Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii północnej
Konstytucja
Wielka Brytania nie posiada konstytucji w sensie formalnym.
Prawo konstytucyjne Wielkiej Brytanii wywodzi się z czterech głównych źródeł:
Prawo stanowione
Magna Carta Libertatum (1215)
Petycja Prawa (1626)
Habeas Corpus Act (1679)
Bill of Rights (1689)
Ustawa Sukcesyjna (1701)
Ustawy:
-o funkcjonowaniu parlamentu(1911,1949)
-ustawy określające prawa wyborcze(1872,1970,1975)
-ustawy o ustroju organów sprawiedliwości (1971)
-ustawy o ustroju samorządu lokalnego (1972)
Prawo precedensowe
Jest tworzone przez orzeczenia sądów dotyczące konkretnych spraw rozstrzyganych na gruncie prawa stanowionego jak i powszechnego.
Precedens- rozstrzygnięcia wiążące sądy w sprawach tego samego rodzaju
Najwyżej ceni się orzecznictwo Izby Lordów
Konwenanse konstytucyjne
zwyczaje, czyli utarte praktyki postępowania w sposób powszechnie uznany za prawidłowy w typowych sytuacjach ustrojowych.
Niektóre konwenanse uzyskują moc prawną po włączeniu ich do tekstów ustaw.
Może zdarzyć się, że pewne spisane przepisy prawa faktycznie przestaną obowiązywać, ponieważ wytworzy się co do nich powszechne przeświadczenie, że na skutek bardzo długiego ich nie stosowania już przestały obowiązywać.
Instytucja ta zwie się desuetudo.
Dzieła, traktaty i podręczniki prawnicze
zawarte tam ustalenia są traktowane jako nakazy i dyrektywy interpretacyjne w sytuacji wykładni i stosowania prawa.
System parlamentarno -gabinetowy
Zjednoczone królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej uznaje się za ojczyznę systemu parlamentarno-gabinetowego.
Opiera się on na zasadzie suwerenności narodu wykonującego władzę ustrojodawczą, a rola monarchy sprowadzona zostaje jedynie do funkcji reprezentacyjnych.
Rząd powoływany jest przez monarchę a nie parlament. Monarcha nie posiada jednak żadnych instrumentów kierowania działalnością rządu.
Rząd ponosi odpowiedzialność polityczną za sprawowanie swych funkcji przed parlamentem.
Od zakończenia II wojny światowej obowiązuje system dwupartyjny (Partia Konserwatywna i Partia Pracy).
Monarcha- król panuje ale nie rządzi
Stoi na czele władzy wykonawczej i równocześnie jest jednym z członków brytyjskiej legislatywy.
Istnieje zasada nieodpowiedzialności politycznej i konstytucyjnej monarchy(„król nie może czynić źle”)
Król „nie może działać sam” - odpowiedzialni za akty królewskie są poszczególni ministrowie, którzy je podpisują.
Od 6 lutego 1952 królową Wielkiej Brytanii jest Elżbieta II z dynastii Windsorów.
Funkcje monarchy(symboliczne):
-zwierzchnik sił zbrojnych
-zwołuje, odracza i rozwiązuje na wniosek premiera parlament
-posiada prawo sankcji królewskiej wobec uchwalonych ustaw (ostatnio wykorzystane w 1707 za królowej Anny)
-promulguje ustawy
-mianuje ministrów, sędziów, parów i innych dostojników
-głowa Kościoła Anglikańskiego
Obecnie królowa ma prawo udzielać rad, zachęcać oraz ostrzegać członków rządu.
Na początku 2006 ogłoszono, że królowa chce ograniczyć część swoich obowiązków na rzecz następcy tronu Księcia Karola, na którego spadło:
-większa ingerencja w sprawy rządowe
-obowiązek witania ambasadorów akredytowanych przy Dworze Św. Jakuba.
21.XII.2007 Królowa stanie się najstarszym brytyjskim monarchą
Parlament
W skład parlamentu wchodzą: monarcha, Izba Gmin, Izba Lordów.
Do 1911 obydwie izby parlamentu były równoprawne.
Obecnie Izba Lordów pełni przede wszystkim funkcję doradczą, zgłaszając poprawki do ustaw opracowywanych w Izbie Gmin.
Izba Lordów pełni też funkcję sądu apelacyjnego najwyższej instancji. Władza ta jest wykonywana przez dziewięciu powoływanych w tym celu lordów sądowych.
Na przełomie 1997/1998 wprowadzono reformy dotyczące autonomii regionów, przekazania kompetencji i powstania parlamentów lokalnych Szkocji(129 deputowanych), Walii(60 deputowanych) i Irlandii Północnej(108 deputowanych).
Zadania parlamentu:
-Władza ustawodawcza
-nadzór nad pracą rządu
-kontrola finansów państwa
-obrona praw jednostki
-wdrażanie dyrektyw UE
-dyskusja nad aktualnymi problemami
Izba Lordów i Izba Gmin
W Iźbie Lordów zasiadają lordowie dziedziczni, osoby duchowne (najwyżsi dostojnicy Kościoła anglikańskiego), lordowie prawa (najwyżsi sędziowie) oraz lordowie dożywotni.
- Izba Lordów sprawuje funkcje ustawodawczą i sądowniczą.
- W 1999 r. dokonano pierwszego etapu reformy Izby Lordów polegającej na zniesieniu automatycznego prawa lordów dziedzicznych do zasiadania w izbie wyższej.
- Lordami duchownymi są hierarchowie Kościoła anglikańskiego: arcybiskupi Canterbury Canterbury Yorku, biskupi Londynu, Durham i Winchesteru oraz 21 innych biskupów.
- Lordowie prawa powoływani są przez monarchę, mianowani dożywotnio z grona doświadczonych praktyków wymiaru sprawiedliwości w celu wypełniania funkcji sądowych izby.
- Lordowie dożywotni to osoby mianowania monarchy zasłużone w życiu publicznym państwa.
- Na czele Izby Lordów stoi lord kanclerze.
2. Izba Gmin liczy obecnie 659 członków wybieranych w wyborach powszechnych
- Okres pełnomocnictwa Izby Gmin wynosi 5 lat.
- Na czele Izby Gmin stoi speaker.
3. Uchwalanie ustaw przez Izby
- Projekty ustaw publicznych- dotyczą spraw o charakterze ogólnym; noszą nazwę projektów rządowych.
- Projekty ustaw prywatnych- odnoszą się do określonych organizacji, korporacji czy jednostek lokalnych.
- Projekty ustaw mieszanych- wprowadza ustawodawstwo publiczne, które w określonych warunkach normuje prawa osób prywatnych czy korporacji.
- Projekty ustaw finansowych- normuje sprawy finansowe państwa.
- Projekty ustaw (oprócz finansowych) mogą być wnoszone do każdej izby. W praktyce ważniejsze inicjatywy są wnoszone najpierw do Izby Gmin.
4. Informacje ogólne
- Izby (parlament) zbiera się na rocznych sesjach trwających od listopada do października. Uroczystego otwarcia nowej sesji dokonuje monarcha wygłaszając mowę tronową- będącą programem rządu na najbliższy rok. Sesję parlamentarną kończy instytucja prorogacji, czyli odroczenia sesji ogłaszana w formie królewskiej proklamacji.
- W obu Izbach na działalność frakcji i dyscyplinę w jej szeregach mają wpływ parlamentarni funkcjonariusze partyjni zwani whip'ami.
- Lider Izby Gmin czuwa nad realizacją rządowego programu ustawodawstwa.
5. Partie w wielkiej Brytanii
a) Partia Konserwatywna
- utworzona w latach 30 XIX wieku przez Peel'a
- opowiada się za koroną
- w swoim programie konserwatyści kładą nacisk na wolność osobistą i rządy prawa, akcentują obronę własności prywatnej i są przeciw decentralizacji władzy państwowej.
b) Partia Pracy
- utworzona w lutym 1990 roku
- głównym celem była potrzeba stworzenia reprezentacji politycznej środowisk robotniczych.
c) Liberalni Demokraci
- utworzona w marcu 1988 roku w wyniku połączenia się Partii Liberalnej z Partią Socjaldemokratyczną
- formalnie jako partia pojawili się w 1877 roku pod nazwa Federacji Narodowo- Liberalnej; w 1886 roku doszło do rozłamu; rozłamowcy pod wodzą Chamberlain'a opuścili partię i utworzyli Liberalnych Unionistów
- program partii łączy hasła wolności, sprawiedliwości i równości z hasłami wolności gospodarczej i ochrony własności prywatnej
d) Partia Demokratycznych Unionistów
- utworzona w 1971 roku
- popierana przez protestantów
- opowiada się za utrzymaniem związków z Wielką Brytanią
e) Sinn Fein
- dosłownie „My Sami”
- utworzona w 1905 roku
- wywodzi się z ruchu republikańskiego walczącego przeciw obecności brytyjskiej w jakiejkolwiek części Irlandii
f) Partia Ulsterskich Unionistów
- utworzona w 1905 roku
g) Socjaldemokratyczna Partia Pracy
- utworzona w sierpniu 1970 roku
- zajmuje proeuropejskie stanowisko i opowiada się za przyjęciem eurowaluty
h) Walijska Partia Narodowa (Plaid Cymru)
- utworzona w sierpniu 1925 roku, w wyniku połączenia dwóch organizacji nacjonalistycznych: Walijskiej Partii Nacjonalistycznej i Ruchu Walijskiego
- opowiada się za odrodzeniem kultury i języka walijskiego oraz samorządu dla Walii
- od 1974 stale reprezentowana w parlamencie
i) Szkocka Partia Narodowa
- utworzona w 1934 roku
- opowiada się za niepodległością Szkocji
- od 1967 roku jest stale reprezentowana w parlamencie
j) Partia Niepodległości Zjednoczonego Królestwa
- prowadzi kampanię na rzecz wystąpienia wielkiej Brytanii z UE
k) Partia Zielonych
Wielka Brytania jest monarchią parlamentarną z rządem odpowiedzialnym przed parlamentem. Obecnym monarchą brytyjskim jest królowa Elżbieta II, która zasiadła na tronie w 1952 i została koronowana w 1953. Urodziła się 21 kwietnia 1926 roku w Londynie. Jest starszą córką Alberta, księcia Yorku, a potem króla Wielkiej Brytanii Jerzego VI Windsora i Elżbiety Bowes-Lyon (Królowej Matki). Nauki pobierała w domu. W 1936 roku zaczęła studiować historię konstytucjonalizmu i prawo. Studiowała także muzykę i sztukę. W wieku 19 lat, w czasie wojny, wstąpiła do ochotniczej formacji kobiecej - Pomocniczej Służby Terytorialnej. 20 listopada 1947 roku poślubiła swojego dalekiego krewnego Filipa Mountbattena (syna księcia Grecji i praprawnuka królowej Wiktorii). W przeddzień ceremonii król Jerzy VI nadał Filipowi tytuł Księcia Edynburga. Na tron Elżbieta II wstąpiła 6 lutego 1952 r., bezpośrednio po śmierci swojego ojca. Koronowana została 2 czerwca 1953 r. jednocześnie stając się królową Wielkiej Brytanii oraz Antiguy i Barbudy, Australii, Bahamów, Barbadosu, Belize, Grenady, Kanady, Jamajki, Nowej Zelandii, Papui-Nowej Gwinei, St Kitts i Nevis, Saint Lucii, Saint Vincent i Grenadyn, Tuvalu i Wysp Salomona. Królowa Elżbieta i książę Filip mają czworo dzieci: Karola (następcę tronu), Annę, Andrzeja i Edwarda oraz siedmioro wnucząt.
Obecnie królowa jest nie tylko głową państwa, ale i ważnym symbolem jedności narodowej. Jej pełen tytuł brzmi „Jej Królewska Mość Elżbieta II, z łaski Boga Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej i innych królestw i terytoriów, głowa Wspólnoty Narodów, obrońca Wiary”. Na Wyspach Normandzkich i na wyspie Man królową reprezentuje gubernator. Obecnie funkcje królowej są głównie ceremonialne, a rzeczywiste rządy spoczywają w ręku premiera. zgodnie z uznaną maksymą król panuje, a rząd rządzi, władza królewska została w całości przeniesiona na parlament, gabinet i sądy. Pozostałe uprawnienia (tak zwane prerogatywy królewskie) mają formalnie dosyć szeroki zakres: król jest zwierzchnikiem i naczelnym wodzem sił zbrojnych, ma prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju, może zwoływać i rozwiązywać parlament, ma prawo sankcji ustaw, oraz prawo łaski, ponadto mianuje wszystkich wyższych urzędników (w tym członków rządu). W praktyce jednak król przestał używać prawa sankcji ustaw (ostatni raz użył tej prerogatywy na początku XVIII wieku). W praktyce wszystkie decyzje królewskie wymagają ministerialnej kontrasygnaty, co oznacza, że król nie podejmuje decyzji, a tylko je uprawomocnia (z drugiej strony, król nie ponosi również za żadną decyzję odpowiedzialności, zgodnie z maksymą: Król nie może czynić źle). Raz w roku, zwyczajowo pod jego koniec, Król zwraca się z orędziem do narodu (Mową tronową), zawierjacą ustawodawczy program rządu, które wygłasza w obecności rządu i parlamentu w siedzibie Izby Reprezentantów, podczas ceremonii otwarcia Parlamentu. Mowę tronową Król może, w razie poważnej potrzeby, wygłosić także w innym terminie. O zajściu takiej potrzeby Kancelaria Koronna informuje rząd, Parlament i media, zapraszając je na jej wygłoszenie. W mowie tronowej Król przedstawia własną ocenę aktualnego stanu państwa, zwraca uwagę na pozytywne i negatywne jego zdaniem trendy w rozwoju Scholandii. Nad treścią Mowy Tronowej, zgodnie z Konstytucją, nie przeprowadza się debaty w parlamencie - nie ma też ona wpływu na aktualną politykę rządu, który nie musi jej uwzględniać w swoich decyzjach. Niemniej Mowa publikowana w państwowych mediach, może być bardzo ważnym czynnikiem sceny politycznej, gdyż wyraża ocenę osoby, która, doskonale poinformowana o najistotniejszych sprawach państwa, nie związana przynależnością partyjną i zobowiązaniami wyborczymi a także ponosząca przed Bogiem i Historią odpowiedzialność za losy Scholandii ma obowiązek dzielić się z obywatelami ta odpowiedzialnością. Pytanie o przyszłość monarchii wciąż pozostaje otwarte. Wprawdzie Zjednoczone Królestwo jest istotnym elementem przemysłu turystycznego, to jednak pojawia się coraz więcej głosów przeciwko utrzymywaniu niepotrzebnej w aktualnych warunkach politycznych, kosztownej instytucji. Nawet w kręgu samych zwolenników królestwa (a jest ich zdecydowana większość) obecne są wątpliwości co do następstwa tronu. Elżbieta II ani myśli o abdykacji, a sam książę Karol nie wydaje się najlepszym kandydatem do objęcia po niej schedy. Prasa i Brytyjczycy spekulują na temat ewentualnego koronowania jej wnuka księcia Williama. Wszystko jednak wskazuje na to, że brytyjscy poddani nie tak łatwo zrezygnują z historycznej tradycji i swojej największej atrakcji turystycznej, a jak wiadomo, tak długo, jak monarchia cieszy się miłością swoich obywateli, tak długo może spać spokojnie. Królowa Elżbieta II jest dla Anglików instytucją samą w sobie. Elżbieta II z dynastii Windsor jest jedną z najdłużej miłościwie panujących władców w historii brytyjskiej korony. W lutym rozpoczęła 56. rok władania monarchią. 21 kwietnia 2007 Elżbieta ukończyła 81 lat. Pięć dekad na tronie sprawiło, że abdykacja nie mieści się w głowach poddanych.
Specyficzną cechą ustroju politycznego Wielkiej Brytanii jest rozróżnienie pomiędzy rządem a gabinetem. Rządem nazywa się ogół ministrów powoływanych przez premiera lub monarchę; ich liczba sięga stu osób. Gabinet to znacznie węższy (21), właściwy organ rządowy, który zbiera się na wspólnych posiedzeniach. Po ogłoszeniu wyników wyborów do Izby Gmin monarcha powierza liderowi zwycięskiej partii stanowisko premiera (prime minister - pierwszy minister) i powierza mu sformowanie rządu. Premier musi być członkiem Izby Lordów lub Izby Gmin Członkowie rządu są faktycznie odpowiedzialni przed premierem (on wnioskuje ich powołanie i odwołanie), premier jest szefem Gabinetu, przywódcą większości w Izbie, przywódcą partii sprawującej rządy w państwie. Premier może w dowolnym czasie zaproponować głowie państwa rozwiązanie Izby Gmin i w ten sposób doprowadzić do przeprowadzenia wyborów w sytuacji najbardziej korzystnej dla swojej partii.
Lider najsilniejszej w parlamencie partii opozycyjnej obejmuje stanowisko Lidera Opozycji Jej Królewskiej Mości. Otrzymuje przy tym służbową pensję w wysokości trzech piątych pensji premiera. Partia opozycyjna powołuje własny rząd z pełną obsadą ministerialną (tak zwany gabinet cieni), dzięki czemu jest w każdej chwili gotowa by przejąć władzę. Ponadto, członkowie gabinetu cieni mają rywalizować w trakcie debat parlamentarnych ze swoimi rządowymi odpowiednikami. Skład oraz strukturę gabinetu oraz liczbę ministerstw i zakres ich obowiązków ustala premier. Liczba członków gabinetu nie jest limitowana prawnie. Odpowiednia ustawa z 1975 r. reguluje jedynie liczbę opłacanych z budżetu państwa Sekretarzy Stanu (może być ich maksymalnie dwudziestu jeden). Od czasów Roberta Walpole'a obowiązuje zasada, wedle której wszyscy członkowie gabinetu powinni być członkami parlamentu. Większość stanowisk obejmują zazwyczaj członkowie Izby Gmin, ale kilka z nich przysługuje zawsze przedstawicielom Izby Lordów: chcąc włączyć do gabinetu osobę, która nie jest członkiem Izby Gmin, premier oferuje jej członkostwo w Izbie Lordów. W skład gabinetu wchodzą premier wraz z ministrami - liczba członków może się zmieniać . Stanowiska w gabinecie to m.in. premier ( pierwszy minister , pierwszy lordem skarbu, , sekretarz stanu , kanclerz skarbu, lord kanclerz, (minister sprawiedliwości), minister spaw wewnętrznych, ministrowie resortów gospodarczych. Gabinet podejmuje wszystkie zasadnicze decyzje w spawach państwowych i jest odpowiednikiem rządu w innych krajach. Gabinet kieruje całym aparatem państwowym, prowadzi politykę zagraniczną, przygotuje do uchwalenia przez parlament najważniejsze ustawy, wydaje wiele aktów normatywnych i nienormatywnych Rząd dzieli się na senior ministers (ministrowie właściwi lub ministrowie Korony), kierujących pracą poszczególnych resortów, oraz podporządkowanych im junior ministers (ministrowie młodsi), zadaniem których jest przede wszystkim zapewnianie łączności pomiędzy rządem a Izbą Gmin. Rząd w całości ponosi solidarną odpowiedzialność polityczną przed Izbą Gmin. Rząd doprowadza do rozwiązania parlamentu w sytuacji dla siebie korzystnej. Wymiar sprawiedliwości należy do sądów, naczelnym organem sądownictwa jest Sąd Najwyższy. Instytucją rewizyjną jest Izba Lordów, która działa jako Najwyższy Sąd Apelacyjny (Lordowie prawa są faktycznie sędziami Sądu Najwyższego, mianowanymi przez króla dożywotnio). Na niższym szczeblu działają sądy w hrabstwach, a na najniższym sądy pokoju, z sędziami niezawodowymi. W sprawach administracji, wymiaru sprawiedliwości, ochrony zdrowia, oświaty obowiązuje w znacznej mierze odrębne ustawodawstwo dla Anglii (z Walią) oraz Szkocji. Szkocja i Walia, w których rośnie poczucie tożsamości narodowej, mają własną administrację podlegającą parlamentowi. Szkocja ma też swój własny system prawny. Od 1972 r. Irlandia Płn. jest zarządzana bezpośrednio z Londynu, do czego przyczyniła się eskalacja przemocy na tle religijnym.