Agnieszka Młynarczyk
Żywot Katona Starszego, Korneliusz Nepos. Komentarz.
Corneliusz Nepos , żyjący w latach 99 - 24 p.n.e., był pewnego rodzaju ewenementem na scenie społeczeństwa Rzymskiego. Ten Erudyta, historyk i biograf, pochodzący z Galii Przedalpejskiej, nigdy nie brał czynnego udziału w życiu politycznym, poświęcając się tylko pracy literackiej. Pozostawał w przyjacielskich stosunkach z Cyceronem, Warronem, Katullusem, Attykiem i wieloma innymi czołowymi przedstawicielami kultury Rzymu w I wieku przed Chrystusem. Kontakty interpersonalne wywarły szczególny wpływ na twórczość Neposa. Z początku zajmujący się pisaniem poezji w stylu neoteryków, w biegiem czasu zaczął zajmować się przede wszystkim historiografią, szczególną uwagę przywiązując do źródeł greckich.
Jego pierwsze dzieło historyczne, „Kronika” (Chronica), które powstało przed 54 r. (do dnia dzisiejszego zachowane w niewielkich fragmentach), było zestawieniem najważniejszych wydarzeń rzymskich, greckich oraz dalekowschodnich. Inspirację autor czerpał z dzieł gramatyka greckiego, Apollondorosa. Inne jego dzieło, które nie przetrwało do naszych czasów - „Wskazówki” (Exempla), wydane po 43 r., były niezwykłymi opowieściami, poruszającymi tematykę historii i natury. Nepos jest też autorem monografii o Katonie Starszym oraz życiorysu Cycerona.
Na największe uznanie zasługuje jego dzieło „O sławnych mężach” (De viris illustribus), obejmujące obszerne życiorysy władców, wodzów, historyków i literatów rzymskich oraz greckich. Z 16 ksiąg zachowały się do dziś jedynie „Życiorysy wodzów obcych narodów” (23 biografie) oraz m.in. życiorys Attyka i Katona Starszego.
Charakterystyczną cechą stylu piśmiennictwa historycznego Neposa jest moralizujący i dydaktyczny ton wypowiedzi, liczne anegdoty dotyczące opisywanych postaci oraz unikanie długich i szczegółowych opisów historycznych.
Marek Porcjusz Katon , „Homo Porcius”
Na szczególną uwagę zasługuje życiorys Marka Porcjusza Katona Starszego, zwanego również Cenzorem. Ten wybitny rzymski mąż stanu, żyjący w latach 234 - 149 p.n.e., zasłynął przede wszystkim ze swojego niecodziennego, jak na ówczesne realia, podejścia, zarówno do życia politycznego, jak i prywatnego. Planowo i zgodnie z przyjętymi normami prawnymi przeszedł przez wszystkie urzędy cursus honorum, a szczyt sławy osiągnął w 184 roku, obejmując urząd cenzora.
Znakomity wódz, wsławił się w II wojnie punickiej, walcząc m.in. w bitwie pod Metaurus (207), w której poległ Hazdrubal, spieszący do Italii z pomocą bratu, wodzowi kartagińskiemu - Hannibalowi. Katon był zdecydowanym przeciwnikiem Kartaginy, a do pamięci potomnych przeszły jego słowa „Uważam, że Kartagina powinna zniknąć!!”, którymi - według przekazów Plutarcha - kończył każde wystąpienie publiczne.
Sprzeciwiał się reorganizacji państwa na sposób grecki, otwarcie krytykował koło filhellenów, propagujące grecką kulturę w Rzymie. Piętnował zbytek i bogactwo prywatne, pozostając wiernym ideałom republiki. Aby przestrzec swojego syna przed błędami, spisał „Praecepta ad filium” , w którym krótko przedstawił najważniejsze założenia, którymi powinien kierować się Rzymianin.
Zmarł w 149 roku, tuż przed ostatecznym zburzeniem Kartaginy, na co czekał niemal od początku II wojny punickiej. Stał się ikoną rzymskich cnót, a liczba jego przyjaciół i osób popierających jego działania była niemal równa liczbie jego wrogów.
W burzliwych czasach I wieku p.n.e., na które przypada okres schyłku republiki , gdzie Rzym był targany konfliktami wewnętrznymi, gdzie miała miejsce dyktatura Sulli, spisek Katyliny i spór pomiędzy członkami Triumwiratu, Nepos przypomniał społeczeństwu postać Katona, aby ponownie rozbudzić w ludziach szlachetne ideały sprzed wieku. W opinii Neposa Katon mógł uchodzić za postać bez skazy, która - swoim zachowaniem, czynami oraz ideałami - wyznaczała kanon postępowania człowieka prawego. Idealizowana postać i jej historia w zamyśle autora miała przyczynić się do powrotu do dawnych obyczajów i do odejścia od szkodliwych przyzwyczajeń, gdzie obywatel przedkładał dobra i szczęście prywatne nad sprawy państwowe, gdzie urzędy można było zdobyć za odpowiednią opłatą, a schemat cursus honorum wielokrotnie był łamany przez dorobkiewiczów.
Należy wspomnieć też o tym, że Nepos w wyważony i przemyślany sposób dobierał elementy do swojej pracy. W życiorysie Katona czytelnik nie znajdzie informacji o nienawiści, jaką wódz darzył Katagińczyków, a sam sprzeciw wobec filhellenów został przedstawiony w sposób bardzo ogólnikowy. Autor natomiast w znaczący sposób wyróżnił historię sporu pomiędzy Katonem, a Scypionem Afrykańskim, co jednocześnie mogło stanowić przestrogę dla ówczesnych wodzów-polityków, zapominających o założeniach pełnionych przez siebie urzędów. Sylwetka Katona stała się czymś w rodzaju doskonałej broni w rękach Neposa, dzięki której mógł zwalczać on „szpetne aspekty Republiki”.
Korneliusz Nepos: Marek Porcjusz Katon Starszy
[1] Marek Katon, urodzony w mieście municypalnym Tuskulum , zanim zaczął sprawować urzędy publiczne, jako młodzieniec mieszkał w Sabinium, ponieważ otrzymał tam od ojca spadek. Za namową Lucjusza Waleriusza Flakkusa, który - jak miał zwyczaj opowiadać Marek Perpenna - sprawował z nim urząd konsula, przeniósł się do Rzymu i zaczął brać udział w życiu publicznym. Pierwszy żołd wojskowy odebrał w wieku 17 lat . W czasie konsulatu Kwintusa Fabiusza i Marka Klaudiusza był trybunem wojskowym na Sycylii . Gdy stamtąd powrócił, udał się do obozu wojskowego Gajusza Klaudiusza Nerona, gdzie zostały docenione jego trudy w bitwie pod Seną, w której poległ Hazdrubal, brat Hannibala . Był kwestorem u boku konsula Publisza Afrykańskiego , któremu nie był podległy, więc tego powodu nie zgadzał się ze sposobem jego życia. Edylem plebejskim został wraz z Gajuszem Helwiuszem . Jako pretor objął w opiekę prowincję Sardynię , z której wyprowadził poetę Kwintusa Enniusza , wracając w późniejszym czasie z Afryki; czyn ten to nie mniejsze wydarzenie, niż nawet najwspanialszy triumf sardyński.
[2] Konsulat sprawował z Lucjuszem Waleriuszem Flakkusem , a w wyniku losowania otrzymał prowincję Hiszpanii Bliższej, dzięki czemu odbył potem triumf w Rzymie . Ponieważ przebywał tam przez dłuższy czas, Publiusz Scypion Afrykański, ponowny konsul , którego pierwszy konsulat przypadł na czas kwestury Katona, chciał usunąć go z prowincji i zająć jego miejsce, jednak nie mógł tego osiągnąć za pozwoleniem senatu, gdyż pomimo tego, że Scypion był jednym z najważniejszych obywateli w państwie, republika rządzona była wtedy prawem, a nie wolą jednostki. Z powodu gniewu senatu złożył konsulat i poświęcił się sprawom prywatnym. Katon, gdyż był cenzorem z Flakkusem , stanowczo sprzeciwił się postępowaniu Scypiona . Zwrócił też uwagę na zachowanie licznych nobilów i wydał rozporządzenia odnośnie licznych i nowych spraw, w których piętnował zbytek, który już wtedy zaczął się pojawiać. Do około 80 roku życia, a od wczesnej młodości do śmierci, nie przestał stwarzać sobie przeciwników, nie odstępując jednak od pełnienia spraw sądowych. Przez wielu wystawiany na próbę, nigdy nie stracił swojej reputacji, a póki żył, sława jego cnoty wzrastała .
[3] We wszystkich sprawach wyróżniał się pracowitością, ponieważ był biegłym rolnikiem, doświadczonym sędzią, wielkim wodzem, obiecującym mówcą i wspaniałym pisarzem. Będąc już w podeszłym wieku podjął się nauki języka greckiego i uczynił takie postępy, że niełatwo było znaleźć coś, ani w sprawach greckich, ani italskich, co byłoby mu nieznane . Już od młodości sporządzał mowy. Jako starzec gorliwie zaczął zajmować się spisywnaniem historii. Istnieje jego siedem ksiąg . Pierwsza zawiera dzieje narodu rzymskiego za panowania królów. Druga i trzecia wyjaśniają, skąd pochodzi lud Italski; z tego powodu zostało przyjęte, iż wszystkie dzieła zostały nazwane „Początkami”. W czwartej księdze znajdują się informacje o Pierwszej Wojnie Punickiej, w piątej księdze - o drugiej. Wszystkie te sprawy zostały krótko razem zebrane. Zwalczał postępowanie i sposób prowadzenia wojny Serwiusza Galby, który zrabował Luzytanię . W czasie wojny nie nazwał go wodzem, aby takie postępowanie nie cechowało miana „wodza”. Sam przedstawił, co stało się w Italii i Hiszpanii podczas jego rządów. Do czego przygotował się z wielką skrupulatnością i rozwaga, nie z nauką. O jego życiu i zwyczajach możemy przeczytać w jego książce, co opisał również Tytus Pomponiusz Attyk . Należy zatem zaznajamiać się z postacią Katona i jego dziełami.
Bibliografia:
Słownik pisarzy Antycznych, red. Anny Świderkówny, wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1982
J. Łoś, Sylwetki rzymskie, wydawnictwo „Werset”, Lublin 2007
M. Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995
L. Rychlewska, Dzieje literatury rzymskiej, wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005
Plutarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów, przekł. M. Brożek, wydawnictwo „Ossolineum”, Wrocław 1955
Słownik pisarzy Antycznych, red. Anny Świderkówny, wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1982, s. 325
tamże, s. 138
ibid. s. 470
ibid. s. 131
ibid. s. 104
ibid. s. 73
ibid. s. 129
J. Łoś, Sylwetki rzymskie, wydawnictwo „Werset”, Lublin 2007, s. 55
„Porady dla syna”.
M. Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 107
Tuskulum, będące miastem municypalnym, tj. podległym Rzymowi, ale posiadającym własny samorząd i zarząd miejski
Marek Perpenna, cenzor i historyk rzymski pochodzenia etruskiego
217 r. p.n.e.
214 r. p.n.e.
207 r. p.n.e. bitwa pod Metaurus
204 r. p.n.e.
199 r. p.n.e.
198 r. p.n.e.
L. Rychlewska, Dzieje literatury rzymskiej, wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 31
Konsulat Katona - 195 r. p.n.e.
Zwycięskie walki z lokalnymi plemionami - m.in. Celtyberami. Odbycie triumfu w Rzymie w roku 194 p.n.e.
pierwszy konsulat Publiusza Scypiona Afrykańskiego - 205 r. p.n.e., drugi - 194 r. p.n.e.
184 r. p.n.e.
Katon przyczynia się do wytoczenia Scypionowi Afryk. St, procesu o korupcję i nadużycia - Scypion opuszcza Rzym, przenosi się do posiadłości w pobliżu Neapolu, gdzie umiera rok później
Katon ufundował z własnego majątku Bazylikę Porcji na Forum
pod koniec życia Katon, zagorzały przeciwnik filhellenów, podjął się nauki języka greckiego i studiowania greckiej kultury, gdyż w II wieku p.n.e. Grecja wywierała olbrzymi nacisk naukowy i kulturowy na Rzym
“Ogirines” - “Początki”. Dzieło Katona, przedstawienie historię Rzymu, nacechowane subiektywizmem autora; 7 ksiąg, zerwanie z tradycją rzymskiej annalistyki, jako manifest ukazujący wyższość ojczystego języka łacińskiego nad greckim
Serviusz Galba, przodek późniejszego cezarza - podpibie Hiszpanii Dalszej w 150 r. p.n.e. [8 tys ludzi wymordowanych], odbycie tryumfu w Rzymie - motyw zamykający Origines; Luzytania - dziś tereny Portugalii
Titus Pomponius Atticus [109 p.n.e. - 32 p.n.e.], rzymski uczony, pisarz i wydawca. Antykwariusz, encyklopedysta, przyjaciel Cycerona, z którym prowadzil ożywioną korenspondenję. Spisał genealogię najstarszych rodów rzymskich
1