Weronika Moniuszko
Wydział Budowy Maszyn i Zarządzania
Mechanika i Budowa Maszyn
Semestr 7
TPM 2
Inspiracja utworem - regulacje prawne
W dzisiejszych czasach ciężko jest stworzyć coś zupełnie nowego. Każdy powstały utwór opiera się na dotychczasowym dorobku kulturowym. Naturalną rzeczą staje się przenikanie do nowych utworów wątków i problemów poruszanych wielokrotnie w dziełach starszych. Dlatego tak ważne dla artystów jest zdawanie sobie sprawy z regulacji prawnych dotyczących utworu inspirowanego dziełem autorskim.
Przepisy prawa autorskiego nie definiują wprost pojęcia utworu inspirowanego. W ustawie z dnia 4 lutego 1994r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych przeczytać możemy jedynie, że: „Za opracowanie nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem” [Roz.1 art.2 p.4]. Zatem stwierdzić można, że utwór inspirowany to nic innego jak dzieło stworzone w wyniku impulsu spowodowanego przez inny utwór. Związek pomiędzy nimi musi być dostrzegalny jednak nie jest on tak silny jak w przypadku opracowania - utwór inspirowany wykorzystuję tylko w niewielkim stopniu elementy utworu pierwotnego. Ważny jest także fakt, że inspiracja utworem i związana z tym chęć stworzenia czegoś nowego nie wymaga zgody autora owego utworu.
Skoro prawo nie definiuje utworu inspirowanego można go traktować jako przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci. Twórca takiego dzieła tworzy coś nowego wzorując się jedynie na idei pierwowzoru stąd korzysta w pełni z ochrony prawa autorskiego. Prawa autorskiego przysługują od momentu, w którym utwór przybierze dowolną postać na tyle stałą, aby jego treść i cechy wywierały efekt artystyczny. Często zdarza się, że twórca tworzący swoje dzieło i opierający je na cudzej twórczości nie do końca wie, co mu wolno a co nie. W przypadku dzieł inspirowanych dopuszczalne jest przetworzenie cudzego utworu pod warunkiem, że nowy utwór powstanie przede wszystkim w wyniku istotnego wkładu twórczego autora.
Aby mieć pewność, że nie zostanie przekroczona granica inspiracji należy zwrócić uwagę na to, żeby utwór inspirowany nie posiadał nawet części utworu pierwotnego albo jego cech charakterystycznych. Dobrym przykładem utworu inspirowanego jest obraz powstały na podstawie jakiegoś utworu muzycznego - na pewno nie jest wykorzystana żadna część oryginału , a obraz taki ma zupełnie odmienny charakter. Dziełem inspirowanym może też być delikatna karykatura cudzego utworu pod warunkiem, że sposób przedstawienie nie daje podstaw do tego by jego twórca mógł się temu sprzeciwić - nie jest formą wybitnie ośmieszającą lub niezgodną z przeznaczeniem utworu. Jak widać pojęcie inspiracji może być trudne do zdefiniowania, co często prowadzi do rozstrzygnięć sądowych.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego mówi, że kryterium rozgraniczającym instytucje prawa autorskiego jest poziom przetworzenia elementów dzieła inspirowanego. Oznacza to, ze inspirując się czyimś dziełem należy zwrócić uwagę na to, żeby inspiracja nie zamieniła się w plagiat. Jeżeli przekroczona zostanie pewna granica i utwór inspirowany będzie zawierał nie tylko treść, ale i formę utworu pierwotnego to można mówić o naruszeniu praw autorskich. Bezprawność takiego działania pojawia się w momencie stworzenia czegoś bez zgody autora pierwowzoru. Stwierdzić to można na podstawie przysługującemu autorowi prawa do integralności treści i formy utworu, a także rzetelnego jego wykorzystania. Według orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 21 września 2006r. stopień naruszenia dobra osobistego twórcy będzie oceniany według kryterium obiektywnego, a nie poprzez subiektywne odczucia osoby zainteresowanej. W praktyce oznacza to, że odpowiedzialność za naruszenie praw ma charakter obiektywny i jest niezależna od winy czy złej woli osoby naruszającej.
Inspiracja sama w sobie nigdy nie będzie naruszała autorskich praw majątkowych. Może natomiast naruszać autorskie prawa osobiste np. naruszenie jego szczególnej więzi z utworem czy integralności utworu. Stanie się tak, gdy polemizując z czyjąś wypowiedzią zmienimy jej sens, wypaczymy główną myśl, którą autor chciał przekazać. Nawet, jeśli nasze działanie nie będzie uznane jako naruszanie praw autorskich, to możemy zostać posądzeni o czerpanie korzyści z cudzej wiedzy poprzez jej rozpowszechnianie (nieuczciwa konkurencja) tj. działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami. Treść utworu inspirowanego powinna być tak skonstruowana, żeby nie naruszać dóbr osobistych twórcy dzieła inspirującego tj. gdy czerpiemy główne postaci lub wątki z utworu wcześniejszego, nadając im zupełnie inną wymowę ideologiczną i artystyczną to możemy naruszyć dobra osobiste twórcy.
Jeśli autor utworu stwierdzi, że utwór inspirowany narusza jego prawa osobiste, może zażądać zaniechania rozpowszechniania takiego dzieła oraz usunięcia skutków związanych z dotychczasowym działaniem poprzez złożenie publicznego oświadczenia osoby, która te prawa naruszyła. Pokrzywdzony może zażądać zniszczenia egzemplarzy już opublikowanych albo usunięcia tekstu umieszczonego na stronie internetowej. Jeżeli naruszenie jego praw było zawinione może domagać się pieniężnego zadośćuczynienia lub wpłacenia odpowiedniej sumy na wskazany przez niego cel społeczny. Naruszenie praw autorskich może prowadzić do procesu cywilnego, gdzie autor utworu inspirowanego będzie musiał udowodnić, że jego dzieło nie narusza żadnych praw.
Ciekawą kwestię stanowi reklama inspirowana - w dzisiejszych czasach każdy spotyka się z tym zjawiskiem i często je zauważa. Dla ludzi chcących rozwijać swoją działalność reklama stanowi bardzo istotny aspekt. Specjaliści od reklam często czerpią pomysły z istniejących już dzieł czy innych reklam, dlatego też muszą znać prawne aspekty takiej inspiracji. Reklama taka też może podlegać ochronie praw autorskich, ale dopiero w momencie, w którym pomysł na nią jest zindywidualizowany i wyrażony w sposób twórczy. Tzn. tam gdzie pomysł zostanie skonkretyzowany, czyli przedstawione zostaną pewne twórcze, oryginalne zagadnienia, a scenariusz zostanie uszczegółowiony nie będziemy mieli do czynienia z pomysłem a z utworem.
Podsumowując utwór inspirowany to dzieło tworzone na krawędzi - balansuje pomiędzy utworem o charakterze samoistnym, a plagiatem czy opracowaniem. Każdy autor powinien konsultować się ze specjalistami w tej dziedzinie, aby uniknąć nieprzyjemności związanych z naruszeniem praw autora dzieła, który go zainspirował. Inspiracja powinna polegać na samodzielnym rozważeniu dzieła inspirującego, tak aby efekt końcowy takiej analizy nie naruszał przekonań i nie zmieniał wątku tematycznego dzieła pierwotnego a co za tym idzie był zgodny z prawem. Myślę, że stworzenie utworu inspirowanego jest bardzo trudne i nawet mała pomyłka czy niedopatrzenie może nas wiele kosztować.
Źródła:
Dz.U. 1994 Nr 24 poz. 83: „USTAWA z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych”