Św. Aureliusz
IDEE FILOZOFICZNE
-.Teoria poznania
Zgodnie z założeniami filozofów okresu hellenistycznego Augustyn kontynuował twierdzenie, iż celem każdego człowieka jest dążenie do szczęścia. Filozofia natomiast ma spełniać role narzędzia, dzięki któremu można do niego dotrzeć. Głównym czynnikiem potrzebnym do szczęścia jest poznanie. Nie chodzi tu o samo dążenie do niego. Trzeba je posiadać. Ważny jest również obiekt poznania gdyż nie każdy jest tak ważny jak poznanie Boga oraz własnej duszy. „Pragnę znać Boga i dusze. I nic więcej? Nic więcej„W jednym z pierwszych swoich tekstów dokonanych po nawróceniu „Przeciw akademikom” Augustyn rozważa argumenty sceptyków przeciw możliwości poznania zmysłowego. Odwołują się oni do złudzeń zmysłowych, z którymi zgadza się on w znacznej mierze powiadając, że chociaż w praktyce opieramy się na zmysłach, to jednak są one zawodne. Augustyn odrzuca możliwość poznania dzięki zmysłom. Stwierdza on jako najlepszą drogę do poznania prawdy wgląd w treści zawarte w duszy człowieka. „Wejdź w samego siebie. We wnętrzu człowieka mieszka prawda”. Jak możemy zauważyć Augustyn w swej teorii poznania zerwał z tzw. obiektywizmem i sensualizmem, tzn. odrzucił stanowiska, które polegały na szukaniu prawdy w świecie zewnętrznym, na drodze zmysłowego kontaktu z tym światem; nawiązywał natomiast do spirytualistycznej teorii poznania Platona, zgodnie z którą poznanie prawdy polega na uświadomieniu sobie przez duszę wiedzy, która jest w niej zawarta w postaci gotowej. Ten zwrot ku wiedzy zawartej w duszy człowieka zapewnia według Augustyna jej wielką przewagę nad wiedza pochodzącą od świata zewnętrznego, ponieważ wiedza płynąca bezpośrednio z duszy jest bezwzględnie pewna, natomiast ta druga jest zawodna i do niczego nieprzydatna. Augustyn szukając sposobu poznania, który mógł być niezawodnym źródłem prawdy natrafił na źródło w duszy człowieka zwróconym ku jej własnym przeżyciom wewnętrznym.Można, bowiem wątpić - jak uważali sceptycy - w prawdziwość wiedzy o rzeczach zewnętrznych, ale nie można wątpić w to, co zawarte jest we własnej duszy. Własne myśli, do których mamy bezpośredni dostęp, są najpewniejszymi ze wszystkich faktami. „Wszystko jest wątpliwe prócz tego, że jestem i że myślę” - pisał św. Augustyn i ta jego wypowiedz stała się później fundamentem filozofii Kartezjusza, który w swym racjonalizmie spożytkował ją stawiając na samowystarczalność ludzkiego rozumu. Augustyn nie przyjmował istnienia w człowieku wiedzy wrodzonej w takim sensie jak to czynił Platon. Człowiek poszukując prawdy w treściach własnej duszy, nie może dotrzeć do niej o własnych siłach. Zdaniem Augustyna, człowiek wprawdzie posiada w sobie wiedzę, która nie wywodzi się z żadnego doświadczenia, lecz jest to wiedza pochodząca z tzw. iluminacji (oświecenia). Bóg w bezpośredni sposób oświeca ludzki umysł ideami, zapisuje je w jego duszy od wewnątrz, pozwalając jej poznać najwyższe prawdy wprost, tj. bez uciążliwego i wątpliwego rozumowania; jest to poznanie drogą prostej intuicji, olśnienia, bezpośredniego i nagłego uświadomienia sobie tego, co prawdziwe. Augustyńską koncepcję poznania prawdy na drodze boskiego oświecenia określono nazwą: teoria iluminacji.
-. Obraz człowieka
Augustyn w swojej filozofii przyjął dualistyczną koncepcję człowieka (wpływ filozofii Paltona).Stwierdzał, że człowiek jest istotą złożoną z duszy i ciała, będących dwiema odrębnymi substancjami. Ciało pojmował jako substancję ilościową, a więc jako to, co posiada trzy wymiary: długość, szerokość i głębokość. Cechą każdego ciała fizycznego jest to, że zajmuje jakieś miejsce w przestrzeni. Samo ciało ludzkie jest jednak czymś bezwładnym. Natomiast czynnikiem ożywiającym je jest dusza, która nie jest ani własnością ani rodzajem ciała, jest bytem wychodzącym poza wszelka materię. Nie można jej ani zobaczyć ani dotknąć, czy też scharakteryzować w sposób ilościowy. Wbrew teoriom filozofów starożytnych nie ma żadnego powiązania z funkcjami biologicznymi posiada natomiast takie funkcje jak myśl, wola, pamięć. Jeżeli chodzi o odrębność duszy od ciał możemy dowieść to porównując następujące fakty. Całkowita odmienność funkcji ciała a duszy. Dusza nie znajduje się w określonym miejscu. Jest ona doskonalsza od ciała gdyż jest bliższa Bogu. W przeciwieństwie do starzejącego się ciała jest ona niezniszczalna, nieśmiertelna, trwa wiecznie. Stosownie do takiego podziału bytu ludzkiego istnieją dwa rodzaje poznania: poznanie zmysłowe i rozumowe (duchowe), przy czym tylko to drugie prowadzi do uzyskania wiedzy prawdziwej i pewnej. Wiedza o duszy jest pewniejsza od wiedzy o świecie cielesnym (fizycznym). Oprócz zmysłów i rozumu człowiek posiada jeszcze wolę. Augustyn przeciwstawił się teorii Sokratesa jakoby to rozum miał przewagę nad wolą. Według niego jest odwrotnie gdyż to właśnie wola i jej działanie stanowią o kształcie ludzkiego życia duchowego. Wola jest tą władzą ludzką, która jest przyporządkowana jakiemuś dobru, tak jak rozum jest przyporządkowany prawdzie. Wola poszukuje szczęścia, a szczęście polega na zrealizowaniu dobra, do którego lgnie. Największe szczęście, człowiek może posiąść wówczas, gdy jego wola skieruje się na najwyższe dobro. Ponieważ Augustyn twierdził, że tym najwyższym dobrem jest Bóg, zatem największe szczęście płynie dla człowieka z faktu skierowania się swoją wolą ku Bogu. Jedna z jego wypowiedzi mówi: „Uczyniłeś nas dla siebie, Boże, i niespokojne jest serce nasze, póki nie spocznie w Tobie”. Wola ludzka jest jednak wolna a człowiek ma wybór może odwrócić się od dobra najwyższego albo przy nim pozostać. Augustyn był przekonany, iż człowiek nawet, kiedy podąża w stronę zła, dostrzega je jako dobro. Wola ludzka nigdy nie pragnie zła jako zła a kiedy nawet kieruje się ku niemu postrzega je jako dobro. Wolna wola człowieka nie jest jednak nieograniczona. Napotyka ona na poczucie prawa i moralnego obowiązku. Augustyn twierdził, że w ludzkiej duszy oprócz wiecznej prawdy teoretycznej istnieją również prawdy moralne, czyli zasady kierujące wolą. Jeśli natomiast chodzi o stosunek wolnej woli do łaski i przeznaczenia.
Był on przekonany o tym, że pomiędzy człowiekiem a Bogiem istnieje przepaść, której człowiek nie może pokonać sam, siłą swojej woli, niezbędna jest, więc nadprzyrodzona pomoc nazwana łaską. Prowadzenie życia zgodnie z zasadami chrześcijańskimi jest możliwe dzięki połączeniu naturalnej woli i nadprzyrodzonej łaski. Skąd się jednak bierze zło? Augustyn opowiadał się za tzw. prywacyjną koncepcją zła (privatio = brak),zgodnie, z którą zło nie jest po prostu brakiem dobra, lecz jego „niedostatkiem” to nieobecności dobra, które być powinno. Można to przedstawić w oparciu o hierarchiczny układ świata według Augusta. Rzeczy wyższe powinny władać rzeczami niższymi, nie zaś odwrotnie, jeśli tak właśnie się dzieje wtedy układają się w porządek sprawiedliwy. Ostatecznie, więc złem według Augusta jest nieporządek nieład, sytuacja, gdy rzeczy niższe rządzą wyższymi, odwracając należyty układ. Prawdziwe dobro jest udzielane w łasce. Skoro istnieją ludzie źli, to znaczy, że są na świecie ludzie pozbawieni łaski dobra. Wnioskiem, do jakiego doszedł Augustyn, było twierdzenie, że istnieją ludzie obdarzeni łaską, przeznaczeni do dobra i ludzie pozbawieni jej, przeznaczeni do zła. Augustyńska nauka o odgórnym przeznaczeniu ludzi do dobra lub zła, a przez to do zbawienia i potępienia (nauka o predestynacji) oznaczała brak wolnej woli w życiu religijno moralnym człowieka, (choć w pozostałych aspektach wola pozostawała wolna). Zasada predestynacji zdejmowała też z człowieka odpowiedzialność za czyny, które są z góry zaplanowane. Spór, jaki wywołał swą koncepcją Augustyn, toczył się przez całe wieki. Do poglądów tych nawiązał później miedzy innymi Marcin Luter, Swoim dziełem „O niewolnej woli” przeciwstawił się do treści Augustyna („O wolnej woli”) .
-.Wizja świata (creatio ex nihilo)
Kosmogonia zawsze znajdowała ważne miejsce we wszystkich systemach filozoficznych. Augustyn zgodnie z biblia przyjmował powstanie świata z nicości (creatio ex nihilo). Jako pierwszy filozof przyjął te teorię gdyż wszyscy ówcześni przyjmowali odwieczne istnienie materii. Ewentualny akt stwórczy demiurga, (czyli budowniczego świata) polegał na przekształcaniu tej materii lub na wprawieniu jej w ruch. Augustyn nawiązywał do wcześniejszych filozofów starożytnych, lecz ich wnioski modyfikował w duchu Biblii. Uważał, że Bóg najpierw stworzył z nicości pierwszą materię. Dalsze etapy procesu stworzenia polegały na formowaniu tej pierwotnej materii, na nadawaniu materii harmonijnego porządku.
Główną zasadą wszelkiej harmonii w tym czasie były właściwe proporcje powodujące, że ma miejsce swego rodzaju „jedność w wielości” (unitas in varietate).Augustyn nawiązywał do koncepcji Pitagorasa, w której to głównym założeniem była możliwość przedstawienia całej rzeczywistości w liczbach. Wszystkie elementy świata natury, sztuki, muzyki, o ile stanowią harmonię, można wyrazić liczbowo, to znaczy stosunkiem liczb całkowitych. Pitagorejczycy twierdzili, że podstawą całej rzeczywistości jest liczba. Ten pogląd Augustyn wspierał biblijnym zdaniem, pochodzącym z Księgi Mądrości, mówiącym o tym, że świat został stworzony „według miary, liczby i wagi”. Liczba, leżąca u podstaw kosmosu, jest podstawą porządku, formy, piękna, doskonałości, proporcji, praw panujących w świecie. Augustyn sformułował w tym kontekście dość oryginalną ideę, którą można nawet uznać za pewną wersję teorii ewolucji. Była to koncepcja „racji zarodkowych” (rationes seminales). „Racje zarodkowe” - to niewidzialne, tkwiące w materii zarodki rzeczy, siły, możliwości. Zostały one złożone w materii przez Boga w akcie stwórczym i mogą się w swoim czasie ujawnić. Są niejako zakodowane w materii, która dzięki temu rozwija się, zgodnie z założonym dla niej planem. Późniejszy komentator koncepcji Augustyna porównywał racje zarodkowe do pąku róży, który nie jest jeszcze w pełni kwiatem, lecz może jeszcze się rozwinąć, jeżeli zaistnieją do tego odpowiednie warunki. Również rozwój świata przyrody pozwala na ujawnianie się kolejnych form zarodkowych, które przybierają widzialną postać. Do idei tej sięgali w dwudziestym wieku myśliciele chrześcijańscy próbujący uzgodnić biologiczną teorię ewolucji (zmienności gatunków) z chrześcijańską doktryną o stworzeniu świata przez Boga.
Augustyn zajmuje w kręgu myśli chrześcijańskiej mniej więcej to samo miejsce, które w myśli europejskiej w ogóle przyznajemy Platonowi: To on dał podstawy dalszego rozwoju wiary chrześcijańskiej Wszyscy późniejszy myśliciele chrześcijańscy w formułowaniu swoich teorii opierali się na jego poglądach. Był źródłem, z którego do tej pory czerpią dwa odłamy chrześcijaństwa, katolicyzm oraz protestantyzm. W obrębie katolicyzmu istnieją dwa wielkie kierunki myśli, pierwszy to augustynizm natomiast drugi zwany tomizmem, lecz w głównej mierze jest on interpretacją myśli Augustyna. Jego pisma są pod wieloma względami zjawiskiem wyjątkowym. Jako pisarz jest kontynuatorem i przekazicielem dziedzictwa starożytnego epokom następnym, z nim bowiem kończy się rzymska starożytność, a po nim zaczyna średniowiecze. Jego twórczość poprzez średniowiecze przechodzi w czasy nowożytne i współczesne. A dzięki bogatej spuściźnie literackiej, która się po nim zachowała nieomal w całości, (była przez wieki pilnie przechowywana, przepisywana i czytana) jego wpływ na następne pokolenia jest tym większy. Przez wiele wieków autorytet Augustyna w kościele katolickim był niepodważalny. Kształtował on przez wieki doktrynę chrześcijańską w filozofii, teologii oraz duchowości. Trwała obecność Augustyna wywarła duży wpływ nie tylko dla samego chrześcijaństwa, ale również dla całej kultury europejskiej. Jego Wyznania były przez wieki i są nadal lekturą dla wszystkich, którzy widzą w poszukiwaniu prawdy o sobie, o swym doczesnym i wiecznym przeznaczeniu drogę ocalenia sensu bycia człowiekiem. Pod tym względem jego doświadczenie jest niezastąpione. Biorąc pod uwagę wszystkie prace Augustyna można stwierdzić, iż oprócz wielkiej różnorodności tematów są one również wielką syntezą filozoficzno teologiczną chrześcijańskiego myślenia. Był on świetnym polemistą jak i analitykiem tekstów i problemów potrafił w wielkim stylu zbijać twierdzenia przeciwnika i uzasadniać własnymi argumentami rację swoich twierdzeń. Właśnie to w dużej mierze zadecydowało o tym, iż to on właśnie stanowił podstawę całego zachodniego chrześcijaństwa. Natomiast o jego trwałej obecności w kulturze europejskiej oraz aktualności i bliskości jego drogi myślenia zadecydowały w dużej mierze trzy jego główne dzieła: Wyznania, O Trójcy Świętej i O państwie Bożym. Jego kazania i listy stanowią uzupełniający komentarz pozwalający lepiej zrozumieć tematy poruszane w tych dziełach.
Wyznania to dzieło wielce oryginalne a zarazem bardzo osobiste. Augustyn sięga tutaj do swoich własnych doświadczeń życiowych i poddaje je analizie. Wyznania od pierwszej do ostatniej strony są wielką spowiedzią człowieka, który po swoim nawróceniu przygląda się sobie, swemu postępowaniu, które prowadziło go kręta ścieżką do ostatecznej prawdy. W tej chwili patrząc na wszystkie wydarzenia z przeszłości robi to już z innej perspektywy. Robi to z punktu widzenia człowieka wierzącego, przed którym odsłoniła się wieczna prawda i najwyższe piękno. Analizując swoje życie obecnie widzi, co poszło nie po jego myśli, co go zawiodło gdzie popełnił błąd, co mu nie pozwalało w Chrystusie dostrzec Zbawiciela, pomimo iż już w młodości poznał jego imię. Prawdziwa wartość \"Wyznań\" bliska ludziom wszystkich czasów polega na tym, że są niezwykle szczerym wyznaniem wiary. Tak postrzegano je w ciągu wieków. Wyznania stały się najczęściej czytanym podręcznikiem życia duchowego. Przeżycia w nich zawarte przedstawiały wzór życia wewnętrznego.
Dzieło \"O Trójcy Świętej\" wraz z pozostałymi pismami teologicznymi św. Augustyna dla przyszłych pokoleń było czymś więcej niż tylko sumą wiedzy teologicznej. Przede wszystkim było wzorem, uczyło, bowiem, jak budować syntezę rozumu i wiary. Tym samym dawało początek teologii zachodniej, dla której odtąd ideałem było zrozumienie prawd wiary.
Dzieło O państwie Bożym jest nie tylko krytyką pogaństwa i wielką z nim polemiką; jest także czymś więcej niż tylko wychwalaniem wiary chrześcijańskiej więcej także niż tylko filozofią historii, choć z pewnością spełnia te zadania. Lecz to, co najważniejsze, było ukryte jest to teologia żyjąca w ramach historycznych dziejów ludzkości, teologia tłumacząca działanie Boga w świecie. Tak jak Wyznania były teologią przeżytą w jednej duszy ludzkiej i historią tłumaczącą działania Boga w życiu jednostki. O państwie Bożym w ciągu wieków było dziełem cieszącym się niesamowitym zainteresowaniem. Przyjmowano je głownie jako wykład na temat wiary i pochwałę moralności chrześcijańskiej, nie widziano jednak oryginalnej teologii dziejów, która została dostrzeżona dopiero w czasach nowożytnych. Myśl Augustyna pozostaje ciągle żywa, inspiruje i fascynuje.
Bibliografia
Oksfordzka ilustrowana historia filozofii Anthonego Kenny'ego
Krótka historia filozofii Robert C. Solomon i Kathleen M. Higgins
Augustyn Henry Chadwick
Augustyn z Hippony Peter Brown
Historia filozofii Władysław Tatarkiewicz
Zarys historii filozofii Józef Bocheński
1