Przestępczość nieletnich.
Zjawisku przestępczości nieletnich poświęconych jest wiele prac z zakresu kryminologii i prawa. Wynika to z coraz większej jego powszechności i wysokiego zagrożenia, jakie ze sobą niesie. Młodzież, a często nawet dzieci nie tylko uczestniczą w popełnianiu przestępstw, ale są też prowodyrami takich czynów. Na przełomie ostatnich 15 lat ilość wszystkich czynów karalnych dokonanych przez osoby nieletnie kształtowała się na poziomie od 60 tys. W roku 1990 do ponad 71 tys. w roku ubiegłym , przy czym w niektórych latach liczba ta sięgała nawet 75-80 tys. W strukturze przestępczości nieletnich dominują przestępstwa o charakterze kryminalnym , w tym : kradzieże z włamaniem, kradzieże rozbójnicze, rozboje i wymuszenia oraz kradzieże cudzego mienia. Nieletni dopuszczają się również cięższych przestępstw, są m. in. Sprawcami pobić, gwałtów, a nawet zabójstw.
Dane statystyczne Komendy Głównej Policji wskazują, że najliczniejszą grupę wśród nieletnich przestępców stanowią uczniowie gimnazjów i szkół zawodowych między 13 a 16 rokiem życia. W ogromnej większości są to chłopcy, choć od kilku lat wzrasta liczba przestępstw, również tych najcięższych , dokonywanych przez dziewczęta.
W celu lepszego zrozumienia istoty problemu konieczne jest przedstawienie i wyjaśnienie używanych w projekcie terminów. Pojęcie nieletniego jest podstawowym pojęciem dla całej Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, stanowiącej podstawowy akt prawny dotyczący sytuacji osoby nieletniej. Ustawa definiuje nieletniego jako osobę, która nie ukończyła 18 roku życia., jeśli postępowanie dotyczy zapobiegania i zwalczania demoralizacji, oraz jako osobę, która dopuściła się czynu karalnego po ukończeniu 13 roku życia , a przed ukończeniem 17 roku życia.
Mówiąc o przestępstwie mamy na myśli czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia (np. przez Kodeks Karny, Ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii itp.). Przestępstwem jest zatem bezprawny , karalny i zawiniony czy człowieka. Pojęcie przestępstwa dotyczy zjawisk pojedynczych, jednostkowych, termin „przestępczość” odnosi się natomiast do zjawisk , procesów występujących masowo. Istotą przestępczości jest pewna regularność i dająca się przewidzieć częstotliwość popełniania czynów zabronionych. Uogólniając, przestępczość to zbiór czynów zabronionych przez ustawę pod groźbą kary, które to czyny popełnione zostały na obszarze danej jednostki terytorialnej w danym czasie.
Problematyka przestępczości nieletnich jest zagadnieniem istotnym i wymagającym inicjowania coraz to nowych przedsięwzięć profilaktycznych. Istotą działań profilaktycznych jest przeciwdziałanie zagrożeniom, których wystąpienie lub spotęgowanie w przyszłości wydaje się wysoce prawdopodobne. Powszechnie uważa się, że skuteczna profilaktyka jest optymalnym sposobem hamowania rozwoju lub ograniczania skali zjawisk uznawanych za niekorzystne i dolegliwe społecznie, m. in. przestępczości nieletnich . Profilaktyka polega na przedsięwzięciu środków ostrożności w obliczu przewidywanych zagrożeń.
Przestępczości nieletnich nie da się wyeliminować całkowicie, ale można i trzeba ją ograniczać. Działania w tym zakresie powinny dotyczyć także dzieci, które nie ukończyły 13 lat. Z powyższych danych wynika, że nieletni w tej kategorii wiekowej dokonują takich samych czynów karalnych, jak starsi koledzy.
Przyczyny zachowań przestępczych dzieci i młodzieży.
Dysfunkcjonalność rodziny.
Rodzina uznawana jest za podstawową komórkę społeczną. Ze względu na cechy, funkcje i układ stosunków w niej panujących rodzinę traktować też można jako instytucję społeczną.
Najczęściej przyjmujemy, że rodzina to grupa składająca się z kilku osób, do której należą przede wszystkim małżeństwa i ich dzieci, ale mogą to być również dziadkowie i dalsi krewni. B. Hołyst podaje jednak kilka cech, które pozwalają odróżnić rodzinę od małej grupy:
„sposób wchodzenia do niej nowych członków,
brak typowego dla małych grup przywództwa,
wyraźny podział pokoleniowy,
intymność stosunków”.
Rodzina jest środowiskiem najbliższym dziecku, dlatego odgrywa ona szczególne znaczenie w procesie jego socjalizacji. Kształtuje osobowość dziecka, jego światopogląd i postawę życiową.
Termin „dysfunkcjonalność rodziny” określa różnorodne zaburzenia dotyczące jej funkcjonowania. Zaburzenia te odnoszą się głównie do nieprawidłowych relacji zachodzących pomiędzy członkami rodziny. Źródeł takich relacji upatruje się w postępowaniu rodziców, związanym m.in. z: uzależnieniem od alkoholu lub narkotyków, popełnianiem przestępstw, agresją czy prostytucją.
Badania nad przyczynami przestępczości wśród nieletnich wykazały, że alkoholizm lub narkomania rodziców wpływają negatywnie na atmosferę rodzinną, są przyczyną nieporozumień, kłótni i bójek. Występujące między rodzicami konflikty, których świadkiem jest dziecko mogą prowadzić do zmian w jego psychice, a w konsekwencji - powodować zaburzenia w zachowaniu. Uzależnienia wiążą się też ze spadkiem wysokości środków finansowych rodziny a co za tym idzie - z pogorszeniem jej warunków materialnych i bytowych.
Wpływ na przestępczość nieletnich ma również występująca w rodzinie przemoc. Problemy na tle emocjonalnym powstają zarówno u dzieci, nad którymi znęcano się fizycznie lub psychicznie, jak i u tych, które były świadkami przemocy. Fizyczne bądź emocjonalne znęcanie się nad dzieckiem a także molestowanie seksualne skutkuje powstaniem lub nasileniem się u niego zachowań aspołecznych, destrukcyjnych czy agresywnych. Drugorzędnymi skutkami są: niska samoocena, słabe umiejętności współżycia społecznego, trudności w nawiązywaniu więzi z innymi ludźmi. Dla takiego dziecka problem stanowią wszelkie sytuacje społeczne, na które reagować może zachowaniami aspołecznymi.
Dzieci i młodzież często przejmują od rodziców negatywne wzorce zachowań. Szczególnie widoczne jest to wówczas, gdy rodzice nieletnich przestępców sami są sprawcami przestępstw. W latach 80-tych przeprowadzono w Danii badania mające ustalić wpływ czynników genetycznych na ukształtowanie się osobowości przestępczej. Próbowano określić zależność między przestępczością dzieci a przestępczością ich biologicznych a także przybranych rodziców. Badania te wykazały, że:
Gdy zarówno rodzice biologiczni, jak i przybrani nie byli skazani na mocy wyroków sądowych, to w konflikt z prawem weszło 13,5% ich dzieci.
Gdy żadne z rodziców przybranych nie było karane sądownie, a jedno lub oboje z biologicznych miało wyrok, to na drogę przestępczą weszło 20% ich dzieci.
Gdy zarówno rodzice biologiczni, jak i przybrani byli skazani przez sąd, to aż w 24,5% przypadków ich dzieci również dokonały przestępstwa.
Najczęściej karalność występuje u ojców lub rodzeństwa. Uważa się, że około 40% karanych nieletnich wychowywało się w rodzinach, w których stwierdzono przestępczość przynajmniej jednego z rodziców. Wynika to z faktu, że rodzice, którzy sami utrzymują się z popełniania przestępstw nie wychowują dzieci w duchu poszanowania prawa i norm współżycia społecznego.
W przebiegu procesu socjalizacji dziecka dużą rolę odgrywa też struktura rodziny. Zaburzenia w jej zakresie dotyczyć mogą separacji rodziców, ich rozwodu, samotnego wychowywania dziecka przez jedno z rodziców i ograniczenie kontaktu z drugim. Większość konfliktów i zachowań buntowniczych pojawia się często, gdy jedno z rodziców zakłada nową rodzinę lub pozostaje w konkubinacie z innym partnerem. Jak pisze L. Mościcka „dla kształtowania się losów nieletniego, w sensie zrywania z normami prawnymi i obyczajowy- mi, nie ma zwykle znaczenia sam fakt rozbicia rodziny, (…) lecz fakt, w ja- kich okolicznościach ten stan rzeczy wystąpił (…)”.
W przypadku chłopców czynnikiem szczególnie zaburzającym proces wychowania jest fizyczny, bądź też psychiczny brak ojca w rodzinie. Chłopcy wychowywani jedynie przez matkę nie mają możliwości identyfikowania się z ojcem, identyfikują się zatem ze starszymi kolegami wśród nich szukają autorytetów, czego skutkiem jest często wspólne dokonywanie czynów karalnych. Oprócz straty emocjonalnej ( np. w wyniku śmierci) nieobecność ojca uniemożliwia nieletniemu kształtowanie własnego wzoru osobowościowego na podstawie pozytywnego lub też negatywnego wzoru, jaki on prezentował. Bazując na postawie ojca chłopcy, szczególnie w okresie adolescencji, wiedzą, jacy chcieliby być w przyszłości, lub też jakich zachowań sami chcieliby uniknąć.
Omówione powyżej metody wychowawcze wiążą się z poziomem opieki i kontroli, jaką rodzice sprawują nad dzieckiem. Z literatury przedmiotu wynika, że dzieci przestępców:
nie potrafią pilnować swoich dzieci,
nie nagradzają zachowań pozytywnych i nie zachęcają do nich,
nie reagują pozytywnie na potrzeby dzieci,
reagują w sposób niejasny i niekonsekwentny,
nie radzą sobie skutecznie z sytuacjami kryzysowymi i rozwiązywaniem problemów,
nie potrafią ustanawiać jasnych zasad postępowania
Nieletni przestępcy najczęściej pochodzą z rodzin, w których stwierdza się drastyczny brak opieki szczególnie w zakresie zaniedbania domu, niedożywienia dziecka, brakach w jego ubraniu, zupełnym braku kontroli nad dzieckiem w ciągu dnia. Przyczyną takich zaniedbań najczęściej, choć nie zawsze, jest alkoholizm rodziców. Niewystarczająca opieka może być też skutkiem zbyt ciężkiej i absorbującej większość czasu pracy lub niewydolnością wychowawczą rodziców. Jak pisze B. Hołyst „brak zainteresowania sprawami dziecka zawsze prowadzi do rozluźnienia więzi emocjonalnych i kontaktów z rodzicami, sprzyja nawiązywaniu niekontrolowanych kontaktów poza domem i przejmowaniu wzorów niepożądanych wychowawczo”. Brak więzi z rodzicami a także brak pozytywnych wzorców w rodzinie powoduje oderwanie się nieletniego od rodziny i prowadzi do zawierania przypadkowych znajomości a w ich obrębie - do łamania norm moralnych i społecznych.
Środowisko szkolne i grupy rówieśnicze.
Szkoła jest drugim po rodzinie środowiskiem wychowawczym dziecka. W szkole spędza ono większość dnia, w związku z czym rola tej instytucji dla kształtowania osobowości dziecka jest znacząca. Z reguły to w szkole po raz pierwszy styka się ono z pracą, uczy się odpowiedzialności i relacji interpersonalnych. W wyniku oddziaływań nauczycieli, pedagogów oraz poprzez uczestnictwo w życiu szkoły, działanie w kołach zainteresowań itp. uczeń sta- je się aktywnym członkiem całego społeczeństwa. W związku z tym „sytuacja dziecka na terenie szkoły, jego powodzenia i niepowodzenia, jakie napotyka w realizacji podejmowanych zadań i obowiązków szkolnych, kontakty rówieśnicze i pozycja w zespole uczniowskim wywierają zasadniczy wpływ na pro- ces jego uspołeczniania i w dużym stopniu warunkują późniejszy, pomyślny start w świecie dorosłych”.
Zadaniem szkoły jest nie tylko nauczanie ale też wychowanie, kształtowanie w uczniach postaw moralnych i społecznych. Istotny jest więc związek pomiędzy oddziaływaniami szkoły a zachowaniami uczniów, również tymi o charakterze przestępczym.
Zależność tą H. Kołakowska - Przełomiec przedstawia w następujący sposób: ”…nie osiąganie dobrych rezultatów nauce, wywołuje niezadowolenie nauczycieli i rodziców. Na tym tle może powstać dla dziecka trudna sytuacja konfliktowa zarówno w szkole, jak i w domu, prowadząca niejednokrotnie do dalszych niewłaściwych zachowań nieletniego. Nieletni może sprawiać wówczas szereg trudności wychowawczych szkole, a chcąc uniknąć nieprzyjemnych dla niego sytuacji, zaczyna wagarować. Pogłębia to jeszcze istniejące niepowodzenia w nauce i w konsekwencji prowadzi do powtarzania klas przez nieletniego i ogólnego jego opóźnienia szkolnego. Z kolei opóźnienie szkolne nieletniego, a więc brak osiągnięć, może wywołać u niego potrzebę szukania innych sukcesów poza szkołą. Może to prowadzić do nawiązywania różnych kontaktów koleżeńskich, wiązania się z grupami młodzieży wykolejającej się społecznie”.
Schemat wykolejenia przestępczego oparty na niepowodzeniach szkol-nych składać się więc może z następujących sytuacji:
wystąpienie trudności szkolnych,
wagarowanie,
konflikty z rodzicami,
kontakty z młodzieżą zdemoralizowaną,
popełnianie przestępstw.
Niepowodzenia szkolne powstają przede wszystkim w wyniku niedostosowania programów nauczania i związanych z nimi wymagań szkolnych do możliwości uczniów. System szkolny nie uwzględnia różnic w ich poziomie edukacyjnym i intelektualnym, dostosowany jest raczej do uczniów przeciętnych.
Ze względu na napięty program nauczania i brak możliwości indywidualnego podejścia do uczniów trudności uczniów słabszych jeszcze bardziej się pogłębiają. H. Spionek zauważyła, że przyczyną wagarów i nasilających się niepowodzeń szkolnych często jest lęk przed karą. Dziecko, które otrzymało złą ocenę obawia się reakcji rodziców i próbuje ukryć ten fakt poprzez kłamstwa. Lęk u uczniów wywołać może też sam obowiązek chodzenia do szkoły. Nowe środowisko, nowi koledzy i przyjęcie nieznanej dotąd roli ucznia może spowodować poczucie niepewności, co w konsekwencji prowadzi do lęku przed szkołą.
Niechęć do szkoły mogą też wywołać w uczniu postawy nauczycieli. Dzieci są bardzo wrażliwe na punkcie oceny własnych osiągnięć, dlatego nauczyciele powinni być ostrożni w stosowaniu zarówno kar, jak i nagród, wy- dawaniu sądów i ocen. W uczniu, który został niesprawiedliwie (w jego mniemaniu) osądzony, szczególnie, gdy świadkami krytyki byli inni uczniowie, narasta niechęć do nauczyciela i do szkoły. Przejawiać się ona może w wagarach ale też w zachowaniach agresywnych.
Wagary są najczęściej próbą ucieczki od trudności, z którymi uczeń, z różnych przyczyn, nie może sobie poradzić. Dzieci wagarują z kilku powodów. Jednym z nich jest świadomość słabego przygotowania do lekcji i lęk przed klasówką, czy sprawdzianem. Uczeń przewiduje, że otrzyma złą ocenę i woli tego uniknąć.
L. Mościcka wyróżnia następujące typy wagarów ze względu na ich podłoże:
wagary konfliktowe - wynikają z wadliwego układu stosunków między uczniem a szkołą; motywami ucieczek konfliktowych są m.in.: lęk ucznia, jego poczucie bezradności, brak zainteresowań, lenistwo, negatywny stosunek do nauczyciela;
wagary doraźno - okazyjne - mają charakter spontaniczny, nieplanowany; podejmowane są w wyniku pojawienia się bodźca zewnętrznego w postaci nowej sytuacji lub okazji (np. film w telewizji); doraźno - okazyjne są przede wszystkim pierwsze wagary;
wagary kompensacyjne - ich źródło tkwi w chęci ominięcia lub osłabienia przykrych sytuacji szkolnych poprzez szukanie przyjemności poza szkołą;
wagary przestępcze - mają charakter planowany i systematyczny; uzależnione są z reguły od czynników pozaszkolnych tkwiących np. w środowisku rodzinnym; w przypadku wagarów przestępczych nieletni szukają odpowiednich warunków do wykorzystania swoich „przestępczych skłonności”;
wagary koleżeńskie - są one wyrazem lub skutkiem stosunków kole-żeńskich panujących w grupie lub klasie szkolnej; uczeń ucieka z zajęć lekcyjnych, ponieważ nie chce przeciwstawiać się kolegom i obawia się wykluczenia z grupy;
wagary na tle charakterologicznym - ich przyczyną są zaburzenia w sferze osobowości i rozwoju moralnym ucznia; młodzież taka próbuje manifestować swoją niezależność, swobodę, poczucie dorosłości.
Badania wskazują, że istnieje ścisły związek między wagarami a inny- mi czynnikami wpływającymi na demoralizację i przestępczość młodzieży. Wagary i wzrost opóźnień w nauce prowadzić mogą do pozostania na drugi rok w tej samej klasie. Wbrew założeniom, drugoroczność nie wpływa na poprawę wyników, wręcz przeciwnie - zniechęca uczniów do dalszej nauki i może powodować poważne zaburzenia. Uczniowie drugoroczni zachowują się i uczą gorzej niż wcześniej, prezentują lekceważący stosunek do nauki i nauczycieli, mogą też mieć negatywny wpływ na rówieśników.
Na proces socjalizacji dziecka, oprócz środowiska rodzinnego i szkolnego, istotny wpływ mają również grupy rówieśnicze, do jakich ono przynależy. Chęć przebywania z rówieśnikami jest naturalną potrzebą dziecka, która przejawia się już w wieku przedszkolnym. Psychologowie podkreślają, że dzieci, które uczęszczały do przedszkola w późniejszym życiu wykazują się lepszą umiejętnością współpracy w zespole, są bardziej otwarte i komunikatywne niż ich rówieśnicy, którzy do przedszkola nie chodzili.
Zjawisko tworzenia się grup jest szczególnie widoczne w szkołach i klasach szkolnych. Początkowo grupy te są jednolite pod względem płci, zwrot następuje z reguły w okresie adolescencji. Jak piszą A. Kossowska i A. Mościkier „W okresie dojrzewania zmniejsza się zależność emocjonalna od rodziców, rośnie natomiast autorytet rówieśników, opinia środowiska koleżeńskiego ma coraz większe znaczenie”. Grupa najlepiej zaspokaja potrzebę przynależności i akceptacji. Uczestnictwo w grupie rówieśniczej wpływa na zachowanie jednostki. Badania wykazały, że „wpływ na jednostkę jest tym silniejszy, im jest ona słabsza psychicznie i im bardziej jest odrzucana w środowisku rodzinnym czy szkolnym”.
Młodzież najwięcej wolnego czasu spędza w gronie znajomych. W ich towarzystwie przeżywa pierwsze sukcesy i porażki ale też zaczyna sięgać po używki.
Zdarza się również, że członkowie grup koleżeńskich dokonują wspólnie pierwszych, z reguły drobnych, przestępstw, takich jak kradzieże lub czyny o charakterze chuligańskim. Powtarzanie się takich zachowań lub ustanowienie ich za jeden z celów działalności grupy świadczy o przekształcaniu grupy rówieśniczej w grupę przestępczą (zjawisko działania nieletnich w grupach przestępczych zostało szerzej omówione w rozdziale trzecim).
Jednym z czynników mających wpływ na proces przekształcenia grupy koleżeńskiej w przestępczą jest brak kontroli rodziców i instytucji wychowawczych nad tymi grupami. Duże znaczenie mają też osoby znaczące. Z reguły są to członkowie grupy, którzy swoim postępowaniem, osobowością i postawą imponują pozostałym. Młodsi, czy mniej zdemoralizowani członkowie grupy czerpią z nich negatywne wzorce zachowań i często nieświadomie stają się uczestnikami grupy przestępczej.
Mimo, iż przynależność do grup rówieśniczych jest bardzo ważna w procesie wychowania, głównie ze względu na zaspokajanie psychicznych i społecznych potrzeb dziecka, to należy wziąć też pod uwagę ich negatywne oddziaływania. Jak piszą A. Kossowska i A. Mościkier wzrost znaczenia grupy koleżeńskiej przy jednoczesnym osłabieniu więzi rodzinnej „stwarza większe prawdopodobieństwo wystąpienia u nieletnich zachowań dewiacyjnych” Rodzaje przestępstw najczęściej popełnianych przez nieletnich i ich rozmiary. Ze względu na istnienie tzw. „ciemnej liczby” (zjawisko to omówione zostało w rozdziale 1), określenie dokładnych rozmiarów przestępczości nie-letnich jest niemożliwe. W związku z tym, mówiąc o liczbie przestępstw popełnianych przez osoby nieletnie, należy pamiętać, że wszelkie dane i statysty- ki policyjne czy sądowe ukazują jedynie liczbę przestępstw ujawnionych, natomiast ogólne rozmiary przestępczości są w rzeczywistości większe. Na przełomie ostatnich 15 lat ilość wszystkich czynów karalnych dokonanych przez osoby nieletnie kształtowała się na poziomie od 60 tys. w roku 1990 do ponad 71 tys. roku ubiegłym, chociaż w niektórych latach liczba ta sięgała nawet 75 - 80 tys Wielkości te dotyczą wszystkich zarejestrowanych przez Policję czy- nów zabronionych. Większość z nich, mimo, że kwalifikowane są jako przestępstwa, są uznawane za mało szkodliwe społecznie i nie klasyfikuje się ich w odrębnych kategoriach. Wyodrębnia się siedem głównych kategorii czynów przestępczych o największym ładunku szkodliwości społecznej: cztery przeciwko życiu i zdrowiu oraz trzy przeciwko mieniu. W strukturze przestępczości nieletnich dominują przestępstwa o charakterze kryminalnym, w tym: kradzieże z włamaniem, kradzieże rozbójnicze, rozboje i wymuszenia oraz kradzieże cudzego mienia. W roku ubiegłym nie-letni dokonali około 28 tys. takich przestępstw, z których ponad 11 tys. stano- wiły te popełniane najczęściej, czyli kradzieże z włamaniem. Od roku 1998 utrzymuje się jednak wyraźna tendencja spadkowa w tej kategorii czynów. Na przełomie siedmiu lat liczba kradzieży z włamaniem spadła bowiem prawie trzykrotnie: z 30,2 tys. w 1998 r. na około 11 tys. w trzech ostatnich latach. W odmienny sposób przedstawiają się wartości dotyczące kradzieży rozbójniczych, rozbojów i wymuszeń. W latach 1990 - 2000 liczba tych czy- nów popełnianych przez nieletnich regularnie wzrastała: w roku 1990 zarejestrowano ich niespełna 1,5 tys. a 10 lat później - aż 12,9 tys. Przez kolejne cztery lata wielkości te utrzymywały się na jednakowym poziomie około 9,5 tys., w roku ubiegłym nastąpił jednak spadek do 8 tys. Liczba kradzieży mienia utrzymuje się w wysokości podobnej do liczby kradzieży z włamaniem. W latach 1990 - 1995 nastąpił jej wyraźny wzrost z 17,9 tys. do ponad 25 tys., po czym w roku 1996 wartość ta zmniejszyła się o 10 tys. Następne lata przynosiły kolejne spadki i w latach 1999 - 2005 licz- ba kradzieży mienia utrzymywała się w granicach 10 - 11 tys. Najczęściej przedmiotem kradzieży i wymuszeń są telefony komórkowe i kwoty pieniężne. Z przestępstw skierowanych przeciwko zdrowiu i życiu nieletni najczęściej dopuszczają się czynów określanych jako spowodowanie uszczerbku na zdrowiu. Analizując liczbę tych przestępstw na przestrzeni ostatnich 15 lat stwierdzić można tendencję rosnącą. W roku 1990 zarejestrowano niespełna 750 takich przypadków, natomiast w roku ubiegłym - ponad 3000, co daje wzrost o 400%. Niepokojący jest też fakt, że nieletni coraz częściej powodują uszkodzenie ciała działając ze szczególnym okrucieństwem Tendencja rosnąca zauważalna jest również w statystykach, które przedstawiają liczbę czynów polegających na udziale w bójce lub pobiciu. W roku 2005 zanotowano 2147 takich przestępstw dokonanych przez osoby nieletnie. Przy 198 czynach tego typu stwierdzonych w roku 1990, liczby z lat ostatnich wydają się szczególnie wysokie. Liczba bójek i pobić, w których udział brali nieletni, do 1998 r. systematycznie wzrastała. W następnych latach występowały niewielkie różnice tej wielkości, jednak udział procentowy nieletnich w ogólnej liczbie przestępstw tej kategorii jest stosunkowo stały i utrzymuje się na poziomie 12 - 14%. Nieletni dopuszczają się również cięższych przestępstw, są m.in. sprawcami gwałtów. Liczba zgwałceń dokonanych przez osoby nieletnie jest bardzo zmienna. W latach 1990 - 2005 mieściła się ona w granicach od 100 do 200 tych czynów rocznie. Dwukrotnie - w roku 1997 i 2003 - liczba zgwałceń sięgała prawie 250. W roku ubiegłym nieletni popełnili 116 takich przestępstw. Niepokojącym zjawiskiem jest coraz młodszy wiek sprawców. W 1997 r. stwierdzono aż 11 gwałtów, których dokonali chłopcy poniżej 13 roku życia. Udziałem nieletnich stają się też często czyny najcięższe, czyli zabójstwa. Do roku 1999 liczba tych czynów sięgała nawet 36, jednak trzy ostatnie lata przyniosły znaczny jej spadek: w ubiegłym roku Policja zarejestrowała 11 zabójstw, których dopuścili się nieletni. Najbardziej szokujący jest fakt, że sprawcami tych przestępstw są też dzieci w wieku poniżej 13 lat - przykładowo w roku 1997 dokonały one czterech zabójstw. Reasumując, osoby nieletnie najczęściej dopuszczają się kradzieży z włamaniem i kradzieży mienia. Największą liczbę tych przestępstw notowano w latach 90-tych, od roku 2001 wartości te zmniejszają się. Tendencja spadkowa dotyczy też najcięższych czynów skierowanych przeciwko zdrowiu i życiu tzn. zgwałceń i zabójstw. Na stałym poziomie utrzymuje się natomiast liczba przestępstw polegających na udziale w bójce i pobiciu oraz powodujących uszczerbek na zdrowiu. Znaczny procent tych czynów, a także czynów przeciwko mieniu ma miejsce w szkołach, internatach i ośrodkach wychowawczych, przykładowo w roku 2003 doszło w nich do ponad 19 tys. zajść. Niewielki jest udział nieletnich w przestępstwach skarbowych, gospodarczych, drogowych czy oszustwach. Wynosi on około 1% Wśród nieletnich wzrasta liczba przestępstw narkotykowych. Najczęściej polegają one na posiadaniu, udzielaniu innym osobom bądź nakłanianiu ich do użycia środków odurzających lub substancji psychotropowych. Rzadziej natomiast przestępstwa te dotyczą handlu, produkcji czy przemytu.Analizując wszystkie statystyki odnoszące się do przestępczości nieletnich zauważyć można dwie główne tendencje: obniżanie się dolnej granicy wiekowej sprawców przestępstw oraz ich postępującą brutalizację. Eliminacja lub też chociaż złagodzenie tych zjawisk będzie możliwe tylko wówczas, gdy w akcję przeciwdziałania przestępczości nieletnich zaangażuje się całe społeczeństwo. Rząd i Policja realizują większość takich działań poprzez powoływanie na szczeblu województw i powiatów komórek ds. nieletnich i patologii czy też wprowadzanie do szkół programów zapobiegania niedostosowaniu i przestępczości. Kluczową rolę w przeciwdziałaniu, zarówno przestępczości, jak i nieprzystosowaniu odgrywa jednak rodzina. Wychowanie, stosowane przez rodziców środki, wpajane zasady i normy życia w społeczeństwie w głównej mierze decydują o dalszych czynach i postępowaniu dziecka (dane dotyczące profilaktyki i zapobiegania przestępczości nieletnich zostały szerzej omówione w rozdziale 5).
B. Hołyst, Kryminologia, s. 842.
L. Strumska - Cylwik, Rodzinne i pozarodzinne uwarunkowania występowania zachowań agresywnych i przemocy wśród dzieci i młodzieży, (w:) Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, pod red. H. Machela i K. Wszeborowskiego, Gdańsk 1999, s. 324.
M. J. Lubelski, Droga do przestępstwa, Warszawa 1985, s. 18.
E. Żabczyńska, Przestępczość dzieci, Warszawa 1983, s. 46.
C. R. Hollin, D. Browne, E. J. Palmer, Przestępczość wśród młodzieży. Rozpoznanie zjawiska, diagnozowanie i profilaktyka, Gdańsk 2004, s. 31.
B. Urban, Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży, Kraków 2000, s.110.
E. Żabczyńska, Przestępczość dzieci, s. 47.
L. Mościcka, Przestępczość nieletnich. Podłoże, geneza, motywy., Wrocław - Warszawa - Kraków 1970, s. 29.
B. Urban, Zaburzenia w zachowaniu…, s. 165.
L. Mościcka, Przestępczość nieletnich…, s. 31
C. R. Hollin, D. Browne, E. J. Palmer, Przestępczość wśród…, s. 20-21.
B. Hołyst, Kryminologia, s. 649
E. Żabczyńska, Przestępczość dzieci, s. 51
H. Kołakowska - Przełomiec, Przestępczość i nieprzystosowanie społeczne nieletnich w genezie przestępczości dorosłych, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1977, s. 58
H. Spionek, Trudności wychowawcze i przestępczość nieletnich, Wrocław - Warszawa - Kraków 1956, s. 97.
L. Mościcka, Przestępczość nieletnich…, s. 112 - 114
H. Spionek, Trudności wychowawcze…, s. 99, S. Batawia, Proces społecznego wykolejania się nieletnich przestępców, Warszawa 1957, s. 79
H. Malewska, V. Peyre, Przestępczość nieletnich. Uwarunkowania społeczno - ekonomiczne, Warszawa 1973, s. 100.
A. Kossowska, A. Mościkier, Grupy rówieśników a przestępczość młodzieży, (w:) Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, pod red. J. Jasińskiego, Wrocław 1978, s.368.
R. Pawłowska, Agresywne zachowanie się młodzieży a rodzina, szkoła i grupy rówieśnicze, (w:) Psychospołeczne uwarunkowania…, pod red. H. Machela i K. Wszeborowskiego, s. 171.
A. Kossowska, A. Mościkier, Grupy rówieśników… (w:) Zagadnienia nieprzystosowania…, pod red. J. Jasińskiego, s. 378.
www.kgp.gov.pl
B. Urban, Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży, Kraków 2000, s.197.
www.kgp.gov.pl
www.kgp.gov.pl