odrębnej osoby, ale jako prawa i obowiązki wspólników

Przy prowadzeniu spraw spółki taka staranność jaka przy własnych sprawach (culpa levis ion concreto)

Zawiązanie jako kontrakt konsensualny, rozwiązanie przez porozumienie odwrotne wszystkich wspólników.

Wobec osobistego charakteru spółki jej rozwiązanie także przy śmierci jednego z wspólników, jego capitis deminutio, a nawet wystąpienie z spółki.

Spółka terminowa rozwiązywała się z upływem terminu, ten sam skutek zrealizowanie celu spółki.

Po likwidacji podział współwłasności , w razie niezgodności mogli dochodzić swych praw przez powództwo actio pro socio

72.Kontrakty nienazwane

Rozwój wraz z dewaluacją pieniądza, Rzymianie woleli zobowiązania oparte na facere lub niepieniężnym dare. Pojawia się szereg nowych czynności (nova negotia), które nie można było podciągnąć pod wcześniejsze

Kontrakt nienazwany - dochodził do skutku w wyniku porozumienia między stronami, którego przedmiotem było przeważnie świadczenie dwustronne (synalagmatyczne) ,przy czym jedna z stron świadczenie swoje już spełniła, oczekując wzajemnego świadczenia od drugiej strony

Istotne elementy:

1) porozumienie, którego przedmiotem było świadczenie dwustronne 2)wykonanie tego świadczenia przez jedną z stron

Pierwszym krokiem było przyznanie skargi o zwrot świadczenia ,tej stronie ,która jes spełniła, środkiem procesowym powództwo z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia condictio ob rem dati .Jeśli świadczenie opierało się na facere, a nie dare, to powództwo było nieskuteczne, wówczas przyznawano actio doli

Drugim krokiem było przyznanie przez pretora actio in factum, za pomocą ,której domagano się wyrównania szkody powstałej w wyniku niewykonania wzajemnego świadczenia

Ostatnim krokiem było przyznanie stronie oczekującej świadczenia powództwa actio praesciptis verbis, mającego na celu wymuszenie spełnienia świadczenia przyrzeczonego

W kompilacji justyniańskiej 4 typowe schematy pod które podciągano kontrakty nienazwane:

1)do ut des - przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności innej rzeczy

2)do ut facias - przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś

3)facio ut des - czynię w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności

4)facio ut facias - czynię coś w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś dla mnie

Kontrakt estymatoryjny (aestimatum) polegał na oddaniu osobie trzeciej rzeczy oszacowanej w celu jej odsprzedaży. Odbiorca zobowiązywał się albo zwrócić samą rzecz albo uiścić sumę szacunkową. Nadwyżkę ponad sumę szacunkową mógł zatrzymać. Ważne w stosunkach detalistów z producentami

Oddawca za pomocą powództwa agere praesciptis verbis mógł domagać się od odbiorcy wypełnienia przyrzeczonego świadczenia

Zamiana (permutatio) -polegała na przeniesieniu przez jedną osobę własności jakiejś rzeczy na osobę drugą w zamian za przyrzeczenie z jej strony przeniesienia własności innej rzeczy.

Nawet po wykonaniu świadczenia obie strony mogły być zobowiązane wobec siebie z powodu wad rzeczy zamienionych. Zaskarżanie wzajemnego świadczenia z tytułu wymiany przez powództwo actio praescripti verbis

Ugoda (transactio) -była to umowa ,w której obie strony wzajemnie rezygnowały z dochodzenia spornych lub niepewnych roszczeń, regulując wątpliwe kwestie albo sporny stosunek ,nie rozstrzygnięty definitywnie na drodze sądowej. W prawie klasycznym ugruntowanie za pomocą stypulacji, w justyniańskim ugoda zaskarżalna za pomocą actio praescriptis verbis

Precarium - był to taki stosunek w którym jedna osoba oddawała osobie drugiej, na jej prośbę, jakąś rzecz lub prawo w bezpłatne używanie, z zastrzeżeniem zwrotu na każdorazowe wezwanie. Zyski mógł prekarzysta zabrać dla siebie, jego detencja chroniona interdyktami posesoryjnymi. Zwrotu rzeczy od prekarzysty domagał się właściciel również za pomocą środka pozaprocesowego interdictum de precario

73.Pacta nuda i pacta vestita

Pacta wygaszały spory, nie rodziły żadnego nowego stosunku prawnego, lecz jedynie modyfikowały i dlatego nie były źródłem żadne nowej actio, co najwyżej pretor może w formułce wstawić exceptio pacti na rzecz pozwanego który powołuje się na zawarty pakt z powodem

Każde pactum zmierzało albo do zwiększenia odpowiedzialności dłużnika albo do jej zmniejszenia.

Pacta zawierane przed, w trakcie, lub po zawarciu kontraktu, nieskuteczne pacta zwiększające obowiązki dłużnika ,zawarte po kontrakcie głównym

Pacta dodane do kontraktu bonae fidei w trakcie jego zawierania mogły być zaskarżalne, były to pacta adiecta

Pacta pretorskie

Pretor ma prawo udzielać niektórym skargom powództwa oparte na fakcie actiones in factum. Używał ich do ochrony niektórych paktów, nazwanych w średniowieczu pacta praetoria

Najbardziej typowe:

1)Constitutum debiti - nieformalne przyrzeczenie wykonania w ściśle określonym terminie zobowiązania już istniejącego. Przyrzec mógł dłużnik, lub osoba trzecia. Dłużnik najczęściej zawierał by odroczyć dotychczasowy termin, wierzyciel zaś by otrzymać dodatkowe zabezpieczenie wierzytelności. Wierzyciel miał wtedy 2 środki procesowe, z starego zobowiązania, albo z constitutum; tzw. actio de pecunia constituta . Nie miało zupełnie akcesoryjnego charakteru, wierzyciel mógł go użyć nawet po przedawnieniu kontraktu głównego

2)Receptum argentarii - to przyrzeczenie bankiera wobec osób trzecich (najczęściej wobec klienta), że pokryje cudzy dług istniejący lub mający powstać w przyszłości. Z tego tytułu pretor przyznawał actio recepticia

3)Receptum nautarum, cauponum ,stabulariorum - to przejęcie przez właścicieli statków, zajazdów i stajen zwiększonej odpowiedzialności za rzeczy umieszczone u nich przez podróżnych. Z początkiem pryncypatu już tylko szkody na skutek przypadku zwykłego

Pacta legitima

Umowy zyskujące ochronę procesową dopiero w okresie dominatu, na podstawie konstytucji cesarskich , środkiem procesowym powództwo zwane condictio ex lege

Najbardziej typowe:

1)Pactum dotale - to nieformalna umowa o ustanowienie posagu

2)Kompromis (compromissum) - to umowa, w której strony powierzały prywatnemu sędziemu rozstrzygnięcie istniejącego między nimi sporu. Pełna zaskarżalność dopiero w prawie justyniańskim, ale tylko gdy wzmocniony przysięgą stron i arbitra

3)Darowizna (donatio) - to nieformalna umowa, na której podstawie jedna strona (darczyńca) zobowiązywała się za zgodą drugiej strony (obdarowanego) kosztem swojego majątku dokonać na jej rzecz przysporzenia pewnej korzyści majątkowej. Od Justyniana wyposażona w pewną ochronę procesową, jedynie gdy darczyńca uczynił swoje przyrzeczenie w formie stypulacji

Lex Cincia zakaz darowizny ponad pewną sumę dla osób obcych, jednak leges imperfectae, jednak pretor chronił darczyńcę przed wykonaniem przez exceptio albo replicatio legis Cinciae (o zwrot rzeczy ruchomej)

Zakaz darowizn między małżonkami

Z początkiem dominatu utrudnienie przez obowiązek insynuacji, ujawnienia aktu w specjalnym rejestrze.

Od Justyniana obowiązek insynuacji darowizny jeśli przekraczała 500 solidów, lub wobec rażącej niewdzięczności obdarowanego możliwość odwołania

74.Zobowiązania jak gdyby z kontraktów

Negotiorum gestio - zachodziła gdy pewna osoba bez żadnego obowiązku podejmowała się z własnej inicjatywy prowadzenia jednej albo wielu spraw w interesie innej osoby.

Mógł powstać stosunek obligacyjny między prowadzącym sprawę a ty, w którego interesie je prowadził

Wymogi stosunku:

1. działanie gestora powinno być skierowane na prowadzenie spraw cudzych. Celem powinno być osiągnięcie efektu fizycznego lub prawnego

2. gestor winien mieć zamiar prowadzenia spraw cudzych

3. działanie gestora winno zmierzać do osiągnięcia efektu pozytywnego

Z podjętego w ten sposób działania powstawało zobowiązanie gestora do prowadzenia podjętych spraw do końca, ponadto był on zobowiązany do zdania z nich rachunku i przeniesienia wszystkich uzyskanych korzyści

Zaś domini negotii zobowiązany był pokryć wszystkie wydatki poniesione przez gestora, nawet gdy jego działanie nie przyniosło pozytywnego efektu. Nadto winien był uwolnić go od przyjętych na siebie zobowiązań

Różnica między mandatem to brak w tym stosunku consensus

Dominus negotii i gestor odpowiadali za omnis culpa

Pretor chronił obie strony za pomocą actio in factum , później przyznawał powództwa cywilne bonae fidei zwane actio negotiorum gestorum directa (dla dominus negotii) i actio negotiorum gestorum contraria (dla dla gestora)

Bezpodstawne wzbogacenie

Można domagać się od kogoś zwrotu tego, co znalazło się u niego z niesłusznej przyczyny, powództwem condictio, o charakterze stricti iuris

Dla niektórych odrębne powództwa:

Condictio indebiti - była uzasadniona ,gdy ktoś spełnił świadczenie w błędnym przekonaniu o istnieniu długu

3 wymogi skuteczności powództwa:

1)świadczenie polegające na dare musiało mieć na celu zaspokojenie wyimaginowanego długu

2)spełniający świadczenie musiał działać pod wpływem błędu, co do istnienia zobowiązania

3)przyjmujący świadczenie musiał być w dobrej wierze co do tego ,że mu przysługuje. Świadome przyjęcie nienależnego świadczenia to kradzież

Condicti causa data causa non secuta - zachodziła wówczas gdy ktoś przeniósł na drugą osobę własność jakiejś rzeczy w oczekiwaniu wzajemnego świadczenia albo zdarzenia ,które jednak nie nastąpiło. Miało zastosowanie w kontraktach nienazwanych lub o zwrot posagu gdy nie doszło do małżeństwa

Condictio ob turpem causam - miała na celu zwrot przysporzenia dokonanego w celu powstrzymania kogoś od działania zakazanego przez prawo albo w celu skłonienia kogoś do wykonania jego obowiązku.

Condictio ob iniustam causam - wnoszono przeciw osobie, która zyskała przysporzenie majątkowe w wyniku czynności przez prawo zakazanej, ale mimo to w pełni skutecznej

Condictio sine causa - uzasadniona była wówczas, gdy zachodziły jakieś inne bezpodstawne wzbogacenia ,a brak było podstawy do żądania ich restytucji

Przypadkowa wspólność majątkowa (communio incidens)

Np. w wyniku spadkobrania. Jak długo trwa współwłasność, uczestniczący w niej zobowiązani są do umożliwienia sobie wzajemnego korzystania z rzeczy, ponoszenia wydatków proporcjonalnie do udziałów i w takim samym stopniu czerpania zysków. Odpowiadają za zaniedbania do granic culpa in concreto . Każdy z współwłaścicieli miał możliwość wystąpienia, służyła temu actio familiae erciscundae (gdy powstała w wyniku spadkobrania) lub actio communi dividundo (gdy w jakikolwiek inny sposób)

Opieka (tutela)

Opiekun w zakresie zarządu majątkiem pupila odpowiadał do granic culpa in concreto. Wzajemnych pretensji z tytułu administrowania majątkiem pupila dochodzili za pomocą actio tutelae directa (pupil) i actio tutelae contraria (opiekun). Obie należą do actiones bonae fidei

Zapis testamentowy (legatum)

Dziedzic miał obowiązek wydać zapisobiorcy rzecz należącą do spadku, lub własną albo nawet należącą do osób trzecich. Środkiem do wymuszenia na dziedzicu była actio ex testamento

Zobowiązania z deliktów i jak gdyby z deliktów

75.O deliktach i jak gdyby deliktach w ogólności

Tylko delicta privata jako tworzące obligatio między sprawcą a poszkodowanym

Początkowo obligatio tworzyły tylko 4 ;kradzież (furtum) ,rabunek (rapina), bezpodstawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniuria datum) i zniewaga (iniuria). Wszelkie inne ścigane w procesie prywatnym rodziły tylko actio, której udzielał poszkodowanemu pretor

Skargi w dochodzeniu roszczeń ex delicto zmierzały do:

1. zasądzenia sprawcy na kwotę pieniężną tytułem kary (poena)

2. uzyskania od niego pieniężnego odszkodowania (rei persecutio)

3. zarówno 1) jak i 2) (actiones mixtae)

Wierzytelność z deliktu nie wchodziła do spadku, z czasem pretorzy jednak zaczęli przyznawać dziedzicom actio przeciw sprawcom przestępstwa

Obligation cumulativa - jeśli przestępstwo zostało popełnione przez kilka osób zapłata kary przez jednego z nich nie uwalnia od tego reszty współsprawców

Zapłacenie kary nie uwalnia sprawcy od obowiązku naprawienia szkody, chyba że odpowiadał z actio mixta

Za przestępstwa popełnione przez osoby alieni iuris odpowiadał ten kto miał nad nimi władzę →odpowiedzialność noksalna

76.Delikty

Kradzież (furtum)

W ustawie XII tablic 2 rodzaje:

→furtum manifestum - złapany złodzie in flagrant, kara chłosty + złapany zostaje niewolnikiem (gdy jest to zabijany), później kara grzywny czterokrotnej wartości szkody

→furtum nec minifestum - nie złapany na gorącym uczynku, kara grzywny w dwukrotnej wysokości straty

Z biegiem czasu furtum zaczyna oznaczać jakiekolwiek zachowanie się sprawcy ,mające na celu pozbawienie właściciela możliwości władania rzeczą ruchomą

Elementy składające się na kradzież:

1)element obiektywqny, czyli zabór rzeczy albo jej używania, albo jej posiadania. Poza zaborem rzeczy furtum rei (tak jak dziś) także kradzież używania furtum usus, oraz kradzież posiadania furtum possessionis

2)element subiektywny, zły zamiar fraus, który musiał towarzyszyć aktowi zaboru

3)pobudka, polegająca na tym ,że przestępstwo popełniono z chęci zysku

Przy furtum manifestum poszkodowanemu przysługiwała skarga actio furti manifesti, przy furti nec manifesti zaś actio furti nec manifesti. Obie były infamujące i zmierzały tylko do ukarania (tylko poenales). Niezależnie od grzywny złodziej musiał oddać rzecz

Rabunek (rapina)

Była to postać kradzieży kwalifikowanej ,polegająca na zagarnięciu rzeczy ,najczęściej przez zorganizowaną grupę przy użyciu gwałtu. Pierwotnie traktowane jako furtum manifestum, dopiero później przyznawane odrębne powództwo actio vi bonorum raptorum opiewające na quadruplum w ciągu roku,po roku zaś na simplum

Zniewaga (iniuria)

W ustawie XII tablic:

1)membrum raptum - ciężkie okaleczenie połączone z utratą części ciała, jeśli strony nie uzgodniły odszkodowania, kara talionu

2)os fractum - złamanie kości, sztywna kwota 300 asów dla wolnego, 150 dla niewolnika

3)czynne naruszenie nietykalności osobistej - zagrożone karą 25 asów

Iniuria - zamierzone i sprzeczne z prawem nieuszanowanie cudzej osobowości za pomocą czynów lub słów

Według pretora powód określał czyn, sąd zaś oznaczał odszkodowanie w ciężkich czynach iniuria atrox pretor wyznaczał górną granicę kary

Iniuria była rozpatrywana nie przed sądem jednoosobowym ale przez sądem rekuperatorów

Iniuria określona w edictum generale, ściganie z actio iniuriarum aestimatoria, ale też z przypadków określonych jako convicium, czyli publicznego znieważenia kogoś albo ademptata pudicitia, czyli obraza skromności kobiecej lub młodocianych

Z czasów Sulli lex Cornelia de Iniuriis regulująca odpowiedzialność za uderzenie kogoś, bolesne pobicie i forsowne najście domu, przestępstwa te ścigane w drodze procesu karnego o charakterze publicznym

Actio iniuriarum miała charakter noksalny, należała też do kategorii actiones famosae, czyli pociągała za sobą utratę czci, uniewinnienie zaś dawało prawo pozwanemu do domagania się powództwa wzajemnego (iudicium contrarium) na 1/10 tego co żądał powód

Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniuria dtum)

Był to delikt polegający na bezprawnym uszkodzeniu lub zniszczeniu cudzej rzeczy

Kompleksowo uregulowane po raz pierwszy w Lex Aquilia:

W 1 rozdziale regulowano bezprawne zabicie cudzego niewolnika lub czworonożnego zwierzęcia domowego. Sprawca odpowiadał za najwyższą wartość zabitego niewolnika lub zwierzęcia, jaką mieli w ciągu roku poprzedzającego zabicie

w 3 rozdziale regulowana bezprawne zranienie niewolnika i zwierząt domowych, zabicie lub zranienie innych zwierząt lub uszkodzenie albo zniszczenie cudzych rzeczy. Sprawca odpowiadał za najwyższą wartość rzeczy uszkodzonej jaką miała ona w ciągu 30 dni przed szkodą. Kara podlegała podwojeniu jeśli pozwany bronił się przez negację.

Powód realizował swoje powództwo prze actio legis Aquiliae albo damnum iniuriae actio

Rozdział 2 dotyczył odpowiedzialności adstypulatora który bez zgody i wbrew interesom stypulatora umorzył należny długl była to szkoda wywołana w cudzym majątku. Wierzyciel swoich roszczeń dochodził dzięki actio mandati directa

Wymaganiem zastosowania ustawy akwiliańskiej było:

1)aby szkoda była rezultatem bezpośredniego oddziaływania na rzecz

2)aby rzecz została rzeczywiście uszkodzona , sprawca nie odpowiadał gdy rzecz została tylko wyjęta spod władzy (wypuszczenie ptaka z klatki)

3)aby szkoda powstała z działania, a nie zaniechania

4)aby szkoda była wyrządzona bezprawnie

Odpowiedzialność opierała się na przesłankach natury obiektywnej (bezprawność działania) a nie subiektywnej (wina sprawcy)

Z biegiem czasu odstąpiono od zasady odpowiedzialności sprawcy do wysokości wartości rzeczy, a zaczęto uwzględniać interes jaki miał poszkodowany by rzecz nie została uszkodzona

Zaczęto też stosować zasadę że sprawca nie musiał działać bezpośrednio ,powództwo actio utilis ex lege Aquilia (np. zagłodzenie cudzego niewolnika)

Od czasów Gaiusa oparcie odpowiedzialności na stronie podmiotowej a nie rzeczowej (np. przypadkow wywołane zniszczenie). Wprowadzenie koncepcji winy pozakontraktowej (winy akwiliańskiej) , polegającej na nieprzejawianiu chociażby najmniejszej staranności przez osobę uszkadzającą rzecz cudzą. Obowiązek wynikał tu nie z stosunku kontraktowego a z obowiązującego porządku prawnego

Stopienie związku przyczynowego z kwestią winy.

Z czasem ,dopiero w średniowieczu i później wykształcenie zasady w myśl której zawinione wyrządzenie szkody w cudzym majątku nakłada na sprawcę obowiązek jej naprawienia

77.Zobowiązania jak gdyby z deliktów

Iudex qui litem suam fecit

Sędzia który przy rozstrzyganiu sporu naruszył swoje obowiązki narażając tym jedną z stron na szkodę majątkową, czynił niejako jej spór swoim. Powództwo wynikające z tego quasi-deliktu miało za zadanie wyrównanie jego szkody. Sędzia odpowiadał gdy udowodniono mu zły zamiar lub wykazał brak roztropności. Powództwo nie miało zastosowania dla sędziów skorumpowanych, tych karano śmiercią

Effusum vel deiectum

Szkoda wyrządzona wylaniem lub wyrzuceniem czegoś przez okno. Przyznawana poszkodowanemu przeciwko osobie zajmującej mieszkanie w którym sprawca przebywał. Przy szkodzie materialnej podwójna wartość, przy zranieniu według oceny sędziego, zabicie wolnego człowieka 50000 sesterców. Kwoty tej mógł domagać się każdy (actio popularis), kto mając zdolność procesową zamierzał w ciągu roku wnieść powództwo przeciwko osobie odpowiedzialnej.

Positum aut suspensum

Spowodowanie zagrożenia na drogach publicznych przez wystawienie lub zawieszenie czegoś na budynku pociąga odpowiedzialność sprawcy w kwocie 10000 sesterców, Powództwo actio de posito vel suspenso dla każdego (actio popularis) kto mając zdolność procesową zamierzał je wnieść przeciwko sprawcy zagrożenia

Odpowiedzialność właścicieli statków, oberży, stajen

Oprócz odpowiedzialności jaką ponosili na podstawie receptum, odpowiadali także na podstawie pretorskiej actio in factum z tytułu uszkodzenia lub kradzieży rzeczy klienta dokonanej przez swoich pracowników, na podwójną wartość rzeczy skradzionej lub celowo uszkodzonej

d.prawo familijne

78.Małżeństwo i konkubinat

Małżeństwo - uznany przez prawo związek mężczyzny z kobietą, zawierany w celu trwałego pożycia.

Może być poprzedzone zaręczynami - przyrzeczeniem dokonania zawarcia małżeństwa w przyszłości (nie wiązało stron w sposób bezwględny)

Od zawarcia małżeństwa odróżniano akt włączenia żony do agnacyjnej familii mężą, połączonego z wejściem żony pod jego władzę - concentio in magnum mariti. Następowało w wyniku :

1)Confarreatio - sakralna forma wejścia żony pod władzę męża. W obecności 10 świadków i 2 najwyższych kapłanów. Nazwa od ofiary z chleba składanej Jowiszowi. Wymóg bycia dzieckiem z tak zawartego małżeństwa przy niektórych godnościach religijnych

2)Coemptio - forma uroczystego „kupna” żony. Użycie abstrakcyjnej mancypacji

3) Usus - nabycie przez męża władzy nad żoną z mocy samego prawa, w wyniku jednorocznego, nieprzerwanego pożycia małżeńskiego. By zapobiec, kobieta co roku musiała opuszczać dom na 3 kolejne noce (usurpatio trinoctii)

Żona podlegała władzy męża (instytucja manus)na prawach córki, w stosunku do swoich dzieci była agnacyjną siostrą. Jeśli jej mąż podlegał władzy swojego ojca, ona też mu podlegała, na prawach wnuczki.

Małżeństwo ,jednolita forma, różni się tylko nabyciem (lub nie) władzy nad żoną.

Osobne traktowanie manus i matrimonium

Twórczym elementem małżeństwa był consensus - obojga małżonków, czyli wzajemna wola pożycia w związku, przy którym brak jest przeszkód do tego, by mężczyzna występował w roli męża, a kobieta żony

Małżeństwo rzymskie istniało tylko dlatego ,że trwało. Brak konieczności określonej formy jego zawarcia, , pewna rola zwyczajowych czynności, będących zewnętrznym wyrazem zawarcia związku małżeńskiego

3 przesłanki do powstania małżeństwa:

→dojrzałość fizyczna

→consensus małżonków lub ich opiekunów

→conubium - zdolność do wstąpienia w związek małżeński (brak przeszkód)

Przeszkody m.in.: nie mogli być spokrewnieni w linii prostej, w linii bocznej od 3 stopnia, nie mogli być spowinowaceni, nie mogli mieć obecnie trwających związków małżeńskich ( nie dopuszczalna monogamia), także przeszkody religijne, etyczno-socjalne czy też polityczne

Rozwiązanie małżeństwa → śmierć jednego z małżonków, jego capitis deminutio maxima i media, popadnięcie jednego z małżonków w niewolę nieprzyjaciela. Z woli stron:

→divortium - obopólne porozumienie małżonków

→repudium - jednostronne odtrącenie małżonka (gdy żona podlegała manus męża tylko on mógł ją odtrącić)

Konkubinat - związek powstały w celu trwałego pożycia, jednak bez woli zawarcia małżeństwa. Dzieci uchodziły za pozamałżeńskie, dzieliły los matki

Contubernium - pożycie mężczyzny z kobietą, z których choć jedno było niewolnikiem

79.Skutki prawne małżeństwa

Powstaje stosunek powinowactwa i przeszkoda do zawarcia nowego małżeństwa , dzieci urodzone w małżeństwie uchodziły za prawne i korzystały w pełni z wynikających z tego praw. Żona uzyskiwała pozycje społeczną męża, małżonkowie zobowiązani do wzajemnego szacunku. Mąż musiał utrzymywać żonę, ale decydował o miejscu jej zamieszkania i sposobie wychowania dzieci

W wyniku manus męża nad żoną, mąż wchodził w całokształt stosunków majątkowych żony ( w wyniku jej capitis deminutio minima, stawał się jej sukcesorem uniwersalnym)

Posag - (dos) to majątek wnoszony mężowi w związku z zawarciem małżeństwa. Mógł być ustanowiony przez ojca kobiety, inne osoby lub samą żonę. Jeśli w wyniku stypulacji zastrzeżono jego zwrot w wypadku rozwiązania małżeństwa to nazywał on się dos recepticia

Ustanowienie przez :

→przeniesienie własności (dotis datio)

→przyrzeczenie stypulacyjne (dotis promissio)

→jednostronne przyrzeczenie ustanawiającego (dotis dictio)

W prawie poklasycznym wystarczała umowa pactum dotale

Posag własnością męża, ale traktowany specjalnie. Początkowo moralny obowiązek zwrotu posagu temu kto go ustanowił. Później obowiązek ten w wyniku umowy (actio ex stipulatu), wreszcie z mocy prawa (actio rei uxotoriae)

Skutkiem małżeństwa zakaz darowizny między małżonkami, można jednak przed (donatio ante nuptias). Od Justyniania można w trakcie (donatio propter nuptias) , ale reżim posagowy (obowiązek zwrotu po rozwiązania małżeństwa)

80.Władza ojcowska

Władza ojcowska →patria potestas

Ojciec decydował czy urodzone dziecko miało podlegać jego władzy. Zakres władzy ;życia i śmierci (ius vitae ac necis). Ojciec mógł dziecko sprzedać, wyrażał zgodę na małżeństwo, mógł je też czasami rozwiązać. Mógł wydać dziecko ,które wyrządziło szkodę (noxae deditio). Środki procesowe dla wydostania dziecka od osób trzecich. . Obowiązek utrzymania i wychowania, opieka, wyposażenie córki w wypadku małżeństwa.

W prawie poklasycznym zwykła władza wychowawcza z prawem karcenia.

Za dzieci pochodzące z małżeństwa uznaje się te, które przyszły na świat najwcześniej w 182 dni od zawarcia lub do 300 po jego rozwiązaniu.

Matka zawsze pewna, ojcem mąż matki.

W sposób sztuczny pod władzę ojcowską przez :

1. przysposobienie - można było dziecko alieni iuris, za zgodą prawnego opiekuna → wtedy adopcja. Przysposobienie osoby sui iuris, ze względu na swoją wagę przed zgromadzeniem ludowym → zwany arogacja

2. legitimatio - nadanie dziecku urodzonemu w konkubinacie stanowiska pochodzącego z prawnego małżeństwa. Przez przekształcenie konkubinatu w prawne małżeństwo, lub przez reskrypt cesarski

3. conventio in manum - wejście żony po zawarciu małżeństwa, gdy odpowiednie działanie prawne

Władza ojcowska w zasadzie dożywotnia, ale też koniec gdy utrata wolności lub obywatelstwa przez ojca lub dziecko. Tracił też ojciec nad westalką, synem na wysokim stanowisku kapłańskim, później patrycjusza i biskupa.

Emancypacja - wyzwolenie przez ojca osoby będącej pod jego władzą. W drodze pozorowanej trzykrotnej sprzedaży (córki i wnuków jednokrotnej) osobie zaufanej, ten przy 3 sprzedaży osobę remancypował. Przez emancypacje także utrata prawa do spadku po ojcu, zazwyczaj też osoba była uposażana.

81.Opieka i kuratela

Osoby sui iuris, pozbawione zdolności do czynności prawnych albo w niej ograniczone podlegały opiece (tutela) lub kurateli (cura). Opieka nad niedojrzałymi, kobietami, kuratela nad chorymi umysłowymi i marnotrawcami.

Opieka od ustawy XII tablic, jako instytucja chroniąca majątek osób jej podlegających , w celu zachowania go dla opiekuna, jako potencjalnego spadkobiercy, z biegiem czasu jako obowiązek służący interesom pupila i niewiasty → była surogatem władzy ojcowskiej

Powstawanie opieki:

→z mocy testamentu

→z mocy ustawy, gdy brak w testamencie, najbliższy krewny agnacyjny, lub współrodowcy (gentyle)

→wyznaczany przez pretora ,gdy brak ustawowego i testamentowego

Opiekunem mężczyzna zdolny do czynności prawnych, nad niedojrzałymi matka albo babka. Uchylenie od obowiązku tylko w wyjątkowych okolicznościach. Przy niedojrzałym jego majątek przechodził w zarząd opiekuna, przy kobiecie, pozostawał przy niej, opiekun jedynie udzielał swojej auctoritas dla jej czynności

Wygasa gdy pełnoletność (14 lat), z chwilą śmierci lub capitis deminutio opiekuna albo pupila i niewiasty

Po zakończeniu opieki obowiązek zdania sprawozdania z rozliczeniem finansowym. Możliwość dochodzenia różnic za pomocą actio tutelae directa (pupil) i actio tutelae contraria (opiekun). Także każdy obywatel mógł złożyć zażalenie na nieuczciwego opiekuna

Nad chorym umysłowo piecza kuratora w postaci najbliższego agnata lub gentyla , przy braku pretor powierzał stanowisko osobie obcej według uznania.

Kuratela nad marnotrawcami, początkowo marnotrawca pozbawiony całkowicie zdolności do czynności prawnych, później mogą przysparzające. Pretor ograniczał marnotrawcę ,ale mógł i przywrócić mu pełnię władzy.

W okresie późniejszym z kuratora korzystają też dojrzali (14-25lat), starcy i osoby niedołężne, osoby nieobecne , płód w łonie matki.

e.prawo spadkowe

82.Pojęcie spadku

Od ustawy XII tablic swoboda testowania, w pewnym stopniu ograniczona przez system dziedziczenia koniecznego (przeciwtestamentowego)

Spadkobranie - wejście w ogół praw jakie posiadał zmarły.

Sukcesja uniwersalna - dziedzic lub dziedzice wstępowali w ogół stosunków prawnomajątkowych po zmarłym, mocą jednorazowego aktu. Następuje zlanie majątków spadkodawcy i spadkobiercy, spadkobierca kontynuatorem osobowości prawnej zmarłego. Przechodziły prawa i obowiązki. Odpowiadał za długi spadkowe, także swoim majątkiem

Do spadku nie wchodzą: służebności osobiste, inne prawa majątkowe związane z osobą uprawnionego lub zobowiązanego.

Dziedzicem tylko ten kto:

→został powołany do spadku

→spadek nabył (mógł odmówić, ale też i przymusowy)

3 sposoby powołania do spadku:

1. testamentowe

2. beztestamentowe

3. przeciwtestamentowe

83.Dziedziczenie testamentowe

Testament → wdłg. Prawa rzymskiego to jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, ustanawiające dziedzica

Kodycyl → listowna prośba skierowana przez spadkodawcę do dziedzica beztestamentowego lub osobie obdarowanej w testamencie, o wypełnienie jakiś rozporządzeń. Mógł zawierać wszelkie rozporządzenia z wyjątkiem ustanowień dziedzica i wydziedziczeń (te tylko w testamencie).

Często w testamencie klauzula kodycylarna, postanowienie ,że w razie nieważności testamentu, ma być on traktowany jak kodycyl, wyznaczony wtedy dziedzic stawał się fideikomisariuszem uniwersalnym i musiał wykonać podane w testamencie rozporządzenia

Najstarszy testament ustny i jawny; na zgromadzeniu ludowym lub szyku bojowym

Po ustawie XII tablic pojawia się pierwszy testament prywatny → testament mancypacyjny - przez mancypacje testator przekazywał majątek powiernikowi, który brał na siebie obowiązek spełnienia rozporządzeń nałożonych na niego przez testatora w formułce ustnej dołączonej do samej mancypacji. Akt był potwierdzony na zapieczętowanych woskowych tabliczkach (tabulae testamenti)

Pod koniec republiki forma przedłożenia 7 świadkom samych tabliczek ( tabulae testamenti)o ostatnia wola . Na ich podstawie pretor udzielał bonorum possessio, przez co stawały się testamentem prawa pretorskiego

Teodozjusz II i Walentynian II wprowadzili wymóg podpisu 7 świadków. Także wprowadzili testament holograficzny ,którego jedynym wymogiem było odręczne wykonanie.

Wykształcenie też nowych form testamentu publicznego, ; ostatnia wola podyktowana do protokołu sądowego i akt ostatniej woli wręczany cesarzowi

Wymogi według Justyniana, oparte na prawie cywilnym, pretorskim i cesarskim tzw. testmanetum tripertitum:

→obecność 7 świadków i ich pieczęci

→zasada unitus actus

→złożenie podpisów przez świadków i testatora

Testament ustny - przez 7 świadkami

Też nadzwyczajne formy testamentu, obostrzone lub złagodzone formalnie; w czasie zarazy (odstępstwo od unitus actus), testamenty żołnierskie, ustny testament ojca powołujący do spadku swoje dzieci.

Testament tylko ten kto miał specjalną zdolność testamenti factio activa , dziedzicem ten kto testamenti factio passiva (każdy obywatel rzymski sui iuris, gdy alieni, to ich zwierzchnik musiał mieć testamenti factio passiva)

Sztywna formuła składu testamentu, na początku w formie rozkazującej powołanie dziedzica, wszystko co przed nieważne.

W testamentach jedynie polecenie i warunek zawieszający. Przy żonie ,która nie może się ożenić, możliwość użytkowania, z wymogiem zwrotu złożonym przez stypulacje (cautio Muciana) w wypadku niedotrzymania

Substytucja - powołanie kilku, na wypadek gdyby powołany w pierwszej kolejności nie chciał lub nie mógł przyjąć . Podstawienie pospolite - gdy podany zastępczy, podstawienie pupilarne - gdy powołany niedojrzały syn, dla niego ustanawiany substytuta gdyby zmrał przed dojściem do pełnoletności, podstawienie quasi-pupilarne - testator dla swojego descendenta ustanawiał substytuta, na wypadek gdyby dziedzic zmrał przed wyzdrowieniem (nie mógłby wtedy zostawić po sobie testamentu)

Tetsament mógł też zawierać wydziedziczenia, przysporzenia cząstkowe (legaty fideikomisy), ustanowienia opiekunów i inne mniejszej wagi oświadczenia woli.

84.Dziedziczenie beztestamentowe

Dziedziczenie beztestamentowe - miało miejsce gdy zmarły nie zostawił testamnetu albo testament jego został unieważniony.

3 systemy:

→1 w XII tablicach oparty na pokrewieństwie agnacyjnym

→2 pretorski był systemem mieszanym ,podstawą pokrewieństwo agnacyjne i kognacyjne

→3 justyniański ,tylko pokrewieństwo kognacyjne

1)W XII tablicach 3 klasy dziedziców:

a)sui heredes - wszystkie osoby, które znajdowały się pod władzą zmarłego i w momencie śmierci stawały się sui iuris

b)proximi agnati - najbliżsi krewni agnacyjni (gdy brak dziedziców w klasie pierwszej)

c)gentiles - współrodowcy zmarłego noszący wraz z nim wspólne nazwisko

Gdy spadek odrzucony przez dziedzica 1 stopnia uchodził za spadek leżący, mógł być objęty w posiadanie przez kogokolwiek, a po roku nabyty przez zasiedzenie

2)W systemie pretorski 4 klasy dziedziców:

a)unde liberi - dzieci spadkodawcy , też nie znajdujące się pod jego władzą

b)unde legitimi - najbliżsi krewni agnacyjni

c)unde cognati - krewni kognacyjni do VI stopnia w lini bocznej

d)unde vir et uxor- mąż po żonie, lub żona po mężu

Wprowadzenie successio ordinum et gradum (sukcesja klas i stopni), spadek nie objęt przez pierewszego powołanego był kolejno ofiarowany wszsytkim uprawnionym, dopiero później uznany za leżący

3)Za Justyniana 4 klasy dziedziców:

a)descendenci

b)ascendenci, rodzeni bracia i siostry zmarłego lub ich zstępni - podział 1 połowy wstępni ojca, drugą wstępni matki, przy powołaniu wstępnych obok rodzeństwa, każdy część równą

c)rodzeństwo przyrodnie i ich zstępni

d)dalsi krewni kognacyjni - bliższy krewny wykluczał dalszego, przy tym samym stopniu równy podział

Wdowa dziedziczyła tylko gdy uchodziła za ubogą, ¼, gdy mniej niż 3 dzieci , gdy więcej w części równej.

Gdy brak dziedziców ustawowych spadek przejmuje legion (wojskowi), kościół (duchowni) , a w reszcie przypadków fiskus

85.Dziedziczenie przeciwtestamentowe

Początkowo domownicy z mocy prawa dziedziczyli wszystko, ale od XII tablic swoboda testowania, wykształcenie dziedziczenia przeciwtestamentowego (koniecznego)

Początkowo czysto formalne formalne dziedziczenie przeciwtestamentowe polegające na ochronie przed pominięciem w testamencie najbliższych członków wspólnoty familijnej zmarłego. Nie mógł ich pominąć milczeniem, musiał albo udzielić albo wydziedziczyć (syna imiennie, córki i wnuki klauzulą inter ceteros; pozostali niech będą wydziedziczeni). Pominięcie osób sui na rzecz obcego powodowało przyznanie jej takiej samej sumy, pominięcie zaś pogrobowców bez względu płeć unieważniało testament

Pod koniec republiki wykształca się materialne prawo dziedziczenia koniecznego dające możliwość obalenia testamentu przez najbliższą rodzinę ,której nie pozostawiono w testamencie choćby tej części ,którą otrzymaliby na podstawie dziedziczenia beztestamentowego (tzw. zachowku)

Powództwo wnoszone przez dziedzicówq koniecznych przeciw testamnetowi w którym ich pominięto querela inofficiosi testamenti. Bez prawa do obalenia ten kto otrzymał co najmniej1/4 tego co dostałby jako dziedzic beztestamentowy (tzw. zachowek ,przy 3 synach ¼ razy 1/3 = 1/12 spadku ), do Justyniana zachowek 1/3 , gdy przyznano mniej niż mu się należało mógł dochodzić wyrównania przez actio ad supplendam legitimam

Justynian zakazał formalnie wydziedziczania bez ważnej przyczyny z obowiązkiem minimalnego zapisu.

Roszczenie o zachowek ma charakter osobisty i gaśnie wraz z śmiercią uprawnionego

86.Nabycie spadku i jego skutki. Ochorna prawna spadkobierców

W momencie śmierci spadkodawcy, tzw. otwarcie spadku , następuje powołanie do spadku. Dziedzicem ten kto jako powołany spadke nabył.

Także kategoria nabywających z mocy samego prawa ipso iure, gdy otwierany testament; domownicy i niewolnicy wzywoleni i powołaniw testamencie. → zwani dziedzicami koniecznymi (heredes necessarii)

Gdy długi przewyższały aktywa majątkowe, preotr udzielał dziedzicowi koniecznemu beneficium abstinendi, polehające na możliwości wstrzymania się od przyjęcia spadku, przez niemieszanie się do jego spraw. Majątek wtedy przekazywany dalszym dziedzicom beztestamentowych, w razie ich braku licytacja na rzecz wierzycieli. Nie przysługiwało niewolnikowi powołanemu do spadku i wyzwolonemu w tymże testamencie.

Pozostali dziedzice spadek nabywali przez oświadczenie woli→ heredes voluntarii , nabycie spadu przez nich przez oświadczenie woli to aditio hereditatis .Początkowo oświadczenie woli o nabyciu to formalny akt → cretio ,później tylko gdy testator żądał go w testamencie, zwykle zaś przez czynności dorozumiane , zachowując się jak dziedzic było to →pro herede gestio. Także nabycie przez nieformalne oświadczenie woli →nuda voluntas

Nabycie borum possessio nigdy ipso iure , każdy dziedzic musiał zdobyć je u pretora, przez oświadczenie woli. Określone przez pretora terminy do kiedy można się zwrócić o wprowadzenie w spadek; descendenci i ascendenci 1 rok, pozostali 100dni. Po upływie tych terminów spadek przechodził na dalszych dziedziców

Spadek przed nabyciem to spadek leżący (hereditas iacens) . Można było go nabyć specjalnym zasiedzeniem (usucapio pro herede), nawet bez słusznego tytułu i dobrej wiary już po roku.

Prawo do przyjęcia spadku hcarakter osobisty i nie przechodziło na dziedziców. Od Justyniana mogli dziedzice przejąć jeśli uprawniony zmarł przed upływem roku od kiedy dowiedział się o powołaniu.

Wierzyciele spadkowi mogli domagać się wiążacej odpowiedzi przed sądem od powołanego czy ma zamiar spadek przyjąć, czasami udzielony termin do namysłu.

Jeśli powołanych więcej dziedziców, przyjmowano ,że powołani byli do całości. Spadek dzielono procentowo między spadkobierców. Prawa dziedziców wzajemnie konkurowały → prawo przyrostu - odpadnięcie jednego z dziedziców powodowało, że jego część przyrastała do części pozostałych (ale nie w częściach równych a w zależności od ich udziału) . Ograniczenie przez prawo kaduka →spadki przypadające dla osób bezżennych i nie posiadających dzieci przypadały tym ,którzy je mieli.

Na rzeczach spadku nabytego przez kilku dziedziców współwłasność , procentowy podział (też wierzytelności)

Zniesienie wspólności majątkowej przez actio familiae erciscundae

Jeśli do podziału chciał przystąpić obdarowany za życia dziedziczący (emancypowany syn, zamężna córka) musiał on wprowadzić do podziału wcześniej otrzymany majątek → collatio bonorum

Sukcesja uniwersalna → po nabyciu spadku zlewa on się całkowicie z majątkiem dziedziczącego

Beneficium separationis→ odłaczano od majątku dziedziczącego spadek i zniego zaspokajano w pierwszej kolejności wierzytelności spadkowe

Beneficium inventarii → dobrodziejstwo inwentarza ,sporządzany spis przy świadkach i notariuszu nabytego spadku i odpowiadanie za długi spadkowe tylko z tego co spisane.

Wnoszone czasami powództwa szczegółowe (syngularne) dochodzące jakiejś należnosci przypadającej dziedziczącemu, wynikającej z spadku.

Hereditatis petitio → powództwo uniwersalne służące dochodzeniu spadku jako całości, skuteczne in rem . Legitymacje bierne:

→possessor pro herede - ten kto rościł sobie prawo do spadku

→possessor pro possessore - ten kto prawa takiego sobie nie rościł, ale kwestionował w całości lub części prawo powoda do spadku

Posessor pro herede wezwany przez dziedzica za pomocą powództwa syngularnego mógł zmusić go do wniesienia hereditatis petitio , by spowodować rozstrzygniie o spadek jako całość.

Bonorum possessor wprowadzany przez pretora w spadek dla ochrony swoich uprawnień korzystał z interdictum quorum bonorum

87.Legaty i fideikomisy. Fideikomis uniwersalny

Zapis → przysporzenie komuś z mocy rozporządzenia ostatniej woli pewnej korzyści majątkowej kosztem przychodów uzyskanych z spadku

Do czasów August atylko Legat obciążający dziedzica testamentowego, zamieszczony w testamencie lub kodycylu potwierdzonym testamentowo

Legaty:

→legat windykacyjny - testator przenosił na legatariusza własność kwirytarną zapisanej rzeczy. Zapisobiorca nabywał ją w chwili objęcia spadku przez dziedzica i mógł domagać się jej zwrotu (rei vindicatio) od każdego

→legat damnacyjny - nie powodował przejścia prawa rzeczowego, lecz jedynie dawał zapisobiorcy roszczenie do dziedzica o wypełnienie zapisu, powództwo actio ex testamento

Od czasów Augusta zaskarżalne też prośby nieformalne o dokonanie pewnego przysporzenia majątkowego wskazanej osobie (fideikomisariuszowi) , wystosowane przez sapdkodawcę do kogoś, kto uzyskał jakąś korzyść z spadku (fiducjariusz) → powstaje fideikomi , nie musiał jak legat być pisemny i mógł obciążać oprócz dziedzica także legatariusza , a nawet innego fideikomisarza. Nie można nim było przenieść prawa rzeczowego (jak w legacie windykacyjnym)

Od Justyniana zlanie 2 form.

Lex Falcidia ograniczająca zdolność testatora do obciążania spadku legatami tylko do ¾ jego wysokości ), wolna musiała być ¼ spadku (tzw. kwarta falcydyjska). Obciążenia powyżej ¾ ulegały stopniowej redukcji. Później zastosowanie też do fideikomisów, przedtem można było skierować prośbę do dziedzica o przekazanie całego majątku fideikomisarzowi uniwersalnemu (forma stosowana gdy dana osoba nie mogła dziedzić a dzięki fideikomisowi uniwersalnemu można to było obejść). Był on uznawany od S.C. Trebellianum jako sukcesor uniwersalny i traktowany jako dziedzic

---