WSPÓŁCZESNE USTROJE PAŃSTWOWE

Prof. Dr hab. Andrzej Pułło

• Konstytucja USA, Szwajcarii, Francji, Niemiec i Polski

• System konstytucyjny …….. /nazwa państwa/

• Skrypty z 1983r. /Wlk. Brytania/ i 1990r. /USA/

OBJAŚNIEIA WSTĘPNE

Znaczenie przedmiotu „Współczesne ustroje państw” - ważne uzupełnienie wiedzy z zakresu polskiego prawa konstytucyjnego.

Nie można oceniać polskiego prawa konstytucyjnego nie znając ustrojów innych państw demokratycznych.

Ustrój państw - sprawy zorganizowania społeczności tworzącej określone prawo.

Ustrój państw dzieli się na:

• ustrój polityczny są one ściśle ze sobą związane nie da się ich odseparować, są treścią ustroju

• ustrój gospodarczy państwa

• ustrój społeczny

Najważniejsze są kwestie ustroju politycznego pomiędzy zachodzącym podziałem władzy i zachodzącym federalizmem. Natomiast nie będzie takich zagadnień jak ustrój lokalny, konstytucyjny, prawa jednostki itp.

FEDERACJE: USA, Niemcy, Szwajcaria

PAŃSTWA UNITARNE: Francja, Wielka Brytania

Są to państwa, które są oryginalne, są modelami. Wniosły tak wiele, że zasługują na zainteresowanie i uwagę.

To w USA i Wlk. Brytanii narodziły się dwa systemy: prezydencki i parlamentarno - gabinetowy, które stanowią wzór dla innych państw.

Podobieństwa Polski: wybory powszechne prezydenckie oraz odpowiedzialność rządu przed sejmem /bliżej systemowi parlamentarno - gabinetowemu/.

Ustrój Szwajcarii jest zupełnie inny niż modelowy, prezydencki i parlamentarno - gabinetowy. Osadzony na zupełnie innych fundamentach - oryginalny, można wręcz powiedzieć idealny parlamentarno - komitetowy.

W Polsce panuje zracjonalizowany ustrój parlamentarno - gabinetowy.

Ustrój jest pojęciem szerokim. Z niego wybieramy to, co się nazywa systemem /formą rządów/ - to jest centrum naszego zainteresowania.

TYPOLOGIA PAŃSTW

Już od dawna budowano klasyfikacje ustrojów państwowych. Platon przedstawił pewien podział ustrojów, ale i pierwszą ewolucję ustrojów. Uważał, że najważniejszy był polis. Powstał łańcuch ustrojów od najlepszych do najgorszych i tak:

• arystokracja, tinokracja, oligarchia, demokracja, tyrania.

Arystoteles uważał, że 3 ustroje są dobre: monarchia, arystokracja i politea i 3 złe: tyrania, oligarchia i demokracja.

Ten podział istniał do XIX wieku.

Polibiusz był twórcą rządów mieszanych. Uważał, że aby uniknąć degeneracji należało połączyć 3 dobre ustroje.

U Polibiusza zamiast politei była demokracja. Każdemu organowi nadawał trochę funkcji władzy prawodawczej, trochę wykonawczej i trochę sądowej.

Obserwacje i doktryna państwa socjalistycznego:

Najważniejsza typologia ustrojów państw wyróżniała 4 typy państw:

• niewolnicze

• feudalne

• kapitalistyczne

• socjalistyczne

Typy państwa wskazywały jaka jest klasa panująca w danym państwie i jakie są stanowiska produkcji w państwie. Istniało 5 formacji społeczno - ekonomicznych. Dodano wspólnotę pierwotną, która nie wykształciła państwa.

Obok typu państwa wyróżniano formę państwa. Forma miała związek z tym za pomocą jakich instytucji.

Trzy kryteria były najważniejsze wśród form państw:

I. Pochodzenie głowy państwa /forma rządu/

1. monarchia

2. republiki

II. Wg. systemów rządu /układ zależności między parlamentem a egzekutywą/

1. parlamentarno - gabinetowy

2. prezydencki

3. parlamentarno - komitetowy

4. mieszany

III. Struktura prawna państwa:

1. federalne

2. unitarne

IV. Reżim polityczny państwa /metody i sposoby powstawania państwa - obserwacja praktyki/

• jakie są realizowane prawa i obowiązki jednostki

• jakie są granice jednostki - kompetencje.

• reżimy demokratyczne

• reżimy niedemokratyczne /autokratyczne/

• reżimy totalitarne /niekiedy jako forma reżimu autokratycznego/

SYSTEM RZĄDÓW

Parlament /legislatywa/ i egzekutywa /władza wykonawcza rządu/, władza ustawodawcza.

Rząd - pojęcie wieloznaczne:

1. to wszystkie organy państwa, a przynajmniej te najważniejsze np. konstytucja 3 maja w tytule miała ustawa rządowa

2. to organy egzekutywy /naczelne/ władza wykonawcza na szczeblu centralnym

3. to ten organ w państwie, który ma charakter kolegialny odpowiada za funkcjonowanie, za pracę resortów, departamentów np. polska Rada Ministrów.

Gabinet - mówi się tak czasami o Radzie Ministrów w Polsce. Są jednak kraje, gdzie między rządem a gabinetem jest zasadnicza różnica np. Wlk. Brytania.

Głowa państwa - jest albo król albo prezydent. Głowę państwa nazywa się czasem szefem egzekutywy, zwłaszcza wtedy, gdy nie ma wydzielonego stanowiska premiera, gabinetu.

Premier- to dosłownie pierwszy minister w Polsce. Nazywa się prezesem RM, przewodniczący gabinetu. Regułą jest, że premier nie tylko przewodniczy RM, ale też ma własne niezależne od RM kompetencje. Występuje tylko w systemie parlamentarno - gabinetowym.

Ustrój parlamentarno - gabinetowy

Przysłuży się, jego zaprzeczeniu powstał ustrój prezydencki /amerykański/

Cechy:

• naczelną zasadniczą organizacją jest zasada równoważenia władz

• w pełnej zgodzie z tą zasadą funkcjonują reguły, iż parlament powołuje i odwołuje rząd a egzekutywa ma prawo rozwiązania parlamentu

• ministrowie są członkami parlamentu a rząd ma prawo inicjatywy ustawodawczej

• egzekutywę stanowi nie tylko rząd, ale i głowa państwa, która jest politycznie nieodpowiedzialna.

• Konsekwencje tego są takie, że kompetencje głowy państwa są bardzo ograniczone i w zasadzie wszystkie jej najważniejsze decyzje wymagają kontrasygnaty członków parlamentu

• Rządowi przewodniczy nie głowa państwa ale premier dysponujący szerokim zakresem władzy dyskrecjonalnej.

• Zasada podziału władz nie jest przyjmowana, aczkolwiek akceptowany jest postulat wyodrębniający 3 funkcje formalne, ale bez rygoru niezależności.

System parlamentarno - gabinetowy














głowa państwa


odpowiedzialność



polityczna





Z równowaga władz

System prezydencki










Z podziałem władz

• struktura ………… egzekutywy

• równowaga władz

• dwugłowa egzekutywa

• odpowiedzialność polityczna

System parlamentarno - komitetowy










Z nadrzędnością parlamentu

Parlament może być czasami większym dyktatorem niż jednostka

Ustrój prezydencki - cechy:

1. naczelna zasadą organizacji aparatu jest zasada podziału władz

2. konsekwencją tego jest m.in.:

• brak instytucji o politycznej odpowiedzialności rządu

• nie możliwość rozwiązywania parlamentu

• nie połączalność mandatów poselskich ze stanowiskami w aparacie władzy wykonawczej /incopatibilias/

• brak rządowej inicjatywy ustawodawczej

• niezależność wyborów szefa władzy wykonawczej od parlamentu

• rozdzielenie funkcjonalne łagodzone jest jako posiłkowej i równorzędnej zasady równoważności władz przyjmujących postać systemu „hamulców i równowagi”

• nieodpowiedzialny politycznie prezydent łączy stanowisko głowy państwa i szefa rządu

• nie są konstytucyjnie organami gabinet i szefowie rządu

• szczególna gwarancją systemu jest prawo kontroli sądowej

Ustrój parlamentarno - komitetowy - cechy: /realizowany tylko w Szwajcarii/

1. naczelną zasadą organizacji jest zasada nadrzędności parlamentu

2. nie przyjęcie idei podziału władz - konsekwencje:

• wielofunkcyjny charakter kompetencji parlamentu

• zjawisko wyrażonej dyfuzji kompetencji legislatywy i egzekutywy

• nie przyjęcie idei równoważności władz wyraża się m.in.:

• odrzuceniem instytucji politycznych, odpowiedzialności egzekucyjnej i możliwości rozwiązania parlamentu

4. egzekutywa ma charakter komitetowy, brak jest urzędu premiera

5. wyraźne jest zespolenie funkcjonalne systemów rządów z szerokim wykorzystaniem instytucji demokracji bezpośredniej

Zasada podziału władz i zasada równoważenia władz

Zasada równoważenia władz - ma korzenie w starożytności, natomiast zasada podziału władz powstała w czasie Rewolucji Angielskiej.

Najważniejsza jest zasada prawodawcza. Należy wymieniać równe systemy rządów. To jest najlepsze rozwiązanie, które zapewnia równowagę władz.

Organy władzy wykonawczej:

Pozycja monarchy, premiera i gabinetu.

Monarcha jest formalnie rzecz biorąc kluczową instytucją organów państwa. Ministrowie są ministrami korony, sędziowie są sędziami królewskimi, nawet ustawy są królewskie.

Monarcha jest nie tylko głową państwa, ale także głową władzy wykonawczej, sądowniczej, zwierzchnikiem kościoła anglikańskiego. Królowa tylko panuje a nie rządzi. Jej kompetencje są nazywane prerogatywami. Ministrowie zwracają się do królowej z wnioskiem z rada. Odpowiedzialni są politycznie tylko ministrowie. Monarcha nie jest odpowiedzialny politycznie czy sądownie. W przeszłości władza królewska była władzą realna. 1688r. pkt. Przełomowy, epoka stałego ograniczenia prerogatyw monarchy. Żadne ustawy a praktyka i zwyczaj, decydowały, że władzę sprawowali ministrowie, a nie monarcha.

Ust. Z 1701r. - zasada sukcesji. Zawsze ustawami regulowano dochody monarchy.

Parlament zawsze ustawą formułuje tytuł panującego. Same prerogatywy ograniczone były, konwenansami konstytucyjnymi, a nie ustawami.

Prawo veta- nie ma ustawy bez sankcji królowej skończyło się w 1707r.

Zmieniło się pojęcie korony kiedyś znaczyło monarchię całość instytucji ustroju monarchistycznego.

Dzisiaj korona to kompetencje, którymi królowa dysponuje współcześnie, bądź w znaczącej całości. Kompetencji nie wykonywanych realnie przez panującego.

Szczegółowe znaczenie dla ustroju państwa najważniejsze i regulowanie odrobiną samodzielności, kompetencje królowej:

• powoływanie premiera i gabinetu

• rozwiązywanie parlamentu i zarządzanie nowych wyborów.

Premierem zostaje osoba, która ma znaczące poparcie w Izbie Gmin.

Nawet prawo łaski monarchy dysponuje zgodnie z radą członków gabinetu. Członkostwo w Izbie Lordów, w Tajnej Radzie - na wniosek premiera.

Funkcja głowy kościoła odnosi się tylko do obszaru samej Anglii. Nie dotyczy Szkocji i Walii.

Król ma prawo nadawania kilku orderów samodzielnie. W obronie królewskich prerogatyw są powody:

• z europy prawa konstytucyjnego

• z samej istoty prerogatywy ,że decyzja odbywa się poza parlamentem, nie jest to przedmiotem debaty w parlamencie

Jedyną najważniejszą zasada parlamentu jest zasada suwerenności, supremacji parlamentu. Zachowanie królewskich prerogatyw jest uzasadnieniem sensu istnienia monarchii. Monarcha jest potrzebny w ustroju Anglii, pełni funkcję integrującą, stara się być neutralny politycznie. Królowa jest czymś więcej niż osobą reprezentującym, może wpływać na decyzje.

Królowa jest informowana na bieżąca z przebiegu polityki państwowej. Monarcha może udzielać rad, zachęcać lub ostrzegać.

Zasady sukcesji - pozwalają dziedziczyć kobietom tron, ale tylko z braku męskiego potomstwa.

Małżonek królowej, nie ma żadnej władzy, jest tylko księciem. Natomiast, kiedy mężczyzna zostaje królem to jego małżonka dostaje tytuł królowej i wszystkie przywileje. Do objęcia tronu wymaga się 18 lat. Ust. Reguluje system, kiedy następca tronu jest młodszy.

Tajna Rada(Privite Council) -Rada królewska przekształciła się w tajna radę. Odegrała odegrała znacząca rolę w umacnianiu absolutnej władzy króla. W XVII. Przestała istnieć Tajna Rada w końcu XVIII w. Narodził się Gabinet. Tajna rada miała coraz słabszą pozycję, ale mimo tego przetrwała między innymi, że akt władzy króla często maja postać proklamacji lub rozporządzeń w Radzie i aby było to możliwe musi istnieć rada.

Skład Rady - na wniosek premiera ustalony między innymi członkowie rodziny królewskiej, sędziowie apelacyjni itp.

Wszyscy członkowie gabinetu musza być członkami rady. Kworum dla posiedzenia rady wynosi 3 członków z ogólnej liczby 500 osób. Najważniejsze są jednak kompetencje sadowe rady.

Komitet sądowy tajnej rady - najwyższy Sad Apelacyjny dla terytoriów zamorskich. Od 1998r. do orzeczniczych kompetencji rady należy rozpatrywanie spraw o ustroju autonomii Szkocji, Irlandii, Walii. Powoływani są sędziowie najwyżsi z Izby Lordów, a także Lord Kanclerz.

Premier- ma podkreślać, że gabinet odgrywa zasadniczą rolę parlament brytyjski stał się centralnym organem podejmowania decyzji od XIX w. Ok. 30-40 lat temu zwracano uwagę, że takie określenie systemu rządów jest nieadekwatne, ponieważ zasadnicza rolę odgrywa nie gabinet a premier zasadzie można by było nazwać ten system parlamentarno - premierowy.

Źródła pozycji premiera:

• silna pozycja premiera wynika ze specyfiki systemu wyboru.

W W. Brytanii czas kampanii trwa bardzo krótko kilkanaście dni i decydującą role ma osobowość lidera partii. Wybory parlamentarne, sa wyborami premiera, bo partia wygrywa dzięki niemu. Nie ma w Anglii konstytucji pisanej i niema mowy o tym jak działa rząd. Jest to sfera faktów i osobowości. Są ustawy, które określają kompetencje poszczególnych szefów resortów. Pozycja premiera jest przeogromna. Aby prawo uznało istnienie premiera potrzeba było 120 lat. Pierwsza ustawa z 1917r. inna z 1937r. używała pojęcia Pierwszego Lorda Skarbu I Ministra. Tony Blair - premier W. Brytanii. Premiera mianuje monarcha. Jeśli premier traci zaufanie Izby Gmin, ustępuje chyba, że monarcha rozwiąże parlament - konwenans. Od początku XX w. Zwyczajem jest ,że premier jest członkiem Izby Gmin - pochodzi z wyborów powszechnych. Wszyscy ministrowie musza zasiadać w Izbie Gmin lub Izbie Lordów. Najważniejszą kompetencja premiera jest tworzenie Gabinetu, powołanie części ministrów( osoby mające poparcie w Izbie Gmin).

Kształt składu gabinetu jest dość swobodny, nie regulują tego ustawy, pozostawia się to uznaniu premiera.

Stanowisko wicepremiera: jest I sekretarzem stanu, ministrem jakiegoś resortu.

Automatycznie wicepremier występuje w roli premiera. Zakres jego obowiązków i przywilejów zależy od osobowości poparcia w partii i zaufania premiera.

Gabinet - tylko formalnie jest ważniejszy. Rząd to ogół wszystkich stanowisk ministerialnych, nigdy się nie .......................... nie wszyscy ministrowie są członkami gabinetu. Premier powołuje skład gabinetu (ok. 200 os). Gabinet miał być z założenia centrum, gdzie decyduje się o sprawach państwa. Osoby wchodzące w skład gabinetu maja najczęściej tytuł sekretarza stanu do pewnych spraw. W Polsce sekretarz stanu znaczy mniej niż minister. Druga grupę tworzą osoby zajmujące stanowiska historyczne np. kanclerz księstwa lanca ster itp. Lord strażnik tajnej pieczęci, lord prezydent tajnej rady. Trzecia grupę gabinetu tworzą osoby np. pełniące funkcje ministra bez teki bądź funkcję nie sekretarza a ministra np. do spraw lokalnych wspólnot, zastępca premiera.

Porządek składu gabinetu przebiega w następujący sposób:

• premier

• wicepremier

• kanclerz............. (osoba kierująca finansami)

• sekretarz stanu ds. zagranicznych i common welsen

• sekretarz stanu ds. żywnościowych i rolnych

Gabinet zbiera się, co tydzień, gdy trwa sesja parlamentu. ( ministrowie młodsi). Lord Kanclerz jest szefem sadownictwa.

Geneza konstytucji USA

Należy odróżniać konstytucję USA od auto. Konfederacji. Związek powstały na podstawie art. Konfederacji był związkiem tylko na potrzeby wojny. Formalnie kongres upadł.

Zgodził się na powoł. Konwencji konstytucyjnej 13 państw wysłało swoich przedstawicieli do Filadelfii maj 1787r.

Sama forma federalna i system prezydencki był nowością w świecie.

Konstytucja nie jest doskonała pod względem legislacyjnym. Mimo to jest stawiona na piedestale. Pierwsza 120/130 lat wystarczyłoby na konstytucję wcześniej krytykowana, spojrzeć jak na wyjątkowa ze względu na jej ogólnikowość i archialność.

Dzisiaj konstytucją jest to, co orzecze Sad Najwyższy. Kontrola Sądowa nie jest instytucja konstytucyjna. Formalnie konstytucja to 7 artykułów. Artykuł dzieli się na sekcje.

Poprawki do konstytucji

Konstytucja nie nowelizowana. Nie uchylano przepisów tylko dopisywano w formie poprawek. Zastanowieniu wymaga czy ta poprawka odchyla czy zmienia i który fragment konstytucji. Amerykanie zmieniali bardzo rzadko konstytucję. W państwie federalnym ¾ stanów musi wyrazić zgodę na wprowadzenie poprawek- ratyfikacja. W 1992 r. ogłoszono, że jest jeszcze jedna poprawka do konstytucji. Była to pierwsza poprawka Kongresu (ponad 200 lat). Członkowie parlamentu nie mogą uchwalić dla siebie żadnych apanaży np. diet.

Amerykańska Karta Praw - pierwsze 10 poprawek 1789r. „Bill of Rights”

Obywatele domagali się gwarancji pros jednostki, których konstytucja nie reguluje.

27-10-17-poprawek

17-2-15 poprawek

bywało, że ponad 61 lat nie wprowadzano poprawek do konstytucji nie dotykały one systemów rządów i federalizmu. Z 15 aż 9 poprawek dotyczy pr,. Wyborczego i kadencji

3 poprawki po wojnie secesyjnej były związane z prawami obywatelskimi.

Poprawka 16 nakł. Podatków rząd federalny nie jest związany wynikami spisu ludności powszechnego stanów.

Pozwalała rządowi federalnemu ściąganie większej liczby podatków, wzrost dochodów-, przez co powstały ogromne nadwyżki pieniędzy.

Subsudia federalne- pieniądze dla stanów, które musiały podporządkować się rygorom państwa federalnego.

Z założenia kongres był ważniejszy niż prezydent w praktyce zaczął dominować prezydent.

Zasady fundamentalne USA:

• podział władzy i federalizmu

• kontrola sadowa

To pewne wzorce instytucjonalne dla innych państw.

2

Egzek

Parlament

SN

premier

gabinet

Prezydent

Parlament

SN

SN

Egzek

---