Campagnon Antonie, Autor, w: Demon teorii. Literatura a zdrowy rozsądek, Słowo/obraz: terytoria
Pod ogólną nazwą intencji rozpatruje się funkcję autora, stosunek tekstu i jego autora, odpowiedzialność autora za sens i znaczenie tekstu.
Dawny obiegowy sąd utożsamiał sens dzieła z intencją autora. Był powszechnie obowiązujący w czasach filologii, pozytywizmu i historyzmu. (freudyzm, marksizm)
Nowy obiegowy sąd podważa znaczenie intencji autora dla określenia i opisania znaczenia utworu; francuski strukturalizm, rosyjski formalizm, amerykański New Critics. Ci ostatni mówili o złudzeniu intencji albo błędzie intencji. Odwoływanie się do intencji uznawali nie tylko za bezużyteczne, lecz wręcz za szkodliwe w badaniach literackich. Chcieli zapewnić studiom literackim niezależność wobec historii i psychologii, po to eliminowali autora.
Konflikt zwolenników eksplikacji literackiej jako poszukiwania intencji autora oraz zwolenników interpretacji literackiej jak opisu znaczeń utworu (należy w tekście szukać tego co on mówi niezależnie od intencji autora).
Istnieje trzecia droga, kładąca nacisk na czytelnika stanowiącego kryterium literackiego znaczenia.
Teza o śmierci autora
Teza intencjonalistyczna
Sensem tekstu jest to co autor chciał powiedzieć. Rozwiązuje to problem interpretacji - skoro wiemy co autor chciał powiedzieć, nie musimy interpretować tekstu. Objaśnienie przez intencję czyni zatem krytykę literacką niepotrzebną. Zbyteczna staje się też sama teoria: jeśli sens jest intencjonalny, obiektywny, historyczny, nie trzeba już nie tylko krytyki, ale także krytyki krytyki.
Konflikt między starożytnikami a nowożytnikami w latach 60.
Barthes - autor to postać nowoczesna, wytworzona bez wątpienia przez nasze społeczeństwo, które opuszczając średniowiecze ze zdobyczami angielskiego empiryzmu, francuskiego racjonalizmum racjonalizmu i prywatną wiarę reformacji, odkryło wartość jednostki, lub jak to się podniośle mówi, osoby ludzkiej.
Autora jako żywioł wytwarzający i objaśniający literaturę Barthes zastępuje językiem, bezosobowym i anonimowym, uznawanym stopniowo za wyłączne tworzywo literatury przez Mallarmego, Valery'ego, Prousta, surrealizm i wreszcie przez językoznawstwo. Istnieje tylko podmiot gramatyczny, nie osobowy, psychologiczny, podmiot wypowiedzi który nie istnieje wcześniej niż ona, lecz powstaje wraz z nią. To czytelnik a nie autor jest tą przestrzenią, w której jedność tekstu wytwarza się w jego przeznaczeniu, a nie jego pochodzeniu, lecz ów czytelnik nie jest bardziej osobowy, niż dopiero co zdemontowany autor i on również tożsamy jest z pewną funkcją: jest tym kimś kto zbiera w tym samym polu wszystkie śladu, z których powstał tekst napisany
Funkcja autora - Foucault. Konstrukcja historyczna i ideologiczna, mniej czy bardziej psychologizująca projekcja zabiegów, jakim poddaje się tekst.
Voluntas i actio
Platon podkreśla, że pismo jest bardzo odległe od słowa.
Arystoteles - dualizm treści i formy, leżący u podstawy oddzielenia fabuły i jej wyrażenia.
Tradycja retoryczna rozróżnia inventio (poszukiwanie myśli) od elocutio (ubieranie w słowa).
Zasady hermeneutyczna
- Zasada jurydyczna
- Zasada stylistyczna
Cyceron i Kwintylian - odwoływali się do prawniczej różnicy pomiędzy intentio i actio albbo voluntas i scriptum
Święty Augustyn podjął to rozróżnienie prawniczej natury pomiędzy tym co znaczą słowa, których autor używa, by wyrazić jakąś intencję, czyli znaczeniem semantycznym, a tym co autor chce powiedzieć, używając tych słów, czyli intencją dianoetyczną. Pierwszeństwo przyznaje intencji uprzywilejowując tym samym voluntas autora w stosunku do scriptum tekstu. Uważał, iż relacja voluntas i scriptum jest podobna do relacji duszu i ciała. Jest przeciwny cielesnej lekturze, utożsamia ciało z literą tekstu. Litera musi być uszanowana, lecz jako punkt wyjścia interpretacji duchowej.
Augustyn podobnie jak Cyceron podtrzymuje więc wyraźną odrębność pomiędzy prawniczym rozróżnieniem ducha i litery a rozróżnieniem stylistycznym sensu przenośnego i sensu dosłownego.
Święty Paweł - litera i duch (grama i pneuma), litera zabija lecz duch ożywia.
Hermeneutyka - sens zależy od intencji.
Alegoria i filologia
Interpretacja alegoryczna stara się zrozumieć ukrytą intencję tekstu przez rozszyfrowanie jego figur. Alegoria polega na nakładaniu się dwóch par pojęć (i dwóch zasad interpretacji) teoretycznie odrębnych z których jedna jest prawniczej a druga stylistycznej natury.
Hermeneutyka - alegoria jest metodą interpretacji tekstów, sposobem dalszego objaśniania tekstu po tym jak oddzielono go już od pierwotnego kontekstu, a intencji jego autora nie można już rozpoznać zakaldając że takowa kiedykolwiek istniała.
Alegoria wymyśla inny sens, który można wydobyć spod litery tekstu: nakłada rozróżnienie stylistyczne na dystynkcję prawniczą. Normą interpretacji alegorycznej, pozwalającej oddzielić dobre interpretacje od złych, nie jest już pierwotna intencja, lecz aktualny konwenans.
Alegoria jest anachroniczną interpretacją przeszłości, odczytywaniem tego co dawne na wzór tego co nowe
Filologia i hermeneutyka
Hermeneutyka to znaczy sztuka interpretacji tekstów dawniej była dyscypliną pomocniczą teologii.
Friedrich Schleiermacher stworzył podwaliny hermeneutyki filologicznej pod koniec XVIII wieku. Według niego tradycja artystyczna i literacka niepozostająca już w bezpośredniej relacji ze swym własnym światem, stała się obca swemu pierwotnemu sensowi. Stawia on więc hermeneutyce za cel przywrócenie pierwszego znaczenia dzieła, jako że literatura wyobcowała się ze swego pierwotnego świata.
Gadamer się z tym zgadzał - hermeneutyczny trud stara się więc odzyskać punkt zaczepienia w duszy artysty; dopiero to ma jakoby przybliżyć znaczenie danego dzieła sztuki.
Utożsamianie ściśle znaczenia dzieła z warunkami w jakich pierwotnie zaistniało, jego rozumienie zaś - z odtworzeniem procesu jego powstania. Zrekonstruowanie intencji autora to konieczny i wystarczający warunek określania sensu dzieła. Wszystko co w danej wypowiedzi musi być określone precyzyjniej, może być tak określone jedynie w obszarze językowym wspólnym autorowi i jego pierwotnym odbiorcom.
Koło hermeneutyczne - Schleiermacher, metoda współodczuwania lub przepowiadania. Mając do czynienia z jakimś tekstem interpretator stawia najpierw pewną hipotezę co do jego sensu całościowego, potem szczegółowo analizuje jego części, by następnie powrócić do zmodyfikowanego rozumienia całości. Organiczna relacja współzależności pomiędzy całością a częściami
Metoda filologiczna zakłada, że koło hermeneutyczne może wypełnić lukę pomiędzy teraźniejszością (interpretatorem) a przeszłością (tekstem)
Dilthey - przeciwstawił objaśnieniu zrozumienie. Tekst można zrozumieć, ale nie sposób go objaśnić na przykład przez intencję.
Husserl
Fenomenologia transcendentalna.
Intencjonalność to akt świadomości, który zawsze jest aktem czegoś. Koło hermeneutyczne przestaje być metodą lecz warunkuje rozumienie. Jeżeli wszelkie rozumienie zakłada antycypację sensu (przedrozumienie) ktokolwiek chce zrozumieć tekst ten zawsze sobie jakoś ten tekst wyobraża, a interpretacja opiera się na powziętym z góry nastawieniu wobec niego.
Heidegger
Fenomenologia hermeneutyczna
Intencjonalność fenomenologiczną rozumie historycznie: nasze przedrozumienie, nieodłączne od naszej egzystencji i naszego jestestwa nie pozwala nam oderwać się od naszej historycznej sytuacji by zrozumieć innego. Jego fenomenologia opiera się także na hermeneutycznej zasadzie kolistości i przedrozumienia, czyli antycypacji sensu, lecz z argumentu, który z naszego położenia historycznego czyni nastawienie wobec wszelkiego doświadczenia wynika, że odtwarzanie przeszłości stało się niemożliwe.
Obydwoje zakwestionowali koło hermeneutyczne.
Gadamer - działanie hermeneutyczne dla którego rozumienie oznaczałoby rekonstrukcję pierwotnego stanu, przekazywałoby tylko martwy już sens
Dla hermeneutyki postheideggerowskiej nie istnieje już zatem prymat pierwotnego odbioru ani tego co autor chciał powiedzieć w najszerszym choćby rozumieniu. To co autor chciał powiedzieć i ów pierwotny odbiór nie odtwarzałyby niczego co dla nas byłoby rzeczywiste.
Gadamer - intencje autora nigdy nie wyczerpują znaczenia tekstu. Kiedy tekst przechodzi z jednego kontekstu historycznego czy kulturowego w inny, nadbudowują się nad nim nowe znaczenia, których nie przewidział ani autor ani pierwsi czytelnicy. Wszelka interpretacja jest kontekstowa.
Fuzja horyzontów - dystansu czasowego dzielącego interpretatora i tekst nie tekst nie trzeba już pokonywać, by go objaśnić a nawet zrozumieć - staje się ów dystans nieuchronną i produktywną cechą interpretacji; ta zaś jako akt z jednej strony uświadamia interpretatorowi jego antycypujące myśli, z drugiej chroni przeszłość w teraźniejszości. Odpowiedź jaką przynosi tekst zależy od pytania które mu zadajemy z naszego historycznego punktu widzenia, ale również od naszej zdolności rekonstruowania pytania, na które tekst odpowiada; tekst bowiem prowadzi także dialog z własną historią.
Intencja i świadomość
Poulet - szkoła genewska, krytyka świadomości. Intencji nie da się wyeliminować, ale biografię tak. Jej podejście wymaga od krytyki empatii i utożsamienia, by móc zrozumieć dzieło, to znaczy wyjść na spotkanie innemu, autorowi, poprzez jego dzieło, jako głęboką świadomość. Chodzi o odtworzenie drogi inspiracji, ponowne przeżycie twórczego zamysłu. Istnieje myśl nieokreślona, która wyraża się w całym danym utworze - refleksja nie ma już wiele wspólnego z biografią autora ale z głębokimi strukturami jakiejś wizji świata, pewnej samoświadomości
Picard - dzieło literackie, struktury literackie - przemyślane, świadome, intencjonalne: intencja przemyślana i świadoma, która je zrodziła jako dzieło literackie przynależne do pewnego gatunku i obarczone określona funkcją, uznawana jest za bezskuteczną: ściśle literacka rzeczywistość jest złudna
Barthes i Picard - konflikt
Barthes - dzieło wyjęte z wszelkiej sytuacji daje się badać.
Metoda wstępów paralelnych
Ironia i satyra - kategorie te mają sens tylko w odniesieniu do intencji powiedzenia czegoś, by dać do zrozumienia coś innego.
Metoda ustępów paralelnych - skłonna jest przywoływać w wyjaśnianiu niejasnego ustępu jakiegoś tekstu inny ustęp tego samego autora raczej, niż fragment innego autora. Bez przerwy się tą techniką posługujemy, często bezwiednie. Rozumieć, interpretować tekst to zawsze, nieuchronnie wytwarzać z tożsamości różnicę, z tego samego - inność. Jest to metoda bardzo dawna, ponieważ czytać, a zwłaszcza czytać ponownie to porównywać.
W XVIII wieku Meier sformalizował funkcję hermeneutyczną fragmentów paralelnych - ustępy paralelne są to wypowiedzi lub części wypowiedzi, które wykazują podobieństwo do tekstu, Podobne są więc do tekstu bądź jeśli chodzi o słowa, bądź jeśli chodzi o sens i znaczenie, bądź o jedno i drugie (paralelizm słowny, rzeczowy i mieszany).
Paralelizm słowny i paralelizm rzeczowy przeciwstawiają się sobie w tekście. Słowny opisuje identyczność słowa w różnych kontekstach, służy do sporządzenia indeksów i konkordancji. Jest wskazówką, prawdopodobieństwem, ale nie stanowi nigdy dowodu: słowo w paralelnych fragmentach niekoniecznie ma ten sam sens. Objaśnienie niejasnego ustępu nie tylko ustępów w których użyte jest to samo słowo, ale także tych, w których ta sama rzeczy określona jest innym słowem. Meier przyznawał paralelizmowi rzeczy pierwszeństwo.
Chladenius - paralelizm intencji i połączeń słownych. Ten pierwszy odróżnia się od paralelizmu rzeczy jak to, co autor chce powiedzieć, od tego, co mówi tekst. Paralelizm intencji jest zatem paralelizmem ducha, który litera może przesłaniać. Paralelizm połączeń oznacza identyczność budowy lub powtórzenie formalne: chodzi o motyw.
Paralelny ustęp tego samego autora zawsze wydaje się bardziej przydatny do wyjaśniania sensu niejasnego słowa, niż passus z innego autora: metoda paralelnych ustępów odwołuje się zatem domyślnie do intencji autora, jeśli nie jako zamysłu, świadomego zamiaru czy uprzedniej intencji, to przynajmniej jako struktury, systemu i intencji sprawczej.
Juhl - wykorzystywanie paralelnych ustępów po to by potwierdzić lub podważyć jakąś interpretację, jest ukrytym odwołanien się do intencji autorskiej.
Riffaterre - prosto ze źródła. Najbardziej sobie współczesny jest sam autor we własnej osobie. Metoda paralelnych ustępów przywoływałaby zatem autora nie jako intencję lecz jako brzuchomówcę lub palimpsest literacki.
Paralelny ustęp tego samego autora może niewątpliwie potwierdzić z pewnym prawdopodobieństwem jakąś interpretację tak jakby był cudzego autorstwa, ale brak paralelnego ustępu nie bardzo może podważyć inną interpretację.
Intencja czyli koherencja
Metoda paralelnych ustępów zakłada nie tylko istotne znaczenie intencji autorskiej dla interpretacji utworu (wolimy paralelny ustęp tego samego autora od paralelnego ustępu innego autora), lecz także koherencję intencji autorskiej. Założenie intencji jest założeniem koherencji, które uzasadnia zestawienia to znaczy stwarza jakieś prawdopodobieństwo, że są to wystarczające wskazówki. Paralelizm dwóch fragmentów będzie istotny tylko wtedy gdy będą one odpowiadać jakiejś spójnej intencji. Jest więc albo koherencja albo sprzeczność.
Chladenius - gatunki i tropy. Mówiąc o iluzcji gatunkowej miał na myśli to, że od utworu literackiego nie oczekujemy takiej samej spójności, jak od traktatu filozoficznego. Mianem iluzji metaforycznej określał natomiast błąd polegający na wnioskowaniu, że ponieważ w jednym lub paru miejscach słowo użyte jest przenośnie to należy je rozumieć tak samo w innym ustepie.
Hapaks jest szczególnym przykładem ustępów paralelnych, kiedy nie można wykazać żadnego paralelnego ustępu.
Oba argumenty przeciwko intencji
Dwa skrajnie polemiczne stanowiska interpretacyjne: intencjonalistyczne i antyintencjonalistyczne
Trzeba i wystarczy szukać w tekście tego, co autor chciał powiedzieć, kego „klarownej i świadomej intencji” jak mawiał Picard; to jedyne kryterium prawomocności interpretacji
2. W tekście znajdujemy zawsze tylko to, co on nam mówi, niezależnie od intencji jego autora; nie ma kryterium prawomocności interpretacji
Ale istnieje alternatywa, bardziej sensowna:
Można szukac w tekście tego, co mówi on w odniesieniu do własnego pierwotnego kontekstu (językowego, historycznego, kulturowego)
Można szukać w tekście tego, co mówi on w odniesieniu do kontekstu współczesnego czytelnikowi
Te dwie tezy nie wykluczają się, są komplementarne. Prowadzą nas one do pewnej postaci koła hermetycznego, łączącego przedrozumienie i rozumienie oraz zakładają, że o ile innego nie można w pełni przeniknąć, o tyle można go przynajmniej choć trochę zrozumieć.
Argumenty przeciw intencji autorskiej:
Intencja autorska jest bez znaczenia - relacja między tym co autor chce powiedzieć a sensem utworu jest bardzo niepewna. Nie dość, że intencje autora trudno odtworzyć, to jest ona najczęściej dla interpretacji utworu nieistotna. Albo autorowi nie udało się urzeczywistnić swoich intencji i sens jego utworu nie pokrywa się z nimi i wtedy jest bez znaczenia albo udało mu się spełnić swoje zamierzenia, sens pokrywa się z jego intencją. Jeśli dzieło znaczy to co autor chciał żeby znaczyło to jego świadectwp niczego więcej nie wniesie. Jedyna intencja która liczy się u autora to intencja tworzenia literatury.
Utwór żyje dłużej niż intencja autorska - argument ten odwołuje się do trwania dzieł. Znaczenia danego utworu nie wyczerpuje intencja. Dzieło żyje własnym życiem. A zatem pełnego znaczenia utworu nie można definiować jako znaczenia, jakie miał on dla autora i jemu współczesnych
Oba antyintencjonalne argumenty wywodzą się z jednej przesłanki: oba kładą nacisk na różnicę między pisaniem i słowem mówionym.
Gadamer podkreślał, że tekst napisany staje się w pełnym tego słowa znaczeniu przedmiotem hermeneutyki ze względu na autonomiczność jego odbioru w stosunku do jego nadania: „Horyzontu sensu rozumienia nie można ograniczać ani przez pierwotny zamysł autora, ani przez horyzont adresata, dla któego dany tekst był pierwotnie pisany. To co utrwalone na piśmie oderwało się było od przygodności swego źródła i od swego autora i otwarło się na nową relację.
Ricoeur - subiektywna intencja podmiotu mówiącego i znaczenie jego dyskursu wzajemnie się pokrywają, tal że zrozumieć co mówiący chce powiedzieć i co znaczy jego dyskurs to jedno i to samo. W przypadku dyskursu pisanego intencja autora i intencja tekstu przestają się pokrywać. Losy tekstu wykraczają poza horyzont w którym żyje jego autor. To co mówi tekst jest ważniejsze od tego co chciał powiedzieć jego autor.
Sens nie jest znaczeniem
Frege - rozróżnienie sensu i denotacji lub odniesienia.
Hirsch rozszerzył to rozróżnienie na tekst, oddzielając jego sens od jego znaczenia czy jego zastosowania. Sens oznacza to, co pozostaje niezmienne w odbiorze tekstu, odpowiada na pytanie co ten tekst mówi. Znaczenie odpowiada na pytanie jaką wartość ma ten tekst. Sens jest jeden; znaczenie, które ustanawia relację pomiędzy sensem a pewną sytuacją jest zmienne, wielorakie, otwarte i być może nieskończone. Sens jest przedmiotem interpretacji tekstu; znaczenie jest przedmiotem zastosowania tekstu do kontekstu jego odbioru, a więc i jego oceny.
W każdym odbiorcy są dwie osoby: ta, która porusza znaczenie, jakie ten utwór dla niej ma i ta, która ciekawa jest sensu tego wiersza i tego, co autor chciał powiedzieć, pisząc go.
Tekst ma zatem sens pierwotny ale także sensy późniejsze i anachroniczne.
Rozróżnienie sensu i znaczenia, interpretacji i oceny, według Hirscha znowi sprzeczność między tezą intencjonalistyczną a długą żywotnością utworów.
Intencja nie jest zaplanowaniem
Argumentem przeciwko intencjonalności jest, że autor nie mógł chcieć wyrazić wszystkich znaczeń, które czytelnicy przypisują szczegółom jego utworu.
John Austin wynalazca performatywności, wszelkie wypowiadanie rodzi akt, nazwał go illokucyjnym, który przekształca relacja między rozmówcami.
główny akt illokucyjny, realizowany przez wypowiadanie
złożone znaczenie wypowiedzenia, wynikające z wielorakich implikacji i skojarzeń jego szczegółów
Zinterpretować tekst literacki to najpierw rozpoznać główny akt illokucyjny spełniony przez autora, kiedy pisał ten tekst. Akty illokucyjne są intencjonalne. Interpretować tekst znaczy więc odnajdywać intencję jego autora. Jednakże jest to jedynie początek interpretacji.
Istnieje wiele rodzajów działań intencjonalnych, które nie są ani zaplanowane ani świadome. Intencja jest jasna, choć niekóre działania nieprzewidywalne. Intencja autorska nie implikuje świadomości wszystkich szczegółów, które rodzi pisanie
Searle - niewiele spośród naszych intencji dociera do świadomości jako intencje