1. Granica konserwatywna -równoznaczna z uskokiem transformacyjnym

• płyty nie są tu ani uzupełniane, ani niszczone, lecz przesuwają się obok siebie

• kontrast wiekowy skorupy po obu stronach uskoku, który może wyrażać się kontrastem morfologicznym (największy na krańcach uskoku)

• kontrast tym większy im dłuższy uskok transformacyjny i im wolniejsza akrecja skorupy

• kontrast maleje ku środkowi uskoku, a w punkcie środkowym zanika, ponieważ skorupa po obu stronach jest

równowiekowa

• w morfologii dna uskoki odzwierciedlają się jako podłużne obniżenia, szersze od dolin ryftowych, o łagodniejszej rzeźbie, bez centrów wulkanicznych

• pośrodku - główna strefa przemieszczenia transformacyjnego w postaci wiązki uskoków przesuwczych

• na obrzeżeniu doliny - uskoki zrzutowe i zrzutowo-przesuwcze

• u zbiegu uskoku transformacyjnego z ryftem może wykształcić się głębsze obniżenie wypełnione osadami (basen węzłowy)

• w obrębie strefy transformacyjnej mogą występować grzbiety morfologiczne, a także struktury nieciągłe

• uważa się, że większość transform ma naturę transtensyjną

• uskoki są miejscem intensywnej deformacji i procesów związanych z przesuwaniem się obok siebie bloków litosfery -kataklaza, mylonityzacja, metamorfizm kontaktowy

• poddane są te strefy wzmożonej serpentynizacji ze względu na zwiększoną drożność spękanej litosfery i

łatwiejszy dostęp wody

• występują również brekcje zboczowe (pochodzące ze skarp)

• wszystkie te cechy zachowują się w trakcie dalszego transportu płyty ku obrzeżom oceanu i mogą być

utrwalone w sekwencjach ofiolitowych

• strefy uskoków transformacyjnych są to miejsca, w których akrecja młodej skorupy ulega całkowitemu osłabieniu (powstają kompleksy gabrowe)

2. Ryfty intrakratoniczne

• wyraz procesu ryftogenezy (może prowadzić do rozpadu skorupy kontynentalnej, do powstania skorupy

oceanicznej i rozrostu oceanów)

• ryfty intrakratoniczne to wielkie rowy ograniczone uskokami normalnymi, szerokość kilkadziesiąt km,

długość tys. km,

• są one często związane z kopułowatym wypiętrzeniem na powierzchni Ziemi,

• osady wypełniające ryfty - miąższość kilka km,

• skorupa ziemska i litosfera są pod ryftami ścienione, pod ryftami podniesiony jest zatem strop astenosfery,

tworząc tzw. poduszkę ryftową

• w strefach ryftów obserwuje się podwyższony strumień cieplny i wzmożoną aktywność sejsmiczna,

działalność magmowa może być obfita (lub nie występować) najpierw alkaliczna, potem wulkanizm bimodalny

• w przekrojach poprzecznych ryfty są często asymetryczne

• jedno ramię ryftu stanowi główny uskok ograniczający,

• druga rama -kilka mniejszych uskoków; uskoki te dochodzą do stropu plastycznej części asymptotycznie,

ujawniając charakter szuflowy

• sądzi się, że większość ryftów jest podesłana jedną, niemal poziomą powierzchnią odkucia, do której zbiegają

się uskoki szuflowe, ta powierzchnia przecina się z powierzchnia Ziemi jako główny uskok ograniczający

• niektóre ryfty mają wyraźnie podniesione skrzydła wiszące skrajnych uskoków, albo w formie półzrębów, albo

nawet zrębów - ramiona ryftów

• ryfty mogą być wzdłuż rozciągłości podzielone na segmenty, albo odseparowane od siebie uskokami

poprzecznymi, albo o układzie kulistym

• ryfty nie powstają równocześnie na całej swej długości, lecz przedłużają się stopniowo od inicjalnego centrum

ekstensji w jednym lub dwóch kierunkach - propagacja podłużna ryftu

Geneza ryftów:

• ryftowanie aktywne - powodowane przez aktywną konwekcję płaszcza i polega na wypieraniu materii dolnej

części litosfery przez astenosferę

• wdzieranie się gorącej astenosfery wywołuje termiczne ścienienie litosfery, jej izostatyczne podniesienie i utworzenie kopuły, której najwyższa powłoka jest poddana rozciąganiu i pękaniu - uskoki normalne i rowy

• równoczesne obniżenia ciśnienia w dźwigających się masach oznacza ich częściowe nadtopienie i ekstrukcje magmowe

• ryftowanie pasywne - ryftowanie odbywa się poprzez rozciąganie skorupy, wywołane regionalnym układem naprężeń tensyjnych

• wskutek tego rozciągania materia płaszcza w sposób bierny zastępuje materię skorupy

• rozciąganie odbywa się przez kruche pękanie górnej skorupy i plastyczne pełzanie dolnej skorupy (pełzanie może powodować podniesienie ramion ryftu)

• rozciąganie odbywa się albo w warunkach ścinania czystego (ryft symetryczny), albo w warunkach ścinania prostego (ryft asymetryczny)

Podstawowa różnica pomiędzy tymi koncepcjami sprowadza się do pytania, czy przyczyna ekstensji jest lokalna i znajduje się bezpośrednio pod ryftem (ryftowanie akytwne), czy też w znacznej od niego odległości (ryftowanie pasywne).

Rodzaje ryftów:

• aktywne -silniejszy wulkanizm, odmienny rozkład sedymentacji niż dla ryftów pasywnych (sedymentacja w aureoli kopuły ryftu aktywnego powinna być wcześniejsza niż sedymentacja w samym ryfcie)

3. Geneza Apallachów

Geneza górotworu powiązana została z cyklem rozwoju oceanu, który obejmuje:

• rozwieranie inicjalnego ryftu śródkontynentalnego - sedymentacja bardzo gruboklastycznych, początkowo lądowych a później morskich osadów

• rozrost oceanu i wykształcenie pasywnych krawędzi kontynentów

• pasywne krawędzie kontynentów mogą się przekształcić w pas orogeniczny na dwa sposoby (dwa typy orogenów)

• utworzenie strefy subdukcji i zapoczątkowanie związanych z nimi procesów tektonicznych (wyłanianie się łuków wyspowych i wulkanicznych) wulkanizmu i plutonizmu, obdukcji ofiolitów , metamorfizmu, powstają struktury o określonym charakterze, dolna część płyty zachowuje się jak ciało podatne, górna jak ciało kruche (ekstensja) ,w czasie ruchu powstaną w części górnej zespoły uskoków kruchych o spłaszczającej się krzywiźnie(dodatkowo także rotacja) - uskoki listryczne - orogen kordylierowy

• orogen kolizyjny - zderzenie łuku wyspowego z kontynentem (skorupa łuku nie podlega subdukcji, lecz po zewnętrznej stronie łuku tworzy się nowa strefa o przeciwnym nachyleniu; towarzyszą jej procesy tektoniczne i metamorficzne) lub kontynentu z kontynentem (zderzenie krawędzi aktywnej z pasywną; po bezpośrednim zetknięciu resztkowy płat skorupy oceanicznej odrywa się i pogrąża w płaszczu, a skorupa kontynentalna obu płyt podlega silnej tektonizacji; powstały orogen jest silnie asymetryczny z wergencją skierowana w stronę dawnej krawędzi pasywnej) - po zanikłym oceanie pozostaje tylko wąska strefa szwu tektonicznego

Różnice pomiędzy orogenami:

• orogen kordylierowy ma głębokie korzenie zbudowane ze skał zasadowych, kolizyjny - korzenie sialiczne

• orogen kordylierowy ma układ symetryczny, kolizyjny - asymetryczny

• w orogenie kordylierowym deformacje grawitacyjne wyprzedzają wciąganie podłoża krystalicznego w procesy fałdowania, w orogenie kolizyjnym dzieje się odwrotnie

• flisz kordylierowy odznacza się dwukierunkową polaryzacją, zaś w kolizyjnym -jednokierunkowa

• etap zamykania

• etap zamknięty- postorogeniczny

Tektonika naskórkowa pasm fałdowo - nasunięciowych (np. Appalachy)

• kompleksy zewnętrzne stref orogenu( miogeoklinalne) są nasunięte na kraton na odległość dziesiątek km

• długie, równoległe fałdy i płaszczowiny, rozdzielone długimi, równoległymi nasunięciami, o ogólnej wergencji ku kontynentowi, zbiegają się w dole w jednej powierzchni odkucia

• kratoniczne podłoże nie jest dotknięte tymi deformacjami, co najwyżej pocięte normalnymi, często

synsedymentacyjnymi uskokami, zrzucającymi je ku centrum orogenu.

4. Karpaty

• Sedymentacja

• Intruzje (Cieszynidy)

• Fałdowanie o wergencji północnej

• Rotacja osi fałdu z poziomej na pionową w wyniku

5. Rów Kleszczowa

Skrzyżowanie struktur:

• waryscyjskich (azymut 110°)

• fazy laramijskiej (str. alpejskie) z przebiegiem NW-SE (powstanie linijnych, wydłużonych struktur fałdowych)

• przebieg wału metakarpackiego

Wypadkowy kierunek przebiegu rowu : subrównoleżnikowy.

Działalność tych struktur spowodowała powstanie szeregu lewoprzesuwczych uskoków, powodujących przemieszczanie antyklin wzdłuż południowego skrzydła ( asymetryczny przebieg rowu). Główna strefa południowego uskoku głównego rozwija się nad progiem waryscyjskim.

Charakterystyczną cechą jest rozdzielenie pola Szczerców i Bełchatów wysadem solnym.

1

---