gr. glottis - mowa, język, myśl;
dydaktyka - wychowanie;
glottodydaktyka - wychowanie językowe;
Zasady glottodydaktyki:
Życzliwy stosunek do ucznia i podmiotowe traktowanie dziecka przy nierównoważności ról społecznych n-la i ucznia (rola n-la wychowawcy
i mistrza).
Dobre poznanie dziecka i w przypadku stwierdzenia dysfunkcji objęcie opieką specjalistyczną, zwłaszcza logopedyczną.
Dobre rozpoznanie dziecka obejmuje w wychowaniu językowym
(w pierwszym półroczu pobytu dziecka w przedszkolu lub szkole) rozeznanie co do:
stanu sprawności komunikowania się, zwłaszcza percepcji i realizacji jednostek językowych;
stanu percepcji wzrokowej;
stanu zapamiętywania jednostek językowych odbieranych słuchem i wzrokiem;
stanu syntezy i analizy słuchowej i wzrokowej;
stanu sprawności manualnej;
stanu rozwoju społeczno-emocjonalnego;
stanu rozbudzenia poznawczego;
stanu zdrowia fizycznego i psychiczno-społecznego.
Zakłada się tutaj holistyczne, tj. całościowe spojrzenie na dziecko. Holistyczna powinna być też diagnoza pedagogiczna oraz logopedyczna.
Glottodydaktyka nastawiona jest na indywidualny tryb nauczania, zgodnie
z możliwościami dziecka. Dotyczy to sprawności analizatora słuchowego
i wzrokowego oraz kinestetyczno- ruchowego.
Zgodnie z rozwojem dziecka powinien być wydłużony czas przygotowania do nauki czytania i pisania oraz skrócony czas opanowania płynnego pisania
i sprawnego czytania. Każde dziecko powinno być w tym zakresie traktowanie indywidualnie, gdyż indywidualnie przebiega rozwój umysłowy, emocjonalny
i społeczny dziecka.
Przygotowanie do nauki czytania i pisania ma na celu dążenie do osiągnięcia przez dziecko jak najwyższego poziomu sprawności analizatora słuchowego, wzrokowego i kinestetyczno- ruchowego. Każde dziecko ma własny, indywidualny rytm i tempo rozwoju, dlatego powinno być traktowane w tym zakresie indywidualnie.
Ćwiczenia mające na celu przygotowanie dzieci do nauki czytania i pisania rozpoczynamy już w grupie dzieci 3-letnich.
Etapy przygotowania do nauki czytania i pisania:
Nauczyciel
1 Analiza i synteza sylabowa
2 Analiza morfemowa
3 Analiza logotomowa
4 Analiza i synteza mieszana
-logotomowo- fonemowa
-fonemowo- logotomowa
5 Analiza i synteza fonemowa
6 Analiza i synteza fonemowa z utrudnieniami
Uczeń
1 Synteza i analiza sylabowa
2 Synteza morfemowa
3 Synteza logotomowa
4 Synteza i analiza mieszana
5 Synteza i analiza fonemowa
6 Synteza i analiza fonemowa z utrudnieniami
Ćwiczenia rozwijające analizator słuchowy łączymy z ćw. rozwijającymi analizator wzrokowy. Używamy rozsypanek obrazkowych. Obrazek dzieli się na tyle części z ilu sylab, morfemów, logotomów czy fonemów składa się wyraz. Każdy obrazek jest podpisany literami pisanymi lub drukowanymi zgodnie ze sposobem dzielenia wyrazu i obrazka. Analizie i syntezie fonemowej towarzyszy bierne poznanie liter (pomocne klocki logo). Równocześnie prowadzimy ćwiczenia oddechowe, fonacyjne i artykulacyjne.
Czytanie i pisanie wymaga dobrej orientacji w przestrzeni, dlatego od najmłodszej grupy przedszkolnej uczymy dzieci orientacji w schemacie własnego ciała. Punktem odniesienia dla prawej i lewej strony ciała jest serce Orientacja przestrzenna ułatwi dziecku rozpoznanie i nazywanie liter mających ten sam kształt, lecz różne ułożenie w przestrzeni: n-u, p-b-d, M-W.
Uczymy właściwego posługiwania się przyborami do pisania i rysowania. Wprowadzamy ćw. kreślenia liter po śladach z zachowaniem właściwej drogi pisania.
Analiza słuchowa oznacza podział wyrazu na sylaby, logotomy lub fonemy.
Synteza słuchowa oznacza połączenie danych elementów w jeden wyraz mający formę
i znaczenie.
Sylaba - część wyrazu zawierająca samogłoskę, najczęściej pozbawiona znaczenia.
Logotom - taka część wyrazu, która kończy się na spółgłoskę, zwykle pozbawiona znaczenia, np. bar- an- ek.
Morfem - część wyrazu, która oprócz spółgłosek zawiera samogłoskę, jest obdarzona znaczeniem i służy jako budulec wyrazu. Nie jest więc w pełni samodzielny. Może być on jedno- i wielofonemowy lub zerowy.
Klasyfikacja morfemów:
leksykalne, zwane też rdzennymi, są obdarzone znaczeniem, np.koń-.
gramatyczne, w wyrazie spełniają funkcję "pomocniczą":
-fleksyjne (przystosowują wyraz do określonej roli w zdaniu, ich znaczenie ma charakter składniowy, np. -owi, -a
-słowotwórcze (ich rolą jest tworzenie nowych wyrazów od już istniejących, np. -ik)
Wiele morfemów występuje w kilku postaciach, wariantach. Decyduje o tym to, że:
-warianty morfemu (dwa i więcej) mają to samo znaczenie;
-różnica między nimi sprowadza się do wymian fonemów (morfemów), występujących w wielu morfemach, np. w wyrazie koń i konny morfemy koń-// kon- mają to samo znaczenie, a różnica między nimi sprowadza się do obecności wymiany ń: n
Analiza i synteza sylabowa, morfemowa, logotomowa, logotomowo- fonemowa i fonemowa ćwiczy sprawność analizatora słuchowego i jest wykorzystywana w procesie przygotowania do nauki czytania i pisania.
Analiza sylabowa polega na podziale wyrazu na sylaby.
Synteza sylabowa towarzyszy dziecku od urodzenia, nie stanowi więc problemu dla dzieci
3-letnich. Gdy dzieci sobie radzą wprowadzamy syntezę z utrudnieniami. Nie przedłużamy ćw.analizy i syntezy sylabowej, gdyż podział na sylaby może wzmocnić związek spółgłoski
z samogłoską - dzieci zwykle dzielą wyrazy na sylaby stawiając pauzę po samogłosce i po spółgłosce, np. wa ka cje. Oddzielenie spółgłoski od samogłoski jest zadaniem trudnym. Syntezy morfemowa, logotomowa i logotomowo-fonemowa ułatwiają to oraz zbliżają dzieci do syntezy fonemowej.
Morfemy i logotomy dobieramy tak, aby na granicy między morfemami lub logotomami była spółgłoska i samogłoska, np. par- as- ol. W syntezie logotomowo-fonemowej dzieci po raz pierwszy zetkną się z pojedynczymi fonemami na końcu wyrazu. Mogą to być samogłoski lub spółgłoski (zaczynamy od tych, które można łatwo wydłużać), a w syntezie fonemowo- logotomowej na początku wyrazu.
Syntezę fonemową rozpoczynamy od wyrazów 2-fonemowych, np. u- l, A- s, potem
3-fonemowych, np. o- s- a. Najwięcej czasu na tym etapie należy poświęcić na syntezę sylab. Dobre opanowanie syntezy sylab 2-fonemowych ułatwi dzieciom analizę fonemową. Następnie wprowadzamy syntezę i analizę z utrudnieniami, np. 3-krotne klaśnięcie przez dziecko po każdej podanej przez nas głosce.
Do nauki czytania mogą przystąpić dzieci, które dobrze opanowały syntezę fonemową
i potrafią wiązać fonemy z literami.
Synteza jest podstawą czytania, a analiza pisania.
Słuch fonemowy jest to zdolność do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy głosek jako przynależnych do określonych, fonologicznie zdeterminowanych klas głosek. Nie jest to zdolność wrodzona, lecz wykształcająca się w dzieciństwie, pod wpływem bodźców słuchowych.
Naturalny trening słuchu fonemowego zaczyna się bardzo wcześnie - niemowlę reaguje na głos matki, w 2-gim półroczu życia dziecko zaczyna różnicować dźwięki i je naśladować.
Wg. badań B. Rocławskiego i jego współpracowników słuch fonemowy zaczyna się kształtować w trzecim kwartale życia, a w wieku 2 lat jego stan pozwala na fonologicznie poprawne kwalifikowanie prawie wszystkich głosek starannie artykułowanych. Dotyczy to także tych głosek, których dziecko nie potrafi jeszcze wypowiedzieć.
Słuch fonemowy pozwala wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach - sylaby, w sylabach - głoski, uchwycić kolejność głosek w wyrazie, a także odróżnić poszczególne głoski (zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników.
Słuch fonetyczny jest to:
-zdolność odróżniania cech głosek, tj. spostrzegania różnic między głoskami należącymi do tej samej klasy, stanowiącymi ten sam fonem, np. odróżnianie r przedniojęzykowe i r języczkowe (uwularne);
-zdolność odróżniania zjawisk prozodycznych mowy (miejsca akcentu, intonacji zdaniowej, tempa mowy).
Fonem jest to zbiór głosek, których wzajemna wymienialność nie zmienia znaczenia wyrazu.
W analizie fonemowej głoskujemy podstawowy (prototypowy) wariant głoski.
W metodzie B. Rocławskiego nauka czytania i pisania wymaga spełnienia dwóch warunków:
Dobra, bierna znajomość całego alfabetu.
Umiejętność analizy i syntezy fonemowej wyrazów 4-sylabowych.
Etapy procesu nauki czytania i pisania:
1. Wprowadzamy głoski i litery wg porządku:
a) głoski trwałe:
-samogłoski, na końcu ę,ą
-spółgłoski spółotwarte
-spółgłoski szczelinowe
b) głoski nietrwałe:
-spółgłoski zwarto- szczelinowe
-spółgłoski zwarto- wybuchowe
2. Kolejność wprowadzania głoski i litery uwzględnia:
-wybrzmienie głoski
-omówienie cech dystynktywnych głoski i sposobu jej artykulacji
-zapisania litery
-omówienie cech dystynktywnych litery
-synchronizacja głoski i litery
-zapisanienie litery małej i wielkiej do zeszytu
- zapisanie wyrazu z tą literą
-przeczytanie lekcji z elementarza B. Rocławskiego "Świat głosek i liter"
Jako pierwszą wybrzmiewamy i piszemy samogłoskę o, porównując ją z innymi samogłoskami. Od początku wprowadzamy zabawę w mima, tj. bezgłośne wypowiadanie głosek przy właściwym układzie artykulatorów.
Do oznaczenia głosek języka polskiego B. Rocławski wprowadził litery podstawowe i niepodstawowe (ci, dzi, h, ni, ó, rz, si, zi). Występowanie liter niepodstawowych obok podstawowych jest przyczyną trudności ortograficznych. Trudność ortograficzna jest wtedy, gdy do zapisania jednej głoski używa się dwóch lub więcej liter.
Liter niepodstawowych jest więcej. Tym różnią się od wyżej wymienionych, że kształt mają taki sam , jak litery podstawowe, ale zawsze oznaczają inną głoskę. Litery niepodstawowe (czerwone) mówią,że są trudne ortograficznie. Reguły ortograficzne tworzymy na bazie ortofonicznej. Z dzieckiem szukamy pisowni na drodze dedukcji, np. wóz bo wozy. Proces ten trwa od połowy 1-szej do trzeciej klasy. Litery niepodstawowe wprowadzamy dopiero po związaniu liter podstawowych z odpowiednimi fonemami. Dzieci powinny same zauważyć zmianę w sposobie zapisywania wyrazów, odkryć przyczynę oznaczania niektórych liter kolorem czerwonym.
Czytanie wyrazów techniką "ślizgania się" polega na wydłużeniu artykulacji samogłosek (oprócz nosowych ą, ę) oraz spółgłosek trwałych. Pozwala to dziecku przejść w czytaniu płynnie od sylaby do sylaby. Ślizganie się
z wydłużeniem głoski daje dziecku czas na rozpoznanie następnych liter, zapobiega też dodawaniu do spółgłosek samogłoski y.
Jeżeli dziecko szybko rozpoznaje litery, to powinno czytać ślizgając się z litery na literę w tempie normalnego wymawiania wyrazów. Na przyspieszenie ślizgania się duży wpływ ma umiejętność rozpoznawania często występujących sylab.
Podstawą poprawnego pisania jest poprawne wymawianie wyrazów i poprawne dzielenie ich na głoski (analiza).
Naukę pisania rozpoczynamy od kreślenia liter po śladzie, które wiąże się z:
- wielokrotnym powtórzeniem ćwiczenia;
- obecnością strzałek wewnątrz litery prowadzących rękę dziecka;
- łączeniem liter w sylabach.
Łączenie liter wymaga wprowadzenie pętelek. Pismo B. Rocławskiego zakłada bowiem pętelki (węzełki) umożliwiające płynne przejście od litery do litery. Nawiązuje tym do alfabetu czeskiego i tradycji kaligrafii polskiej. Używanie pętelek umożliwia płynne pisanie, a tym samym szybkie tempo pisma.
W klasie drugiej wprowadzamy zeszyt ze zwężoną liniaturą, w którym odległość między linijkami wynosi 3 mm. Zeszyt ten wymusza na uczniu pismo kaligraficzne, węzełkowe i płynne łączenie liter.
Uczeń powinien od początku czytać to co napisał, tj. kształcić w sobie nawyk czytania własnego pisma.
Zadania dla nauczyciela:
1. Dokładnie rozpoznać w czasie pierwszych miesięcy pobytu dziecka w przedszkolu:
-stan sprawności komunikowania się (szczególnie stan percepcji i realizacji jednostek językowych),
-stan percepcji wzrokowej,
-stan wierności i zakresu pamiętania jednostek językowych odbieranych słuchem
i wzrokiem,
-stan syntezy i analizy słuchowej i wzrokowej,
-stan sprawności manualnej,
-stan rozwoju społeczno-emocjonalnego,
-stan rozbudzenia poznawczego,
-stan zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego.
Dziecko z poważniejszymi w tym zakresie zaburzeniami należy objąć szczególną opieką specjalistyczną (przede wszystkim logopedyczną).
2. Doskonalić w każdej dogodnej sytuacji sprawność komunikowania się, zwracając szczególną uwagę na postać ortofoniczną używanych przez dziecko wyrazów. Wprowadzić plansze ortofoniczne przedstawiające wymowę samogłosek oraz spółgłosek syczących i szumiących.
3. Ćwiczyć sprawność analizatora słuchowego w zakresie syntezy i analizy sylabowej, zaczynając od wyrazów 2- i 3-sylabowych. Ćwiczyć syntezę morfemową, logotomową i logotomowo- fonemową. Wykorzystać do ćwiczeń rozsypanki obrazkowe sylabowe i logotomowo-fonemowe.
4. Wprowadzić do zabaw konstrukcyjnych klocki LOGO (każde dziecko powinno posiadać własny komplet).
5. Rozwijać pamięć fonetyczną i wzrokową, posługując się elementarnymi jednostkami językowymi (sylabami, samogłoskami ustnymi, spółgłoskami: m, f, s, z, sz, ż, ch i literami o prostej budowie graficznej).
6. Ćwiczyć umiejętność porównywania i identyfikowania liter.
7. Uczyć właściwego posługiwania się przyborami do pisania i rysowania.
8. Nauczyć dzieci wskazywania lewej i prawej strony swego ciała oraz pokazywania lewej i prawej ręki (punkt odniesienia-serce).
Zadania dla nauczyciela:
1. W pierwszych miesiącach pobytu dziecka w przedszkolu wykonać wszystkie zadania podane w programie dla dzieci 3-letnich. Ustalić poziom przygotowania dziecka do nauki czytania i pisania oraz poziom czytania
i pisania.
2. Ćwiczyć umiejętność poprawnego powtarzania po śladach pojedynczych głosek (zabawa w "Echo") oraz wydłużania głosek trwałych w wyrazach
2- i 3-fonemowych (zabawa w "Nawoływanie").
3. Ćwiczyć syntezę i analizę sylabową wyrazów 4- i 5-sylabowych. Doskonalic syntezę logotomowo-fonemową i wprowadzić syntezę fonemowo-logotomową. Ćwiczyć syntezę i analizę sylabową z utrudnieniami.
4. Uczyć wskazywania od strony lewej do prawej sylab w rozsypankach obrazkowych sylabowych. (Poznawanie linearnej budowy wyrazów).
5. Doskonalić pamięć fonetyczną i wzrokową.
6. Ćwiczyć "odczytywanie" z ust głosek i prostych wyrazów podawanych bez udziału głosu. (Obraz układu artykulatorów jako znak wizualny głoski).
7. Ćwiczyć umiejętność porównywania, rozpoznawania i identyfikowania pojedynczych liter oraz sylab zbudowanych z dwóch liter.
8. Doskonalić umiejętność posługiwania się przyborami do pisania i rysowania. Uczyć kreślenia po śladach prostych liter, dbając od początku o właściwy kierunek kreślenia. Zapoznać dzieci z właściwym sposobem pisania wyrazów mama i tata.
Zadania dla nauczyciela:
1. W pierwszych miesiącach pobytu dziecka w przedszkolu wykonać wszystkie zadania podane w programie dla dzieci 3- i 4-letnich. Ustalić poziom przygotowania dziecka do nauki czytania i pisania oraz poziom czytania i pisania.
2. Doskonalić pamięć fonetyczną i wzrokową.
3. Doskonalić umiejętność wydłużania głosek w sylabach i wyrazach.
4. Doskonalić syntezę logotomowo-fonemową i fonemowo-logotomową. Wprowadzić syntezę fonemową.
5. Nauczyć analizy fonemowej sylab o budowie CV (spółgłoska + samogłoska) i wyrazów o prostej budowie fonemowej. Wykorzystać rozsypanki obrazkowe fonemowe i klocki LOGO.
6. Doskonalić odczytywanie głosek, sylab i wyrazów z ust bez udziału głosu.
7. Uświadomić związek między literami a fonemami (litera jako znak graficzny fonemu).
8. Uświadomić istnienie 4 wariantów litery (wariant drukowany i pisany, wielki i mały) na oznaczanie tego samego fonemu.
9. Ćwiczyć umiejętność porównywania, rozpoznawania i identyfikowania liter
i grup literowych o podobnych kształtach.
10. Uświadomić potrzebę ustalenia punktu odniesienia w wypadku kontaktu
z literami p, b, d, u , n, M, W do właściwego wiązania tych liter z ich fonemami ("nazywania" liter).
11. Ćwiczyć pisanie liter po śladach z zachowaniem właściwej drogi kreślenia. Wykorzystać pomoc pt. Kierunek kreślenia i sposób łączenia liter.
12. Otoczyć szczególną opieką dzieci mające trudności z syntezą i analizą fonemową wyrazów.
Zadania dla nauczyciela:
1. Zrealizować w ciągu I półrocza, jeśli dzieci nie były objęte dotychczasową opieką przedszkolną lub w pierwszych miesiącach jeśli dzieci były objęte opieką przedszkolną, wszystkie zadania programowe stawiane przed nauczycielem pracującym z dziećmi
3-, 4- i 5-letnimi. Ustalić poziom przygotowania dziecka do nauki czytania i pisania oraz poziom czytania i pisania.
2. Doskonalić technikę syntezy i analizy fonemowej wyrazów. Wprowadzić do syntezy
i analizy utrudnienia. Zwrócić uwagę na wyrazy o skomplikowanej budowie fonemowej. Posługiwać się zapisem ortograficznym wyrazu jako modelem jego struktury fonemowej.
3. Ćwiczyć syntezę i analizę fonemową wyrazów zawierających litery niepodstawowe.
4. Ćwiczyć umiejętność szybkiego rozpoznawania pojedynczych liter i sylab.
5. Uczyć syntezy fonemowej na bieżąco tj. dołączania nowo posłyszanego fonemu
i tworzenia logotomu.
6. Doskonalić technikę kreślenia liter po śladach.
7. Sprawdzić odpowiednimi testami stan gotowości dziecka do nauki czytania i pisania.
Zadania z zakresu nauki czytania i pisania
1. Ćwiczyć czytanie wyrazów techniką „ślizgania się” z litery na literę. Zabronić literowania (głoskowania).
2. Nauczyć poprawnego pisania i łączenia wszystkich 44 liter małych i wielkich, grupując litery według podobieństwa w kierunkach kreślenia. Wykorzystywać „Zeszyt do początkowej nauki pisania” i podręcznik „Świat głosek i liter”.
3. Wdrażać do globalnego czytania wyrazów o dużej frekwencji w tekstach.
4. Dążyć do skracania do niezbędnego minimum czasu wymawiania głosek w czytaniu techniką „ślizgania się” z litery na literę.
5. Uczyć cichego czytania.
6. Wdrażać do płynnego pisania sylab i wyrazów w liniaturze. Zwracać uwagę na umieszczanie znaku diaktrycznego w momencie pisania danej litery lub po napisaniu litery sąsiedniej, jeśli to jest wygodniejsze.
7. Zachęcać do czytania książek i czasopism dziecięcych.
8. Kształcić wrażliwość i świadomość ortograficzną. Zachęcać do posługiwania się podstawowymi zasadami ortograficznymi zawartymi w podręczniku „Świat głosek i liter”. Zapoznać z niezbędną do wprowadzenia zasad ortograficznych klasyfikacją fonemów.
1. Wydłużenie czasu przygotowania do czytania i pisania (od 3 lat).
2. Dbanie o osiągnięcie przez dziecko najwyższej sprawności analizatora słuchowego
i wzrokowego.
3. Efektywne rozwijanie koordynacji wzrokowo - ruchowej.
4. Rozwijanie orientacji przestrzennej jako ważnego elementu w nauce czytania i pisania.
5. Przygotowanie do czytania i pisania rozpoczyna się od syntezy, a później analizy:
Synteza:
- sylabowa do - mek, po-mi-do-rek
-sylabowa z utrudnieniami do º mek, po º mi º do º rek
- morfemowa dom - ek, pom - id - or - ek
- logotomowa dom - ek, pomidor - ek
- logotomowo - fonemowa dome - k, pomidore - k
- fonemowo- logotomowa d - omek p - omidorek
- fonemowa d - o - m - e - k p-o-m-i-d-o-r-e-k
- fonemowa z utrudnieniami d º o º m º e º k º p º m º i º d º o º r º e º k
6. Doskonalenie pamięci fonetycznej i wzrokowej.
7. Ćwiczenie odczytywania z ust głosek i prostych wyrazów.
8. Wydłużanie głosek „trwałych” w wyrazach jako pomoc w nauce czytania.
9. Wdrażanie do czytania metodą „ślizgania się” z litery na literę.
10. Wprowadzenie liter podstawowych i niepodstawowych.
11. Wprowadzenie pisma węzełkowego.
12. Wyróżnienie lewej strony w zeszycie przez umieszczenie serduszka.
13. Czytanie własnego pisma w całym procesie nauki czytania.
14. Kształtowanie wrażliwości i świadomości ortograficznej.
PODZIAŁ GŁOSEK WG B. ROCŁAWSKIEGO
Głoski trwałe (wymawiane długo) - A, E, F, CH, I, M, N, O, R, S, SZ, Ś, U, W, Y, Z, Ż, Ź.
Głoski nietrwałe (wymawiane krótko) - Ą, B, C, Ć, CZ, D, DZ, DŻ, DŹ, Ę, G, J, K, L, Ł, Ń, P, T.