W wyniku stałego postępu techniki informatycznej, telekomunikacyjnej i multimedialnej - otoczenie, w jakim żyjemy podlega ciągłym zmianom. Cywilizacja wkroczyła obecnie na nowy etap rozwoju - stajemy się społeczeństwem informacyjnym. Nowa jakość komunikacji wynika z jej przystępności, masowości i globalności. Wraz z tym zmienia się sposób wykonywania pracy. Zanika praca wykonywana wyłącznie przy użyciu rąk, coraz częściej w trudnych i uciążliwych czynnościach człowiek jest zastępowany maszyną, albo też wykonuje swą pracę przy użyciu maszyn. Wbrew pozorom - i wbrew wynalazcom nowych technologii - jednak nie oznacza to, że ludzie mają więcej wolnego czasu - z obserwacji wynika, że zastąpienie w bibliotece np. katalogu tradycyjnego, bazą danych wcale nie powoduje, że bibliotekarze mniej zajęć.
Na jakość aktywności zawodowej, na równi z upowszechnieniem wiedzy o możliwościach nowoczesnych technologii, wpływa organizacja przestrzeni pracy. Koncepcja ergonomicznego środowiska nie jest już tylko komfortem a standardem gwarantującym przyjazne i zdrowe otoczenie.
Ergonomiczna optymalizacja warunków pracy jest potrzebna i stosowana we wszystkich gałęziach przemysłu, handlu, komunikacji, w pracy biurowej, w gospodarstwie domowym.
Przedmiotem projektowania ergonomicznego są relacje zachodzące między człowiekiem, strukturą techniczną a rodzajem wykonywanych czynności. Najbardziej wrażliwym ogniwem tego systemu jest człowiek, którego wydajność ograniczają możliwości psychofizyczne. Dlatego ergonomia zaleca przestrzeń, środowisko i organizację pracy dostosowywać do człowieka.
Zanim jednak przedstawię założenia dotyczące tego jak można wykorzystać zasady ergonomii w projektowaniu miejsca pracy, chciałbym przybliżyć dokładniej czym jest ergonomia.

Nazwa ergonomia wywodzi się od dwóch greckich słów: ergon - czyn, praca oraz nomos - zwyczaj, prawo, wiedza. W przekładzie na język polski oznacza wiedzę o pracy (ludzkiej).
W „Wielkiej Encyklopedii Powszechnej\" PWN (suplemencie) hasło ergonomia pojawiło się dopiero w 1970 roku. Od tego czasu następuje powolne, lecz systematyczne przenikanie do świadomości społecznej jej roli oraz zrozumienie celów i zadań stojących przed tą interdyscy-plinarna wiedza w obecnych czasach.
Definicji ergonomii jest wiele, ujmują one różne charakterystyczne cechy ergonomii: jako nauki lub działalności praktycznej, z punktu widzenia podmiotu pracy, czyli człowieka lub całego układu pracy.
Ergonomia w swoim podstawowym ujęciu zajmuje się optymalizacja, pracy, rozumianej jako układ lub system współdziałania człowieka ze środkami pracy w określonym środowisku materialnym i społecznym, zmierzający do wytworzenia tzw. produktu.
Ergonomia określana jest też bardzo często jako: interdyscyplinarna nauka, zajmująca się przystosowaniem narzędzi, maszyn, środowiska i warunków pracy do anatomicznych i psychofizycznych cech człowieka, zapewniając sprawne, wydajne i bezpieczne wykonywanie przez niego pracy, przy stosunkowo niskim koszcie biologicznym.
W niektórych definicjach ergonomię określa się jako wiedzę charakteryzująca możliwości człowieka, potrzebna, do prawidłowego projektowania narzędzi, maszyn, systemów pracy i środowiska, zapewniającego bezpieczna, i efektywna pracę.
Szersze definicje jako przedmiot ergonomii określają nie tylko wiedzę o możliwościach człowieka, ale całą analizę i kształtowanie współzależności wszystkich elementów składowych systemu pracy, aktywności zawodowej człowieka, organizacji i środków pracy oraz produktu, będącego wynikiem pracy.
Obecnie zakres działania ergonomii rozszerza się na inne, poza pracą, dziedziny aktywności człowieka, mówi się o ergonomicznych warunkach życia, sportu i wypoczynku, ergonomicznych mieszkaniach, meblach, samochodach, zabawkach. Rozwijająca się w ostatnich latach ergonomia produktu ma na celu zwiększenie funkcjonalności również i dóbr konsumpcyjnych.
Jedna ze współczesnych definicji szeroko pojętej ergonomii i zawieraja.ca cel jej działania brzmi: „ergonomia jest dziedziną nauki i praktyki, której celem jest kształtowanie działalności człowieka - w tym przede wszystkim pracy - odpowiednio do jego fizjologicznych i psychologicznych właściwości\".
Z definicji tych wynika, że podstawowym celem ergonomii jest optymalne kształtowanie całego systemu aktywności człowieka, na który składają się wszystkie jej elementy jak: możliwości człowieka, organizacja i środki używane w pracy (działaniu) oraz produkt, który jest wynikiem tej pracy (działalności).
Ergonomiczna optymalizacja warunków pracy jest potrzebna i stosowana we wszystkich gałęziach przemysłu, handlu, komunikacji, w pracy biurowej, ale nie tylko - często także zasady ergonomii wykorzystuje się np. w gospodarstwie domowym.
Optymalizacja pracy wypływa przede wszystkim z przesłanek humanistycznych. Człowiek jest podmiotem i najważniejszym jej elementem, produkcja i produkt powinny być kształtowane dla człowieka jako środek do osiągania jego celów, przede wszystkim lepszej jakości życia. Taka postawa jest w opozycji do poglądu z okresu wczesnej fazy ery przemysłowej, kiedy człowiek był jedynie niedoskonałym trybikiem procesu produkcji.
Poza przesłankami humanistycznymi powodem centralnego zainteresowania człowiekiem i jego możliwościami w tym układzie był wniosek, do którego doszli obserwatorzy procesu produkcji, który mówił o tym że człowiek mimo dużych zdolności adaptacyjnych pozostaje najbardziej kruchym i nieprzewidzianym elementem systemu pracy. Coraz powszechniejszą była świadomość projektantów i pracodawców, że człowiek będzie w stanie osiągać dużaą wydajność pracy pod warunkiem harmonijnego współdziałania z technicznymi środkami pracy oraz materialnym i społecznym środowiskiem. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy praca i środki do jej wykonania są zaprojektowane na miarę psychospołecznych możliwości człowieka.


Jednym z ważniejszych narzędzi ergonomii w pracy projektowej czy kontrolnej są, dyrektywy i normy. Zaczęły powstawać w latach 70-tych, jako wyraz procesów integracji w Europie, co stworzyło zapotrzebowanie na tworzenie wspólnych podstaw dla ujednoliconego projektowania. Podstawowymi międzynarodowymi regulacjami prawnymi w tym zakresie, są dyrektywy Unii Europejskiej. Wszystkie państwa członkowskie wprowadziły te dyrektyw do własnego ustawodawstwa. Dotychczas opracowano 6 tomów zawierających minimalne wymagania bezpieczeństwa pracy i ergonomii w zakresie:
- zarządzania zdrowiem i bezpieczeństwem,
- ręcznego dźwigania ciężarów,
- pracy z monitorami ekranowymi,
- użycia ochron osobistych,
- użycia maszyn i urządzeń,
- projektowania stanowiska pracy.

Normy z dziedziny ergonomii przygotowywane są przez specjalistów tak, aby łączyły interdyscyplinarną wiedzę w sposób możliwy do wykorzystania dla użytkowników nie związanych z daną dziedziną, ułatwiając jej zastosowanie w praktyce. Obejmują one:
- dane związane z cechami człowieka (dane antropometryczne, biomechaniczne, fizjologiczne itp.),
- dane związane ze współdziałaniem człowieka ze środkami pracy: narzędziami, maszynami, procesami produkcyjnymi, systemami produkcji,
- dotyczące działania czynników fizycznych środowiska na człowieka (środowiska termicznego, akustycznego, świetlnego),
- projektowania środków ochron osobistych,
- projektowania urządzeń technicznych, stanowisk pracy, czynności roboczych,
- dotyczące ergonomicznych procedur badawczych i obróbki danych ergonomicznych.
Wśród norm są cykle obejmujące zagadnienia kompleksowo, często w kilkunastu częściach, np. warunków pracy z monitorami, bezpieczeństwa maszyn, projektowania ochron osobistych itp.
Obecnie coraz wyraźniej widoczny jest kierunek rozwoju ergonomii na przyszłe lata - będzie nim optymalizacja procesów i środków technologicznych służących wymianie informacji i komunikacji, systemów inteligentnych oraz optymalizacja warunków dla pracy umysłowej, czyli przede wszystkim pracy siedzącej, która jak się okazało, jest bardzo degradująca dla organizmu człowieka i która przyczynia się do powstawania szeregu nowych chorób zawodowych.


Zadaniem ergonomii jest optymalne kształtowanie systemu pracy, zarówno poszczególnych jego elementów jak i relacji między nimi. Oznacza ono zapewnienie wydajności pracy wykonywanej w warunkach nie tylko pełnego bezpieczeństwa, ale pozwalających na wszechstronny rozwój pracownika - intelektualny, psychiczny i społeczny. Te optymalne warunki pracy stwarzają możliwości i motywację u pracownika do zwiększania wydajności.
Podstawowym warunkiem przy projektowaniu pracy jest jej bezpieczeństwo. Kształtowanie takich warunków pracy wymaga wiedzy o niezawodności działania nie tylko układów technicznych, ale i człowieka - jego możliwości fizycznych i psychicznych. A także wiedzy o różnicach między możliwościami poszczególnych osób. Bowiem nie każda osoba może pracować na dowolnym stanowisku pracy. Istnieją przecież takie stanowiska, na których potrzebna jest np. ponadprzeciętna siła fizyczna, albo zdolność do logicznego rozumowania.
Trzeba pamiętać także o tym, że optymalizacja warunków pracy to nie tylko dobre projektowanie, ale także nieustanne korygowanie i uwzględnianie zmian zachodzących w organizacji, czy wyposażeniu stanowiska. Powinien być to proces ustawicznej analizy i oceny warunków pracy, dokonywanej w oparciu o kryteria systemowe. Tylko wówczas, kiedy ten proces ma charakter ciągły, będzie można stworzyć ergonomiczne miejsce pracy.
Wszystkie trzy elementy występujące w układzie człowiek - środki pracy - środowisko są ważne dla prawidłowego kształtowania warunków pracy, ze względu na wzajemne oddziaływanie. Kluczowym zagadnieniem jest jednak wiedza o człowieku.
Podstawa, tworzenia zasad kształtowania optymalnych warunków pracy jest znajomość możliwości psychofizycznych człowieka. Ważna jest zwłaszcza znajomość ograniczeń tych możliwości. Gdy praca przekracza możliwości adaptacji, pojawia się zmęczenie umysłowe i fizyczne, rozwijają się dolegliwości i choroby zawodowe. Traci na tym wydajność pracy. I kiedy nie jest to zjawisko dotyczące jednej osoby, oznacza to nie mniej ni więcej, że dane miejsce pracy zostało źle zaprojektowane i wymaga natychmiastowej reorganizacji.
Konieczna jest znajomość cech człowieka istotnych dla wykonywania pracy - wydolności fizycznej, umysłowej, cech psychicznych oraz obciążenia fizycznego (dynamicznego i statycznego) i psychicznego wynikającego z danej pracy.
Zakres prac w działaniach ergonomicznych na tych wszystkich polach aktywności człowieka obejmuje zawsze relacje miedzy aktywnością, człowieka, środkami służącymi do uprawiania tej aktywności a środowiskiem. Rolą ergonomii jako nauki jest tworzenie wiedzy kompleksowej oraz opracowywanie metod i narzędzi integrujących te dziedziny.
Jeśli chodzi o zakres działań stosowanych, to wyróżnia się dwa kierunki ergonomii:
- ergonomie koncepcyjną, projektową,
- ergonomię korekcyjną.
Ergonomia koncepcyjna zajmuje się optymalizacją układu człowiek - technika - środowisko na etapie projektowania. Projekty te dotyczą przede wszystkim środków i środowiska pracy, natomiast możliwości psychofizyczne człowieka są tu punktem odniesienia. Bazą do ergonomicznego projektowania są wyniki badań podstawowych i stosowanych oraz metody: diagnoza i modelowanie.
Ergonomia korekcyjna jest realizowana w miejscu pracy. Zajmuje się analiza, istniejących warunków na stanowiskach pracy, oceną pod katem zgodności tych warunków z wymaganiami jakie dyktują psychofizyczne, antropologiczne, biomechaniczne cechy człowieka oraz wymaganiami społecznymi i organizacyjnymi cechami pracy, następnie opracowaniem projektu optymalizacji.
W analizie i ocenie konieczne jest systemowe ujęcie wielu elementów systemu pracy na stanowisku takich jak:
- sposób i efektywność systemu komunikacji między pracownikami, (przekaz informacji wzrokowej i słuchowej),
- podział zadań miedzy pracownikiem a maszynę (np. komputer), « analiza wysiłku i pozycji przy pracy,
- ocena dostosowania narzędzi i parametrów środowiska pracy do zadania (oświetlenia, hałasu, mikroklimatu),
- ocena organizacji, podziału zadań i odpowiedzialności według kompetencji pracowników,
Wynikiem analizy i oceny ergonomicznej stanowiska pracy powinno być opracowanie planu korekty warunków pracy w zakresie, jaki jest możliwy w danej sytuacji.
Obydwa kierunki prac ergonomicznych są ze sobą ściśle powiązane. Ergonomia koncepcyjna opiera się o bazy danych dotyczące psychofizjologicznych możliwości człowieka i dane techniczne do projektowania, ale również o wyniki badań prowadzonych w zakresie ergonomii korekcyjnej. Natomiast weryfikacja przyjętych podczas projektowania rozwiązań układu człowiek - technika - środowisko, następuje przez jego analizę w warunkach produkcyjnych.
Oczywiście, najbardziej racjonalne jest podejmowanie odpowiednich działań w zakresie ergonomii koncepcyjnej, łatwiej i ekonomiczniej jest bowiem wprowadzać wymogi ergonomiczne dla nowej koncepcji projektu niż później go korygować.


W polskim przemyśle, a także w usługach, głównym, jeśli nie wyłącznym „przedstawicielem” ergonomii jest bhp. W ostatnim dziesięcioleciu dość często mówi się: „bhp i ergonomia”, czy bardziej ogólnie „ochrona pracy i ergonomia”. W tym zestawieniu pojęć nikt nie ma na myśli tak rozumianej ergonomii jak ją zdefiniowali badacze zajmujący się ergonomią. Nikt w tym pojęciu nie widzi równoległego postrzegania środowiska pracy człowieka w dwóch aspektach: i warunkach bhp (szerzej bezpieczeństwa pracy) i warunków produktywności pracy. W zasadzie myśli się tylko o tej części ergonomii, która bezpośrednio nie odpowiada za bhp, ale pośrednio może mieć wpływ na bezpieczeństwo pracownika.
Czy rozważa się w polskiej gospodarce potrzebę widzenia ergonomii jako dziedziny współtworzącej wyniki pracy, efekty działalności przedsiębiorstwa? W zasadzie nie. Czasami mówi się, że pracownikowi poza zapewnieniem warunków bezpieczeństwa pracy, zgodnych z wymogami bhp, trzeba by stworzyć komfort pracy (i do tego ewentualnie potrzebna byłaby ergonomia). Ale pracownik do pracy przychodzi jednak nie dla zaznawania komfortu, tylko dla uzyskiwania właściwych wyników pracy, zadawalających i jego i pracodawcę. I rozwiązania proergonomiczne, sensownie łączące pracownika z technologią (rzeczowe środowisko pracy), służą właśnie uzyskiwaniu takich wyników. Tego w polskiej gospodarce nikt nie zauważa. Skutki tego są takie, że mając często takie same (czy prawie takie same) jak na Zachodzie technologie, maszyny, urządzenia i przetwarzane materiały, mamy znacznie gorsze wyniki pracy: niższą wydajność pracy, niższą jakość, a w efekcie niższą produktywność gospodarki.
Czy w sferze wdrażania do polskiej gospodarki uzasadnionego ekonomicznie postępu ergonomicznego coś się zmieni na lepsze? I kiedy? Zmieni się tylko wtedy, gdy zdecydowanym przeobrażeniom ulegnie mentalność kadry i pracowników. Często bhp-owskie postrzeganie ergonomicznego składnika procesu pracy musi zostać uzupełnione o konstatację, że środowisko pracy po pierwsze służy do pracy: wydajnej, dobrej jakościowo, nie marnotrawiącej energii i materiałów. I takiego urządzenia środowiska pracy mogliby wymagać od ergonomii kadra i robotnicy.
Niestety, kilkudziesięcioletnia, w dużym stopniu ograniczona, wąska indoktrynacja bhp-owska przyniosła dobre wyniki w sferze bhp i fatalne skutki dla poza bhp-owiskiego postrzegania środowiska pracy. W tym sensie wyniki dotychczasowych szkoleń bhp utrudniają, a najczęściej uniemożliwiają istoty postępu ergonomicznego i w ogóle wagi ergonomii w gospodarce. Można powiedzieć, że przez ostatnie dziesięciolecia zrodziła się wśród kadry polskich przedsiębiorców bhp-owska mentalność. Przejawia się ona tym, że po pierwsze jedynym miernikiem jakości pracy jest liczba wypadków i chorób zawodowych, po drugie tylko po to wydaje się pieniądze na warunki pracy aby ograniczyć liczbę wypadków i chorób zawodowych, i po trzecie jakość środowiska pracy nie ma żadnego, a w każdym razie istotnego wpływu na wyniki pracy ludzi. Tymczasem warto by było, aby polscy przedsiębiorcy zaczęli dostrzegać korzyści wypływające z właściwie zaprojektowanego, ergonomicznego miejsca pracy.

---